ترویه: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (جایگزینی متن - 'http://phz.hajj.ir/422' به 'http://hzrc.ac.ir/post') |
(ابرابزار) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:یوم ترویه.jpg|350px|بندانگشتی|کوچ حجاج در روز ترویه]] | |||
'''ترویه'''، از نام‌های روز هشتم [[ذی‌حجه]]، ناظر به کوچ حاجیان از [[مکه]] به مشاعر است. | |||
در | در این روز حجاج نیت [[حج تمتع]] نموده و پس از بستن [[احرام]]، از [[مکه]] به سمت [[منا]] حرکت می‌نمایند و شب را در آنجا بیتوته کرده و صبح [[عرفه]] به جانب [[عرفات]] رهسپار می‌گردند. | ||
[[ | |||
در وجه نام‌گذاری روز هشتم به یوم الترویه، به معانی لغوی آن مانند برداشتن آب، بستن بار و … اشاره شده است. بر پایه روایات، پوشیدن [[لباس احرام]] در این روز برای کسی که حج تمتع انجام می‌دهد، [[مستحب]] است. همچنین فقهای شیعه و اهل سنت رفتن به[[مسجدالحرام]] با پای برهنه و خواندن دعای ویژه و به جا آوردن [[طواف]] و نماز آن و کوچ به منا و … را از کارهای مستحب در این روز می‌دانند. | |||
== | == لغت‌شناسی == | ||
«ترویه» از ریشه «ر ـ و ـ ی»<ref>. العین، ج8، ص312؛ الصحاح، ج6، ص2364؛ تاج العروس، ج19، ص481، «روی.</ref> به معنای سیراب کردن، برداشتن آب، بستن بار و بنه بر مَرکب، اندیشه کردن در انجام کار و روایت و واگویه کردن سخن کسی است.<ref>. المنیر، ج2، ص247؛ لسان العرب، ج14، ص350، «روی.</ref><ref>لغت‌نامه، ج5، ص6686، «ترویه.</ref> | |||
روز هشتم ماه [[ذی‌حجه]] را یوم الترویه می‌نامند. <ref>. البحر الرائق، ج2، ص587؛ منتهی المطلب، ج10، ص119.</ref> | == وجه نام‌گذاری == | ||
روز هشتم ماه [[ذی‌حجه]] را یوم الترویه می‌نامند.<ref>. البحر الرائق، ج2، ص587؛ منتهی المطلب، ج10، ص119.</ref> | |||
در وجه نام‌گذاری روز هشتم به یوم الترویه، به هر یک از معانی لغوی پیش‌گفته اشاره شده است؛ زیرا حاجیان در این روز با برداشتن آب و سیراب کردن خود و مرکبشان و بستن بار، رهسپار وقوف و بیتوته در مشاعر می‌شده‌اند. <ref>. اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص188؛ المفصل، ج11، ص353.</ref> | در وجه نام‌گذاری روز هشتم به یوم الترویه، به هر یک از معانی لغوی پیش‌گفته اشاره شده است؛ زیرا حاجیان در این روز با برداشتن آب و سیراب کردن خود و مرکبشان و بستن بار، رهسپار وقوف و بیتوته در مشاعر می‌شده‌اند.<ref>. اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص188؛ المفصل، ج11، ص353.</ref> | ||
در روز هشتم ذی‌حجه، حاجیان برای اطمینان یافتن از برداشتن آب از سوی همسفران، از یکدیگر می‌پرسیدند: «هل تروّیتم»<ref>. اخبار مکه، ج1، ص188.</ref>؛ «آیا آب ذخیره کرده‌اید؟» | در روز هشتم ذی‌حجه، حاجیان برای اطمینان یافتن از برداشتن آب از سوی همسفران، از یکدیگر می‌پرسیدند: «هل تروّیتم»<ref>. اخبار مکه، ج1، ص188.</ref>؛ «آیا آب ذخیره کرده‌اید؟» | ||
بر پایه روایتی از [[امام صادق(ع)]] [[جبرئیل]] در روز هشتم ذی‌حجه به ابراهیم سفارش کرد که برای خود و خانواده‌اش از مکه آب بردارد؛ زیرا در [[منا]] و [[عرفات]] آب یافت نمی‌شود. <ref>. المحاسن، ج2، ص336؛ علل الشرائع، ج2، ص436.</ref> | بر پایه روایتی از [[امام صادق(ع)]] [[جبرئیل]] در روز هشتم ذی‌حجه به ابراهیم سفارش کرد که برای خود و خانواده‌اش از مکه آب بردارد؛ زیرا در [[منا]] و [[عرفات]] آب یافت نمی‌شود.<ref>. المحاسن، ج2، ص336؛ علل الشرائع، ج2، ص436.</ref> | ||
آن روز از همین جهت «ترویه» نامیده شد. در وجه نام‌گذاری، وجوهی دیگر نیز آورده‌اند؛ از جمله این‌که [[حضرت آدم(ع)]] در این روز در پی فراغت از بنای [[خانه کعبه]]، | آن روز از همین جهت «ترویه» نامیده شد. در وجه نام‌گذاری، وجوهی دیگر نیز آورده‌اند؛ از جمله این‌که [[حضرت آدم(ع)]] در این روز در پی فراغت از بنای [[خانه کعبه]]، درباره پاداش طواف‌کننده و زائر آن به‌اندیشه فرورفت. از این رو، این روز را ترویه نامیدند<ref>. التفسیر الکبیر، ج5، ص189.</ref> و [[ابراهیم(ع)]] پس از رؤیای ذبح فرزند در شب هشتم ذی‌حجه، در روز هشتم به‌اندیشیدن در رؤیای خود پرداخت.<ref>. البحر الرائق، ج2، ص587-588؛ منتهی المطلب، ج9، ص362؛ المغنی، ج3، ص105.</ref> مفسران هم از این رویداد یاد کرده‌اند.<ref>. مجمع البیان، ج2، ص46؛ تفسیر بیضاوی، ج5، ص20.</ref> | ||
در برخی روایات، بازگویی و آموزش [[مناسک حج]] از جانب جبرئیل(ع) به آدم(ع) یا ابراهیم(ع) در روز هشتم ذی‌حجه، دلیل این نام‌گذاری دانسته شده است. <ref>. فتح الباری، ج5، ص321؛ عمدة القاری، ج9، ص296.</ref> | در برخی روایات، بازگویی و آموزش [[مناسک حج]] از جانب جبرئیل(ع) به آدم(ع) یا ابراهیم(ع) در روز هشتم ذی‌حجه، دلیل این نام‌گذاری دانسته شده است.<ref>. فتح الباری، ج5، ص321؛ عمدة القاری، ج9، ص296.</ref> | ||
یوم الترویه را «یوم النقله» و «یوم المنی» نیز گفته‌اند؛ زیرا حاجیان در آن روز از مکه به منا حرکت می‌کنند.<ref>. مواهب الجلیل، ج3، ص311-312؛ ج4، ص167؛ کشاف القناع، ج2، ص569.</ref> | یوم الترویه را «یوم النقله» و «یوم المنی» نیز گفته‌اند؛ زیرا حاجیان در آن روز از مکه به منا حرکت می‌کنند.<ref>. مواهب الجلیل، ج3، ص311-312؛ ج4، ص167؛ کشاف القناع، ج2، ص569.</ref> | ||
==یوم ترویه در قرآن== | == یوم ترویه در قرآن == | ||
بر پایه برخی گزارش‌ها، آیاتی از [[قرآن کریم]] بر روز ترویه تفسیر و تطبیق شده است. | بر پایه برخی گزارش‌ها، آیاتی از [[قرآن کریم]] بر روز ترویه تفسیر و تطبیق شده است. | ||
به روایتی، مقصود از «الشفع» در آیه سه [[سوره فجر]] که [[خداوند]] به آن سوگند یاد کرده، روز ترویه است. <ref>. مجمع البیان، ج10، ص348؛ نور الثقلین، ج5، ص571.</ref> | به روایتی، مقصود از «الشفع» در آیه سه [[سوره فجر]] که [[خداوند]] به آن سوگند یاد کرده، روز ترویه است.<ref>. مجمع البیان، ج10، ص348؛ نور الثقلین، ج5، ص571.</ref> | ||
بر پایه سخن سعید بن مسیب، واژه «شاهد» در آیه ۳ [[سوره بروج]] که خداوند به آن سوگند خورده، روز ترویه است.<ref>. تفسیر بغوی، ج4، ص467؛ زاد المسیر، ج4، ص424.</ref> | |||
آیه ۱۹۶ سوره بقره از سه روز [[روزه]] در [[موسم حج]] و هفت روز روزه در پی بازگشت به وطن برای کسی که [[حج تمتع]] به جا آورده، ولی قربانی ندارد، یاد کرده است: {{قلم رنگ|سبز|﴿فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ اِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ اَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ اِذا رَجَعْتُمْ… ﴾}} | |||
مفسران بر آنند که مقصود از سه روز روزه (فَصِیامُ ثَلاثَةِ اَیَّامٍ فِی الْحَجِّ) در ایام حج، هفتم تا نهم ذی‌حجه است. از این رو، آیه شامل روز ترویه هم می‌شود.<ref>. التبیان، ج2، ص160؛ فقه القرآن، ج1، ص194؛ احکام القرآن، ج1، ص355.</ref> | |||
به گفته برخی مفسران، مقصود از «ایام معلومات» در آیه ۲۸ [[سوره حج]] دهه اول ذی‌حجه<ref>. التبیان، ج2، ص175؛ تفسیر العز بن عبدالسلام، ج2، ص351.</ref> یا پنج روز از آن است؛ یعنی روزهای ترویه و [[عرفه]] و [[عید قربان]] تا روز دوازدهم<ref>. زاد المسیر، ج3، ص233؛ عمدة القاری، ج10، ص56.</ref> که مردم در آن به ذکر خداوند فراخوانده شده‌اند: {{قلم رنگ|سبز|﴿وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللهِ فی اَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ… ﴾}}. | |||
== | == پیشینه ترویه == | ||
در روزگار [[جاهلیت]]، ترویه واپسین روز از [[بازار ذوالمجاز]] و [[بازار عکاظ|عکاظ]] بوده<ref>. المحبر، ص267؛ المفصل، ج14، ص63، 68.</ref> و در آن روز، [[پرده کعبه|پرده دیباج]] را بر کعبه می‌پوشاندند.<ref>. اخبار مکه، ج1، ص252؛ المفصل، ج12، ص19.</ref> | |||
روز | == وقایع تاریخی == | ||
از رویدادهای تاریخی این روز در مکه، می‌توان از این موارد یاد کرد: | |||
۱. عزیمت [[امام حسین(ع)]] و همراهانش به[[عراق]] در سال ۶۰ ق.<ref>. الارشاد، ج2، ص66؛ البدایة و النهایه، ج8، ص171.</ref> | |||
به | ۲. [[قیام صاحب فخ|قیام حسین بن علی]] بن [[حسن مثلث]]، از نوادگان [[امام حسن(ع)]] بر ضد [[هادی عباسی]] به سال ۱۶۹ یا ۱۷۰ق؛ که به کشته شدن وی و جمعی فراوان از یارانش در [[فخ]] در شش میلی مکه انجامید.<ref>. تاریخ طبری، ج6، ص410؛ عمدة الطالب، ص183.</ref> | ||
۳. هجوم [[ابوطاهر قرمطی]] در سال ۳۱۷ق. به مکه و کشتار بیش از ۳۰۰۰۰ تن از حاجیان و مردم مکه و سرقت [[حجرالاسود]] به دست وی.<ref>. الکامل، ج8، ص207؛ تاریخ الاسلام، ج23، ص380-381.</ref> | |||
== اعمال مستحبات == | |||
روز ترویه یکی از ارزشمندترین روزهای موسم حج است که آداب مخصوص به خود دارد و مستحب است که حاجی در این روز، اعمالی را انجام دهد: | |||
=== | === بستن احرام === | ||
به باور همه فقیهان اهل سنت<ref>. المجموع، ج7، ص181؛ مغنی المحتاج، ج1، ص517.</ref> و مشهور فقیهان امامی،<ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص364؛ المقنعه، ص407؛ العروة الوثقی، ج4، ص609.</ref> احرام بستن برای حج در روز هشتم، برای کسی که حج تمتع انجام می‌دهد، [[مستحب]] است. | |||
به | اهل سنت به روایت جابر<ref>. صحیح البخاری، ج2، ص186، ح1568.</ref> و مشهور امامیان<ref>. مختلف الشیعه، ج4، ص222؛ الحدائق، ج16، ص16.</ref> نیز به روایاتی<ref>. الکافی، ج4، ص454، ح1؛ التهذیب، ج5، ص167، ح557.</ref> استناد کرده‌اند. | ||
در برابر، برخی از امامیان به پشتوانه ظاهر واژه امر: «و احرم بالحج» در پاره‌ای روایات، به وجوب احرام در روز ترویه باور دارند.<ref>. الکافی، ج4، ص454، ح1؛ الوسیله، ص176؛ مختلف الشیعه، ج4، ص22.</ref> | |||
به | === اقامه نماز در منا === | ||
به باور فقیهان اهل سنت، مستحب است حاجی نماز ظهر و عصر روز ترویه را در منا بخواند،<ref>. الشرح الکبیر، ج3، ص423؛ الثمر الدانی، ج1، ص370؛ المبسوط، سرخسی، ج4، ص91.</ref> بر خلاف امامیان که به پشتوانه روایت محمد بن مسلم، خواندن [[نماز ظهر]] و [[نماز عصر|عصر]] در مکه را برای غیر امام ([[امیر الحاج]]) مستحب می‌دانند<ref>. المبسوط، طوسی، ج1، ص364؛ المقنعه، ص407.</ref> و تنها بر سرپرست حاجیان (امام) اقامه نماز ظهر در منا در روز ترویه را مستحب می‌دانند.<ref>. السرائر، ج1، ص586؛ جواهر الکلام، ج19، ص6.</ref> | |||
=== | === بیتوته در منا === | ||
به هر روی، مستحب است حاجی در روز ترویه، نخست به منا برود و در شب نهم تا طلوع فجر در منا بیتوته کند و سپس رهسپار [[عرفات]] گردد.<ref>. النهایه، ص249؛ الحدائق، ج16، ص351، 353؛ بدایة المجتهد، ج1، ص277.</ref> | |||
بر پایه روایات، <ref>. من لا یحضره الفقیه، ج2، ص82؛ کنز العمال، ج5، ص67.</ref> فقیهان شیعه و اهل سنت [[روزه]] گرفتن در روز ترویه را برای غیر حاجیان، <ref>. منتهی المطلب، ج9، ص358؛ تذکرة الفقهاء، ج6، ص192؛ مواهب الجلیل، ج3، ص312.</ref> گرفتن شارب و چیدن ناخن و [[غسل]] <ref>. من لا یحضره الفقیه، ج2، ص537؛ کشف الغطاء، ج1، ص160.</ref> و نیز پوشیدن [[لباس احرام]] و رفتن به [[مسجدالحرام]] با پای برهنه با وقار و آرامش، بستن احرام پس از نماز ظهر یا عصر در نزدیکی [[مقام ابراهیم]]، و خواندن دعای ویژه و به جا آوردن [[طواف]] و نماز آن و کوچ به منا را از کارهای مستحب در این روز می‌دانند. <ref>. الجامع للشرائع، ص204؛ المعتبر، ج2، ص782؛ مختلف الشیعه، ج4، ص223، 226.</ref> برخی روایات اهل سنت، به احیاء و [[شب‌زنده‌داری]] در شب ترویه سفارش کرده‌اند. <ref>. الجامع الصغیر، ج2، ص557؛ کنز العمال، ج5، ص66.</ref> | === مستحبات دیگر === | ||
بر پایه روایات،<ref>. من لا یحضره الفقیه، ج2، ص82؛ کنز العمال، ج5، ص67.</ref> فقیهان شیعه و اهل سنت [[روزه]] گرفتن در روز ترویه را برای غیر حاجیان،<ref>. منتهی المطلب، ج9، ص358؛ تذکرة الفقهاء، ج6، ص192؛ مواهب الجلیل، ج3، ص312.</ref> گرفتن شارب و چیدن ناخن و [[غسل]]<ref>. من لا یحضره الفقیه، ج2، ص537؛ کشف الغطاء، ج1، ص160.</ref> و نیز پوشیدن [[لباس احرام]] و رفتن به[[مسجدالحرام]] با پای برهنه با وقار و آرامش، بستن احرام پس از نماز ظهر یا عصر در نزدیکی [[مقام ابراهیم]]، و خواندن دعای ویژه و به جا آوردن [[طواف]] و نماز آن و کوچ به منا را از کارهای مستحب در این روز می‌دانند.<ref>. الجامع للشرائع، ص204؛ المعتبر، ج2، ص782؛ مختلف الشیعه، ج4، ص223، 226.</ref> برخی روایات اهل سنت، به احیاء و [[شب‌زنده‌داری]] در شب ترویه سفارش کرده‌اند.<ref>. الجامع الصغیر، ج2، ص557؛ کنز العمال، ج5، ص66.</ref> | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
{{دانشنامه | {{دانشنامه | ||
| خط ۹۰: | خط ۸۰: | ||
| نویسنده = سید حسین حسینی؛ محمود گودرزی | | نویسنده = سید حسین حسینی؛ محمود گودرزی | ||
}} | }} | ||
* ''' احکام القرآن''': الجصاص (م. | * ''' احکام القرآن''': الجصاص (م. ۳۷۰ق)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق. | ||
* ''' اخبار مکه''': | * ''' اخبار مکه''': الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق. | ||
* ''' الارشاد''': | * ''' الارشاد''': المفید (م. ۴۱۳ق)، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق. | ||
* ''' اسرار | * ''' اسرار عرفانی حج''': محمد تقی فعالی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش. | ||
* ''' البحر الرائق''': | * ''' البحر الرائق''': ابونجیم المصری (م. ۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. | ||
* ''' | * ''' بدایة المجتهد''': ابن رشد القرطبی (م. ۵۹۵ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق. | ||
* ''' | * ''' البدایة و النهایه''': ابن کثیر (م. ۷۷۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق. | ||
* ''' تاج العروس''': | * ''' تاج العروس''': الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق. | ||
* ''' | * ''' تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر''': الذهبی (م. ۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق. | ||
* ''' | * ''' تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)''': الطبری (م. ۳۱۰ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق. | ||
* ''' | * ''' التبیان''': الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی. | ||
* ''' تذکرة الفقهاء''': العلامة | * ''' تذکرة الفقهاء''': العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق. | ||
* ''' | * ''' تفسیر العز بن عبدالسلام''': عزالدین عبدالسلام (م. ۶۶۰ق)، به کوشش عبدالله بن ابراهیم، بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۱۶ق. | ||
* ''' | * ''' التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق. | ||
* ''' | * ''' تفسیر بغوی (معالم التنزیل)''': البغوی (م. ۵۱۰ق)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق. | ||
* ''' | * ''' تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل)''': البیضاوی (م. ۶۸۵ق)، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق. | ||
* ''' | * ''' تهذیب الاحکام''': الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش. | ||
* ''' الثمر | * ''' الثمر الدانی''': الآبی الازهری (م. ۱۳۳۰ق)، بیروت، المکتبة الثقافیه. | ||
* ''' الجامع | * ''' الجامع الصغیر''': السیوطی (م. ۹۱۱ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق. | ||
* ''' الجامع للشرائع''': | * ''' الجامع للشرائع''': یحیی بن سعید الحلی (م. ۶۹۰ق)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق. | ||
* ''' جواهر الکلام''': | * ''' جواهر الکلام''': النجفی (م. ۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی. | ||
* ''' الحدائق الناضره''': | * ''' الحدائق الناضره''': یوسف البحرانی (م. ۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش. | ||
* ''' زاد | * ''' زاد المسیر''': ابن الجوزی (م. ۵۹۷ق)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۲ق. | ||
* ''' السرائر''': ابن | * ''' السرائر''': ابن ادریس (م. ۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق. | ||
* ''' الشرح | * ''' الشرح الکبیر''': عبدالرحمن بن قدامه (م. ۶۸۲ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه. | ||
* ''' الصحاح''': | * ''' الصحاح''': الجوهری (م. ۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق. | ||
* ''' | * ''' صحیح البخاری''': البخاری (م. ۲۵۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق. | ||
* ''' العروة | * ''' العروة الوثقی''': سید محمد کاظم یزدی (م. ۱۳۳۷ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۰ق. | ||
* ''' علل الشرائع''': الصدوق (م. | * ''' علل الشرائع''': الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق. | ||
* ''' عمدة الطالب''': ابن عنبه (م. | * ''' عمدة الطالب''': ابن عنبه (م. ۸۲۸ق)، به کوشش آل الطالقانی، نجف، المطبعة الحیدریه، ۱۳۸۰ق. | ||
* ''' عمدة | * ''' عمدة القاری''': العینی (م. ۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی. | ||
* ''' | * ''' العین''': خلیل (م. ۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق. | ||
* ''' فتح | * ''' فتح الباری''': ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه. | ||
* ''' فقه القرآن''': | * ''' فقه القرآن''': الراوندی (م. ۵۷۳ق)، به کوشش الحسینی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۵ق. | ||
* ''' | * ''' الکافی''': الکلینی (م. ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش. | ||
* ''' الکامل | * ''' الکامل فی التاریخ''': علی ابن اثیر (م. ۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق. | ||
* ''' کشاف القناع''': منصور | * ''' کشاف القناع''': منصور البهوتی (م. ۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. | ||
* ''' کشف الغطاء''': کاشف الغطاء (م. | * ''' کشف الغطاء''': کاشف الغطاء (م. ۱۲۲۷ق)، اصفهان، مهدوی. | ||
* ''' کنز العمال''': | * ''' کنز العمال''': المتقی الهندی (م. ۹۷۵ق)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق. | ||
* ''' لسان العرب''': ابن منظور (م. | * ''' لسان العرب''': ابن منظور (م. ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق. | ||
* ''' لغت‌نامه''': دهخدا (م. | * ''' لغت‌نامه''': دهخدا (م. ۱۳۳۴ش) و دیگران، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش. | ||
* ''' المبسوط | * ''' المبسوط فی فقه الامامیه''': الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه. | ||
* ''' المبسوط''': | * ''' المبسوط''': السرخسی (م. ۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق. | ||
* ''' مجمع | * ''' مجمع البیان''': الطبرسی (م. ۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق. | ||
* ''' المجموع شرح المهذب''': | * ''' المجموع شرح المهذب''': النووی (م. ۶۷۶ق)، دار الفکر. | ||
* ''' المحاسن''': ابن خالد | * ''' المحاسن''': ابن خالد البرقی (م. ۲۷۴ق)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش. | ||
* ''' المحبّر''': ابن | * ''' المحبّر''': ابن حبیب (م. ۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده. | ||
* ''' مختلف | * ''' مختلف الشیعه''': العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق. | ||
* ''' المصباح | * ''' المصباح المنیر''': الفیومی (م. ۷۷۰ق)، قم، دار الهجره، ۱۴۰۵ق. | ||
* ''' المعتبر''': المحقق | * ''' المعتبر''': المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش. | ||
* ''' | * ''' مغنی المحتاج''': محمد الشربینی (م. ۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق. | ||
* ''' | * ''' المغنی''': عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه. | ||
* ''' المفصل''': جواد | * ''' المفصل''': جواد علی، دار الساقی، ۱۴۲۴ق. | ||
* ''' المقنعه''': | * ''' المقنعه''': المفید (م. ۴۱۳ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق. | ||
* ''' من لا | * ''' من لا یحضره الفقیه''': الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق. | ||
* ''' | * ''' منتهی المطلب''': العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق. | ||
* ''' مواهب | * ''' مواهب الجلیل''': الحطاب الرعینی (م. ۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق. | ||
* ''' نور | * ''' نور الثقلین''': العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ق)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش. | ||
* ''' | * ''' النهایه''': الطوسی (م. ۴۶۰ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق. | ||
* ''' | * ''' الوسیلة الی نیل الفضیله''': ابن حمزه (م. ۵۶۰ق)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
{{اعمال حج}} | {{اعمال حج}} | ||
{{مناسبت‌های شیعه}} | {{مناسبت‌های شیعه}} | ||
[[Category:اعمال حج]] | |||
[[Category:اعمال روزها]] | |||
[[Category:روزهای مشهور ذی‌الحجه]] | |||
[[رده:اعمال حج]] | [[رده:اعمال حج]] | ||
[[رده:اعمال روزها]] | [[رده:اعمال روزها]] | ||
[[رده:روزهای مشهور ذی‌الحجه]] | [[رده:روزهای مشهور ذی‌الحجه]] | ||
نسخهٔ ۲۷ آوریل ۲۰۲۱، ساعت ۱۴:۱۸
ترویه، از نام‌های روز هشتم ذی‌حجه، ناظر به کوچ حاجیان از مکه به مشاعر است.
در این روز حجاج نیت حج تمتع نموده و پس از بستن احرام، از مکه به سمت منا حرکت می‌نمایند و شب را در آنجا بیتوته کرده و صبح عرفه به جانب عرفات رهسپار می‌گردند.
در وجه نام‌گذاری روز هشتم به یوم الترویه، به معانی لغوی آن مانند برداشتن آب، بستن بار و … اشاره شده است. بر پایه روایات، پوشیدن لباس احرام در این روز برای کسی که حج تمتع انجام می‌دهد، مستحب است. همچنین فقهای شیعه و اهل سنت رفتن بهمسجدالحرام با پای برهنه و خواندن دعای ویژه و به جا آوردن طواف و نماز آن و کوچ به منا و … را از کارهای مستحب در این روز می‌دانند.
لغت‌شناسی
«ترویه» از ریشه «ر ـ و ـ ی»[۱] به معنای سیراب کردن، برداشتن آب، بستن بار و بنه بر مَرکب، اندیشه کردن در انجام کار و روایت و واگویه کردن سخن کسی است.[۲][۳]
وجه نام‌گذاری
روز هشتم ماه ذی‌حجه را یوم الترویه می‌نامند.[۴]
در وجه نام‌گذاری روز هشتم به یوم الترویه، به هر یک از معانی لغوی پیش‌گفته اشاره شده است؛ زیرا حاجیان در این روز با برداشتن آب و سیراب کردن خود و مرکبشان و بستن بار، رهسپار وقوف و بیتوته در مشاعر می‌شده‌اند.[۵]
در روز هشتم ذی‌حجه، حاجیان برای اطمینان یافتن از برداشتن آب از سوی همسفران، از یکدیگر می‌پرسیدند: «هل تروّیتم»[۶]؛ «آیا آب ذخیره کرده‌اید؟»
بر پایه روایتی از امام صادق(ع) جبرئیل در روز هشتم ذی‌حجه به ابراهیم سفارش کرد که برای خود و خانواده‌اش از مکه آب بردارد؛ زیرا در منا و عرفات آب یافت نمی‌شود.[۷]
آن روز از همین جهت «ترویه» نامیده شد. در وجه نام‌گذاری، وجوهی دیگر نیز آورده‌اند؛ از جمله این‌که حضرت آدم(ع) در این روز در پی فراغت از بنای خانه کعبه، درباره پاداش طواف‌کننده و زائر آن به‌اندیشه فرورفت. از این رو، این روز را ترویه نامیدند[۸] و ابراهیم(ع) پس از رؤیای ذبح فرزند در شب هشتم ذی‌حجه، در روز هشتم به‌اندیشیدن در رؤیای خود پرداخت.[۹] مفسران هم از این رویداد یاد کرده‌اند.[۱۰]
در برخی روایات، بازگویی و آموزش مناسک حج از جانب جبرئیل(ع) به آدم(ع) یا ابراهیم(ع) در روز هشتم ذی‌حجه، دلیل این نام‌گذاری دانسته شده است.[۱۱]
یوم الترویه را «یوم النقله» و «یوم المنی» نیز گفته‌اند؛ زیرا حاجیان در آن روز از مکه به منا حرکت می‌کنند.[۱۲]
یوم ترویه در قرآن
بر پایه برخی گزارش‌ها، آیاتی از قرآن کریم بر روز ترویه تفسیر و تطبیق شده است.
به روایتی، مقصود از «الشفع» در آیه سه سوره فجر که خداوند به آن سوگند یاد کرده، روز ترویه است.[۱۳]
بر پایه سخن سعید بن مسیب، واژه «شاهد» در آیه ۳ سوره بروج که خداوند به آن سوگند خورده، روز ترویه است.[۱۴]
آیه ۱۹۶ سوره بقره از سه روز روزه در موسم حج و هفت روز روزه در پی بازگشت به وطن برای کسی که حج تمتع به جا آورده، ولی قربانی ندارد، یاد کرده است: ﴿فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ اِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ اَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ اِذا رَجَعْتُمْ… ﴾
مفسران بر آنند که مقصود از سه روز روزه (فَصِیامُ ثَلاثَةِ اَیَّامٍ فِی الْحَجِّ) در ایام حج، هفتم تا نهم ذی‌حجه است. از این رو، آیه شامل روز ترویه هم می‌شود.[۱۵]
به گفته برخی مفسران، مقصود از «ایام معلومات» در آیه ۲۸ سوره حج دهه اول ذی‌حجه[۱۶] یا پنج روز از آن است؛ یعنی روزهای ترویه و عرفه و عید قربان تا روز دوازدهم[۱۷] که مردم در آن به ذکر خداوند فراخوانده شده‌اند: ﴿وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللهِ فی اَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ… ﴾.
پیشینه ترویه
در روزگار جاهلیت، ترویه واپسین روز از بازار ذوالمجاز و عکاظ بوده[۱۸] و در آن روز، پرده دیباج را بر کعبه می‌پوشاندند.[۱۹]
وقایع تاریخی
از رویدادهای تاریخی این روز در مکه، می‌توان از این موارد یاد کرد:
۱. عزیمت امام حسین(ع) و همراهانش بهعراق در سال ۶۰ ق.[۲۰]
۲. قیام حسین بن علی بن حسن مثلث، از نوادگان امام حسن(ع) بر ضد هادی عباسی به سال ۱۶۹ یا ۱۷۰ق؛ که به کشته شدن وی و جمعی فراوان از یارانش در فخ در شش میلی مکه انجامید.[۲۱]
۳. هجوم ابوطاهر قرمطی در سال ۳۱۷ق. به مکه و کشتار بیش از ۳۰۰۰۰ تن از حاجیان و مردم مکه و سرقت حجرالاسود به دست وی.[۲۲]
اعمال مستحبات
روز ترویه یکی از ارزشمندترین روزهای موسم حج است که آداب مخصوص به خود دارد و مستحب است که حاجی در این روز، اعمالی را انجام دهد:
بستن احرام
به باور همه فقیهان اهل سنت[۲۳] و مشهور فقیهان امامی،[۲۴] احرام بستن برای حج در روز هشتم، برای کسی که حج تمتع انجام می‌دهد، مستحب است.
اهل سنت به روایت جابر[۲۵] و مشهور امامیان[۲۶] نیز به روایاتی[۲۷] استناد کرده‌اند.
در برابر، برخی از امامیان به پشتوانه ظاهر واژه امر: «و احرم بالحج» در پاره‌ای روایات، به وجوب احرام در روز ترویه باور دارند.[۲۸]
اقامه نماز در منا
به باور فقیهان اهل سنت، مستحب است حاجی نماز ظهر و عصر روز ترویه را در منا بخواند،[۲۹] بر خلاف امامیان که به پشتوانه روایت محمد بن مسلم، خواندن نماز ظهر و عصر در مکه را برای غیر امام (امیر الحاج) مستحب می‌دانند[۳۰] و تنها بر سرپرست حاجیان (امام) اقامه نماز ظهر در منا در روز ترویه را مستحب می‌دانند.[۳۱]
بیتوته در منا
به هر روی، مستحب است حاجی در روز ترویه، نخست به منا برود و در شب نهم تا طلوع فجر در منا بیتوته کند و سپس رهسپار عرفات گردد.[۳۲]
مستحبات دیگر
بر پایه روایات،[۳۳] فقیهان شیعه و اهل سنت روزه گرفتن در روز ترویه را برای غیر حاجیان،[۳۴] گرفتن شارب و چیدن ناخن و غسل[۳۵] و نیز پوشیدن لباس احرام و رفتن بهمسجدالحرام با پای برهنه با وقار و آرامش، بستن احرام پس از نماز ظهر یا عصر در نزدیکی مقام ابراهیم، و خواندن دعای ویژه و به جا آوردن طواف و نماز آن و کوچ به منا را از کارهای مستحب در این روز می‌دانند.[۳۶] برخی روایات اهل سنت، به احیاء و شب‌زنده‌داری در شب ترویه سفارش کرده‌اند.[۳۷]
پانویس
- ↑ . العین، ج8، ص312؛ الصحاح، ج6، ص2364؛ تاج العروس، ج19، ص481، «روی.
- ↑ . المنیر، ج2، ص247؛ لسان العرب، ج14، ص350، «روی.
- ↑ لغت‌نامه، ج5، ص6686، «ترویه.
- ↑ . البحر الرائق، ج2، ص587؛ منتهی المطلب، ج10، ص119.
- ↑ . اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص188؛ المفصل، ج11، ص353.
- ↑ . اخبار مکه، ج1، ص188.
- ↑ . المحاسن، ج2، ص336؛ علل الشرائع، ج2، ص436.
- ↑ . التفسیر الکبیر، ج5، ص189.
- ↑ . البحر الرائق، ج2، ص587-588؛ منتهی المطلب، ج9، ص362؛ المغنی، ج3، ص105.
- ↑ . مجمع البیان، ج2، ص46؛ تفسیر بیضاوی، ج5، ص20.
- ↑ . فتح الباری، ج5، ص321؛ عمدة القاری، ج9، ص296.
- ↑ . مواهب الجلیل، ج3، ص311-312؛ ج4، ص167؛ کشاف القناع، ج2، ص569.
- ↑ . مجمع البیان، ج10، ص348؛ نور الثقلین، ج5، ص571.
- ↑ . تفسیر بغوی، ج4، ص467؛ زاد المسیر، ج4، ص424.
- ↑ . التبیان، ج2، ص160؛ فقه القرآن، ج1، ص194؛ احکام القرآن، ج1، ص355.
- ↑ . التبیان، ج2، ص175؛ تفسیر العز بن عبدالسلام، ج2، ص351.
- ↑ . زاد المسیر، ج3، ص233؛ عمدة القاری، ج10، ص56.
- ↑ . المحبر، ص267؛ المفصل، ج14، ص63، 68.
- ↑ . اخبار مکه، ج1، ص252؛ المفصل، ج12، ص19.
- ↑ . الارشاد، ج2، ص66؛ البدایة و النهایه، ج8، ص171.
- ↑ . تاریخ طبری، ج6، ص410؛ عمدة الطالب، ص183.
- ↑ . الکامل، ج8، ص207؛ تاریخ الاسلام، ج23، ص380-381.
- ↑ . المجموع، ج7، ص181؛ مغنی المحتاج، ج1، ص517.
- ↑ . المبسوط، طوسی، ج1، ص364؛ المقنعه، ص407؛ العروة الوثقی، ج4، ص609.
- ↑ . صحیح البخاری، ج2، ص186، ح1568.
- ↑ . مختلف الشیعه، ج4، ص222؛ الحدائق، ج16، ص16.
- ↑ . الکافی، ج4، ص454، ح1؛ التهذیب، ج5، ص167، ح557.
- ↑ . الکافی، ج4، ص454، ح1؛ الوسیله، ص176؛ مختلف الشیعه، ج4، ص22.
- ↑ . الشرح الکبیر، ج3، ص423؛ الثمر الدانی، ج1، ص370؛ المبسوط، سرخسی، ج4، ص91.
- ↑ . المبسوط، طوسی، ج1، ص364؛ المقنعه، ص407.
- ↑ . السرائر، ج1، ص586؛ جواهر الکلام، ج19، ص6.
- ↑ . النهایه، ص249؛ الحدائق، ج16، ص351، 353؛ بدایة المجتهد، ج1، ص277.
- ↑ . من لا یحضره الفقیه، ج2، ص82؛ کنز العمال، ج5، ص67.
- ↑ . منتهی المطلب، ج9، ص358؛ تذکرة الفقهاء، ج6، ص192؛ مواهب الجلیل، ج3، ص312.
- ↑ . من لا یحضره الفقیه، ج2، ص537؛ کشف الغطاء، ج1، ص160.
- ↑ . الجامع للشرائع، ص204؛ المعتبر، ج2، ص782؛ مختلف الشیعه، ج4، ص223، 226.
- ↑ . الجامع الصغیر، ج2، ص557؛ کنز العمال، ج5، ص66.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ترویه.
- احکام القرآن: الجصاص (م. ۳۷۰ق)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
- الارشاد: المفید (م. ۴۱۳ق)، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
- اسرار عرفانی حج: محمد تقی فعالی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- البحر الرائق: ابونجیم المصری (م. ۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- بدایة المجتهد: ابن رشد القرطبی (م. ۵۹۵ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. ۷۷۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- تاج العروس: الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م. ۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
- تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
- التبیان: الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- تفسیر العز بن عبدالسلام: عزالدین عبدالسلام (م. ۶۶۰ق)، به کوشش عبدالله بن ابراهیم، بیروت، دار ابن حزم، ۱۴۱۶ق.
- التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. ۶۰۶ق)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
- تفسیر بغوی (معالم التنزیل): البغوی (م. ۵۱۰ق)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل): البیضاوی (م. ۶۸۵ق)، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۶ق.
- تهذیب الاحکام: الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- الثمر الدانی: الآبی الازهری (م. ۱۳۳۰ق)، بیروت، المکتبة الثقافیه.
- الجامع الصغیر: السیوطی (م. ۹۱۱ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
- الجامع للشرائع: یحیی بن سعید الحلی (م. ۶۹۰ق)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، ۱۴۰۵ق.
- جواهر الکلام: النجفی (م. ۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. ۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- زاد المسیر: ابن الجوزی (م. ۵۹۷ق)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۲۲ق.
- السرائر: ابن ادریس (م. ۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (م. ۶۸۲ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- الصحاح: الجوهری (م. ۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
- صحیح البخاری: البخاری (م. ۲۵۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
- العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م. ۱۳۳۷ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۰ق.
- علل الشرائع: الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
- عمدة الطالب: ابن عنبه (م. ۸۲۸ق)، به کوشش آل الطالقانی، نجف، المطبعة الحیدریه، ۱۳۸۰ق.
- عمدة القاری: العینی (م. ۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- العین: خلیل (م. ۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
- فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق)، بیروت، دار المعرفه.
- فقه القرآن: الراوندی (م. ۵۷۳ق)، به کوشش الحسینی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۵ق.
- الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- الکامل فی التاریخ: علی ابن اثیر (م. ۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- کشاف القناع: منصور البهوتی (م. ۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م. ۱۲۲۷ق)، اصفهان، مهدوی.
- کنز العمال: المتقی الهندی (م. ۹۷۵ق)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
- لسان العرب: ابن منظور (م. ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
- لغت‌نامه: دهخدا (م. ۱۳۳۴ش) و دیگران، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. ۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
- المبسوط: السرخسی (م. ۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
- مجمع البیان: الطبرسی (م. ۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
- المجموع شرح المهذب: النووی (م. ۶۷۶ق)، دار الفکر.
- المحاسن: ابن خالد البرقی (م. ۲۷۴ق)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.
- المحبّر: ابن حبیب (م. ۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
- مختلف الشیعه: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
- المصباح المنیر: الفیومی (م. ۷۷۰ق)، قم، دار الهجره، ۱۴۰۵ق.
- المعتبر: المحقق الحلی (م. ۶۷۶ق)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش.
- مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. ۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
- المغنی: عبدالله بن قدامه (م. ۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- المفصل: جواد علی، دار الساقی، ۱۴۲۴ق.
- المقنعه: المفید (م. ۴۱۳ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
- منتهی المطلب: العلامة الحلی (م. ۷۲۶ق)، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۲ق.
- مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م. ۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
- نور الثقلین: العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ق)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش.
- النهایه: الطوسی (م. ۴۶۰ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
- الوسیلة الی نیل الفضیله: ابن حمزه (م. ۵۶۰ق)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.