اماکن منسوب به امام علی در مدینه

حضرت امیر مؤمنان(ع) پس از گذشت مدت کوتاهی از هجرت پیامبرخدا(ص) از مکه به مدینه، به این شهر مهاجرت نمود و تا زمان آغاز خلافت ظاهری خود، در این شهر زندگی کرد. بنابراین بدیهی است که در این شهر، مساجد و زیارتگاه‌های متعددی منسوب به حضرت علی(ع) وجود داشته، که به یادبود محل حضور و نماز خواندن ایشان و یا در ارتباط با حوادث سرنوشت‌ساز صدر اسلام بنا گردیده است.

خانه امام علی(ع) و مساجد منسوب به ایشان در مدینه، را می‌توان از مهمترین این اماکن دانست. چنین مکان‌هایی، همواره مورد توجه مجاوران، زائران و تاریخ‌نگاران بوده و در دوره‌های مختلف تاریخی، سفرنامه‌نویسان از وجود این اماکن گزارشات نسبتا مفصلی را ارائه کرده‌اند، که در ذیل به آنها اشاره می‌گردد:

خانه امام علی

خانه امام علی؛ برخی نویسندگان سده ششم هجری همچون هروی و ابن شهرآشوب، از خانه امام علی(ع) در مدینه، به عنوان یکی از مکان‌های زیارتی این شهر در زمان خود یاد کرده‌اند.‌

ابن مازه بخاری (م 611ق) نیز از خانه امیر مؤمنان علی(ع) در بقیع، که در گوشه آن پیامبرخدا(ص) بسیار نماز خوانده، یاد کرده است. این خانه ممکن است منطبق بر محل مورد اشاره هروی و ابن شهرآشوب باشد و در منابع دوره‌های بعدی، اشاره‌ای به آن نشده است.

مسجدهای منسوب امام علی

در مدینه و حومه آن، چندین مسجد منسوب به امام علی(ع) وجود داشته که برخی از آنها هنوز پابرجا و برخی دیگر از بین رفته است؛

مسجد فتح

مسجد امام علی (مساجد سبعه)؛ در منطقه «فتح» در شمال غربی مدینه، مسجدی به نام امام علی(ع) وجود داشت که یکی از چهار مسجد اصلی مجموعه مساجد موسوم به «مساجد سبعه» به شمار می‌آمد. بی‌تردید نام‌گذاری این مسجد به امام علی(ع)، ناظر به نقش اساسی و بسیار مهم آن حضرت در غزوه «احزاب» یا «خندق» بود که در جریان آن، امام(ع) با عمرو بن عبد وَدّ به مبارزه برخاست و او را از پای درآورد.

مسجد علی بن ابی‌طالب

همچنین مورخان مدینه به وجود مسجد موسوم به امام علی(ع) در سمت جنوبی مسجد سلمان اشاره کرده‌اند.‌

گویا برای نخستین بار، این مسجد و دو مسجد سلمان و فتح را امیر سیف‌الدین حسین بن ابی‌الهیجاء از رجال دوره فاطمی در سال‌های 575 و 577ق بنا کرد. سپس امیر زین‌الدین ضُغَیم منصوری آن را پس از آنکه مدتی ویران شده بود، در سال 876ق بازسازی کرد.‌

این مسجد در دوره اخیر به اشتباه، به نام «مسجد ابوبکر» شهرت یافته بود و متاسفانه در سال 1414ق. در جریان توسعه خیابان از میان رفت. با این حال مسجد دیگری که پیشتر به نام مسجد ابوبکر یا بدون نام بوده، امروزه به نام مسجد علی بن ابی‌طالب(ع) شهرت یافته است.‌

مسجد مصلی

مسجد امام علی (مدینه)؛ در محدوده منطقه «مصلّی» و شمال مسجد ابوبکر (در غرب مسجدالنبی)، مسجدی به نام «مسجد علی بن ابی‌طالب(ع» وجود دارد که سمهودی و سخاوی از آن یاد و محل آن را شمال بوستان، موسوم به «عُریضی» تعیین کرده‌اند.

نویسندگان و مورخان اهل سنّت، در وجه ارتباط این مسجد، با امام علی(ع) گفته‌اند که، آن حضرت در زمان محاصره عثمان، در آنجا نماز عید را اقامه کرده‌اند.‌

سمهودی این ادعا را به گزارش‌هایی کهن مستند کرده است؛ از جمله از «ابن شَبَّه» به طریق خود از «سعد بن عبید مولی بن ازهر» نقل کرده است که گفت: «در روز عید با علی(ع) نماز خواندم؛ در حالی‌که عثمان در محاصره بود...». همچنین از زُهری نیز نقل کرده است که در زمان محاصره عثمان، سهل بن حُنَیف نماز جمعه را و علی(ع) نماز روز عید را اقامه نمود.

درباره زمان ساخت دقیق این مسجد اطلاع دقیقی در دست نیست. سمهودی با قید «به نظر می‌رسد»، ساخت آن را به عمر بن عبدالعزیز نسبت داده و افزوده است: "این مسجد بعدها ویران شد و از بین رفت؛ تا جایی‌که برخی از حاجیان در زمان موسم حج مردگان خود را در آن دفن می‌کردند. تا اینکه امیر زین‌الدین ضُغَیم منصوری آن را در سال 881ق. بازسازی کرد".‌

این مسجد در محله «مناخه» (از محله‌های قدیمی مدینه)، امروزه در ضلع جنوبی خیابانی به همین نام، در جنوب غربی مسجدالنبی، به فاصله 350 متری از آن قرار دارد. در ساختمان آن از سنگ‌های بزرگ سیاه و ستون‌های ضخیم و پهن و بسیار مستحکم استفاده شده است. شبستان مسجد کم‌عرض و طولانی است و سقف آن با هفت گنبد در امتداد یکدیگر پوشیده شده است. گنبد میانی بزرگ‌تر از سایر گنبدها است و در زیر آن، محراب مسجد قرار دارد. در غرب شبستان مسجد نیز مناره‌ای به سبک عثمانی وجود دارد.‌ ساختمان مسجد در دوره اخیر تخریب و در سال 1411ق. از نو بازسازی شده و مساحت فعلی آن 882 متر مربع است.‌

مسجد علی

برخی منابع به مسجدی متصل به مسجد قبا از سمت جنوب غربی آن، اشاره کرده و گفته‌اند که در آن زمان به «مسجد علی(ع)» شهرت داشته و زیارتگاه مردم بوده است.مورخان مدینه احتمال داده‌اند که این مسجد در اصل خانه «سعد بن خیثمه» بوده است.

‌مسجد فضیخ

نوشتار اصلی: مسجد فضیخ مسجد فضیخ؛ این مسجد در شرق مسجد قبا قرار داشته و در منابع شیعه و سنی، به‌عنوان یکی از مساجد ساخته شده در محل نماز خواندن پیامبر(ص) دانسته شده و نزد شیعه این باور وجود داشته که در محل این مسجد، معجزه ردّ شمس به وقوع پیوسته است.

جمال‌الدین مطری (درگذشته 741ق)، اشاره کرده است که در زمان وی، مسجد فضیخ به نام «مسجد الشمس» شهرت داشته است. اگرچه او وجه این شهرت را بیان نکرده، اما از اشاره فیروزآبادی می‌توان دریافت که وجهِ اشتهار آن باور مبنی بر وقوع معجزه ردّ شمس در محل این مسجد بوده است. با این حال او در وقوع این معجزه در محل مسجد فضیخ تشکیک کرده و محل آن را در منطقه صهباء در خیبر دانسته است.‌

همچنین از سوی دیگر، حسین‌ بن حمدان خصیبی (م334 ق) پس از نقل روایتی مبنی بر اینکه در محل وقوع معجزه ردّ شمس مسجدی ساخته شد، محل این مسجد را در زمان خود (سال 273 ق)، زمین پست و همواری در غرب مدینه تعیین کرده و آن را زیارتگاه مشهوری دانسته‌که همواره بازسازی می‌شود و به محل ردّ شمس برای علی(ع) شهرت دارد و گفته است که او خود این مسجد را دیده و در آن نماز خوانده است.‌

امروزه ساختمان مسجد فضیخ از بین رفته؛ اما زمینی که مسجد در آن قرار داشته، درون یک چهاردیواری بدونِ در باقی مانده است. در عین حال، مسجد «بنوقُریظه»، از دیگر مساجد تاریخی مدینه، که آن هم در منطقه شرق مسجد قبا، نزدیک مشربه ام‌ابراهیم قرار دارد، به اشتباه به مسجد فضیخ شهرت یافته است.‌

منابع

این مقاله برگرفته از فصلنامه علمی ترویجی میقات حج، ش 100. بخش «اماکن منسوب به امام علی(ع) در حجاز»، ص86-88. است.

• مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهرآشوب، محمد بن علی، تحقیق: یوسف البقاعی، 1412ق/1991م، بیروت، دارالاضواء، چاپ 2.
• الاشارات الی معرفه الزیارات، الهروی، علی بن ابی‌بکر، تحقیق: جانین سوردیل -‌ طومین، 1953م، دمشق: المعهد الفرنسی.
• لطائف الاذکار للحُضّار والسُفّار فی المناسک والآداب، ابن مازه، محمد بن عمر، تصحیح: رسول جعفریان، 1392ش، تهران: نشر علم، چاپ 1.
• مدینه‌شناسی، نجفی، سید محمد باقر، 1386ش، تهران: مشعر، چاپ 1.
• تاریخ المدینه المنورة، ابن شبّه، عمر بن زید، تحقیق: فهیم محمد شلتوت، بی‌تا، بی‌جا، بی‌نا.
• التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفة، السخاوی، محمد بن عبدالرحمان، 1399ق/1979م، تحقیق: اسعد طرابزونی الحسینی، المدینه: المکتبه العلمیة، چاپ1.
• الکافی، الکلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، بیروت: دار صعب و دار التعارف، چاپ 3.
• التعریف بما انست الهجره من معالم دار الهجرة، المطری، محمد بن احمد، تحقیق: سلیمان الرحیلی، 1426ق/2005م، الریاض: داره الملک عبدالعزیز.
• وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، السمهودی، علی بن عبدالله، تحقیق: قاسم السامرائی، 1422ق/2001م، مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامی، چاپ 1.
• الهدایه الکبری، الخصیبی، حسین بن حمدان، 1423ق/2002م، بیروت: مؤسسه البلاغ.
• آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان، رسول، 1390ش، تهران: مشعر، چاپ 14 (ویرایش جدید).