الجامع اللطیف (کتاب)
 | |
| پدید آورندگان | |
|---|---|
| نویسنده | محمد جارالله بن محمد بن ابی‌بکر مکّی مخزومی مشهور به ابن ظهیره |
| تاریخ نگارش | 950ق. |
| محتوا | |
| موضوع | تاریخ محلی مکه |
| زبان | زبان عربی |
| نشر | |
| تعداد جلد | 1جلد |
| تعداد صفحات | 346 صفحه |
| قطع | وزیری |
| ناشر | المکتبة الثقافیة الدینیه |
| محل نشر | قاهره |
| تاریخ نشر | سال 2003م. |
الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف کتابی در تاریخ محلی مکه، نوشته محمد جارالله بن محمد بن ابی‌بکر مکّی مخزومی مشهور به ابن ظهیره (درگذشت 986ق.) است. این کتاب از منابع متاخر تاریخ محلی مکه است که به دلیل بهره از منابع پرشمار معتبر دارای اعتبار می‌باشد.
موضوع اصلی کتاب، فضیلت‌های مکه است، هرچند به موضوعاتی دیگر مانند امیران مکه نیز پرداخته است ولی گاه به مباحث گوناگون تاریخی، جغرافیایی، سنن، آداب، و احکام فقهی نیز پرداخته است.
الجامع اللطیف افزون بر اختصار نسبت به آثار کهن اخبار مکه، تمایزهای دیگر نیز دارد. نویسندگان پیشین، مانند ازرقی و فاکهی بیشتر به گزارش اخبار بسنده می‌کردند و به بحث نقادانه در آن‌ها نمی‌پرداختند؛ اما ابن ظهیره در بسیاری از موارد، سخنان متعدد را نقد و نظریه‌ای را تقویت می‌کند، یا گزارش‌ها و آرای گوناگون را با یکدیگر سازش می‌دهد و حتی به پرسش‌های پوشیده پاسخ می‌گوید.
معرفی نویسنده
این کتاب که نام کامل آن الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف است، از منابع متاخر تاریخ محلی مکه[۱] و موضوع اصلی آن، فضیلت‌های مکه است؛ هرچند به موضوعاتی دیگر مانند امیران مکه نیز پرداخته است.[۲]
ابن ظهیره تاریخ‌نگار و فقیه ساکن مکه و مدرّس مسجدالحرام بوده است. او فقه و دیگر دانش‌های دینی را نزد دانشوران و فقیهان مکه مانند محمد نجمی و احمد بن عبدالغفار مالکی آموخت.[۳]جز این کتاب و مجموعه فتاوا،[۴] کتابی دیگر از او یاد نشده است. او و اعضای خاندانش را قرشی و نیز مخزومی لقب داده‌اند[۵]؛ زیرا به ولید بن مغیرة بن عبدالله بن عمر بن مخزوم قرشی نسب می‌برند.[۶]
عنوان «ابن ظهیره» نیز از دوران یکی از نیاکان نویسنده به نام عطیة بن ظهیرة بن مرزوق قرشی مخزومی مکّی (درگذشت 647ق.) برای این خاندان مانده است.[۷] درباره تاریخ وفات وی در منابع تفاوت دیدگاه به چشم می‌خورد. برخی تاریخ وفات او را 960ق. دانسته[۸]و بعضی تنها از زنده بودنش در این سال سخن گفته[۹]و بیشتر منابع معاصر تاریخ وفات او را 986ق. دانسته‌اند.[۱۰]
روش تألیف
ابن ظهیره در خطبه کتاب، با قدردانی از آثار پیشین، کاستی‌هایی همانند دراز سخنی، حجم فراوان، و بی‌نظمی در چینش مطالب را در آن‌ها به نقد کشیده و ادعا نموده که کتاب او از این کاستی‌ها پیراسته است.[۱۱] الجامع اللطیف افزون بر اختصار نسبت به آثار کهن اخبار مکه، تمایزهای دیگر نیز دارد. نویسندگان پیشین، مانند ازرقی (درگذشت 250ق.) و فاکهی (درگذشت به احتمال 272-279ق.) بیشتر به گزارش اخبار بسنده می‌کردند و به بحث نقادانه در آن‌ها نمی‌پرداختند؛ اما ابن ظهیره در بسیاری از موارد، سخنان متعدد را نقد و نظریه‌ای را تقویت می‌کند.[۱۲]
یا گزارش‌ها و آرای گوناگون را با یکدیگر سازش می‌دهد.[۱۳] و حتی به پرسش‌های پوشیده پاسخ می‌گوید؛ چنان‌که هنگام نقل روایات ضعیف، توضیح می‌دهد که به سخن علما، عمل به روایات ضعیف در زمینه فضیلت‌ها جایز است.[۱۴] منابع مهم پسین در موضوع مکه به اثر او استناد کرده‌اند.[۱۵]تالیف این کتاب در سال 950ق. به پایان رسیده است.[۱۶]
ارزش و اعتبار
ابن ظهیره از منابع پرشمار بهره برده است؛ از جمله: اخبار مکه ازرقی[۱۷]، اخبار مکه فاکهی[۱۸]، صحیح مسلم (درگذشت 261ق.)[۱۹]، مناسک ابن جماعه (درگذشت 819ق.)[۲۰]، شفاء الغرام فاسی (درگذشت 832ق.)[۲۱]، و آثار ابن حجر (درگذشت 853ق.)[۲۲] شماری از منابع ابن ظهیره مانند اخبار مکه ابن شَبّه (درگذشت 262ق.)[۲۳] و کتاب الوصل و المنی فی بیان فضل منی نوشته مجدالدین فیروزآبادی شیرازی (درگذشت 718ق.)[۲۴] اکنون موجود نیستند.
محتوای کتاب
موضوع کتاب، جز مقدمه آن‌که درباره فضیلت دانش و علم‌آموزی است[۲۵]، همان مباحث آثار پیشین است که با اختصار و چینشی دیگر سامان یافته‌اند و گاه به مناسبت، مباحث دیگر نیز بازگفته شده است؛ همچون: فلسفه احکام[۲۶]، فقه و مناسک حج[۲۷]، تفسیر روایات متشابه یا دشواریاب[۲۸]، پرسش و پاسخ در موضوعات گوناگون همانند علوم قرآنی[۲۹] و عقیدتی و کلامی[۳۰]، تحلیل نحوی برخی روایات[۳۱]، و آگاهی‌های روزگار نویسنده[۳۲]. با این‌حال، محور مباحث کتاب، کعبه است؛ زیرا از کعبه آغاز می‌شود[۳۳] و به اشیاء و مکان‌های پیرامون آن می‌رسد.
ابن ظهیره مطالب کتاب را به چند دسته تقسیم نموده و هریک را با عنوانی ویژه خوانده است. برای مثال، بیشتر مباحث اصلی را با عنوان «مطلب»[۳۴]، مباحث فقهی را با عنوان «فرع» و «فروع»[۳۵] و گاه با عنوان «مطلب» یا «مطلب مهم»[۳۶]، مباحث کناری را با عنوان «استطراد»[۳۷]، و نظر خود را با تعبیر «اقول»[۳۸] آورده است.
عناوین
عناوین فصل‌های ده‌‌گانه کتاب عبارتند از:
1. کعبه. 2. آیات و روایات در عظمت و فضیلت کعبه. 3. نوسازی و بازسازی‌های کعبه. 4. پوشش‌های کعبه. 5. فضیلت کعبه و نگریستن به آن. 6. مکه و فضیلت آن. 7. حرم و فضیلت و حرمت آن. 8. فضیلت مردم مکه. 9. چاه زمزم. 10. امیران مکه.
«خاتمه» کتاب که در بخشی جدا‌گانه سامان یافته، به معرفی مکان‌های مقدس و خانه‌های محترمی می‌پردازد که در مکه شایان زیارت هستند؛ همچون: محل تولد پیامبر(ص)[۳۹]، خانه حضرت خدیجه(س) یعنی محل تولد فرزندان پیامبر(ص) که «مولد فاطمه» نیز خوانده می‌شود[۴۰]، مساجد مشهور[۴۱]، کوه‌های مبارک مکه[۴۲]، و مقابر شایسته زیارت همانند آرامگاه معلات یا قبرستان ابوطالب.[۴۳]
مباحث کتاب
نویسنده ذیل موضوعات اصلی کتاب، گاه به مباحث گوناگون تاریخی، جغرافیایی، سنن، آداب، و احکام فقهی پرداخته است؛ همچون:
تغییر قبله مسلمانان[۴۴]، معطر نمودن کعبه[۴۵]، آن‌چه در کعبه می‌آویخته و می‌گذاشته‌اند[۴۶]، پیشینه کلیدداری و پرده‌داری کعبه از روزگار پیش از اسلام تا دوران نویسنده که در آن هنگام برعهده نوادگان شیبة بن عثمان بن ابی‌‌طلحه (درگذشت 59ق.) بوده است[۴۷]، مقام ابراهیم و فضیلت و آداب و سنن آن[۴۸]، جایگاه معنوی و صفات و اندازه ظاهری[۴۹] و پیشینه حجرالاسود و برخی روایات و سنن مربوط به آن همچون استلام[۵۰]، رکن یمانی[۵۱] و ملتزم و مستجار و جای‌های دیگر کعبه و نزدیک آن[۵۲]، مقام معنوی طواف‌کنندگان، نماز طواف و آیات و روایات و مسائل فقهی آن[۵۳]، مساحت مطاف و نمازگاه پیامبر(ص)[۵۴]، علائم و حکم فقهی حرم[۵۵]، نوسازی‌های آن[۵۶] که شامل مباحث مربوط به دوره زندگانی نویسنده نمی‌شود، بازسازی‌های کعبه[۵۷]، نسب پیامبر اسلام(ص)[۵۸]، نسب و ویژگی‌های ظاهری عشره مبشّره (208- 218)، پیشینه زمزم و فضیلت‌ها و خواص[۵۹] و نام‌ها[۶۰] و آداب شرب آن[۶۱]، و یادی از ابراهیم و اسماعیل(ع) به مناسبت موضوع زمزم همراه مبحثی روایی و تاریخی در باره فرد «ذبیح».[۶۲]
فهرست امیران مکه
ابن ظهیره، به گفته خود، مطالب بخش امیران مکه را که از مهم‌ترین مطالب کتاب است، از کتاب شفاء الغرام فاسی برگرفته و تلخیص کرده و آگاهی‌های دوره بعد را به آن افروده است.[۶۳] فاسی در معرفی امیران مکه تا 829ق. و ابن ظهیره تا 950[۶۴] پیش رفته‌اند.[۶۵]فهرست امیران مکه و تاریخ حکمرانی آنان به گزارش وی از این قرار است: سید برکات بن حسن (829-845ق.)، سید علی بن حسن (845-846ق.)، سید ابوالقاسم بن حسن (846-850ق.)، سید برکات بن حسن (850-859ق.)، سید محمد بن برکات (859-903ق.)، سید برکات بن محمد بن برکات (903-907ق.)، سید هزاع بن محمد بن برکات (ذی‌حجه 907ق. تا نیمه رجب همان سال)، سید برکات بن محمد بن برکات (907-908ق.)، سید جازان بن محمد بن برکات (908-909ق.)، سید حمیضة بن محمد بن برکات (909-910ق.)، سید قایتبای بن محمد بن برکات (910-918ق.)، سید برکات بن محمد بن برکات (21 صفر 918ق. تا شعبان همین سال)، فرزند او سید ابونمی که از آن پس تا سال931ق. در حکمرانی شریک او بود، سید ابونمی بن برکات (931-946ق.) و فرزند او سید احمد که از سال 947ق. شریک او در حکمرانی گشت.[۶۶]
از این بخشِ کتاب، جز نام امیران مکه، آگاهی‌های سودمند دیگر نیز می‌توان به دست آورد؛ همچون: به ولایت رسیدن طُغتکین برادر صلاح‌الدین یوسف به سال 581ق. و منع او از گفتن «حی علی خیر العمل» در اذان مسجدالحرام[۶۷] که نشان می‌دهد در آن هنگام، شیعیان در مکه فراوان بوده و نفوذی چشمگیر داشته‌اند.
چاپ‌ها
فردینال ووستنفلد (H. F. Wustenfeld) خاورشناس آلمانی، نخستین بار گزیده‌ای کوتاه از الجامع اللطیف را در جلد دوم مجموعه المنتقی من اخبار ام القری (Die chroniken der stadt Mekka) به سال 1858م. در لایپزیک چاپ کرد. او مقدمه ابن ظهیره و گزیده‌هایی از باب‌های هفتم و هشتم و دهم الجامع اللطیف را که شامل گزارش‌هایی از گنبدهای مسجدالحرام و امیران مکه است، در این جلد آورده است.[۶۸]این چاپ در لبنان به سال 1964م. افست شد. صورت کامل کتاب بارها چاپ و افست شده است؛ از جمله به سال‌های 1921 و 1938م. در مصر (مطبعة عیسی البابی الحلبی)، 1972م. در لبنان (انتشارات دارالفکر) و مکه (الثقافیه) و دیگر بار در لبنان به سال 1973م. (المکتبة الشعبیه).
علی عمر به سال 2002م. کتاب را با بهره‌گیری از نسخه چاپی مطبعه عیسی حلبی و نسخه خطی دارالکتب المصریه تصحیح کرد. این تصحیح نخستین‌بار به سال 2003م. در المکتبة الثقافیة الدینیه در قاهره به چاپ رسید. کتاب دارای خطبه، مقدمه، خاتمه و 10 باب در 346 صفحه است که 30 صفحه واپسین آن به فهرست‌ها اختصاص یافته و در قطع وزیری چاپ شده است. علی عمر کوشیده است که در پانوشت‌های کتاب، منابع مطالب را به دست دهد؛ اما بسیاری از آن‌ها را به اخبار الکرام باخبار المسجدالحرام نوشته احمد بن محمد اسدی (درگذشت 1066ق.) بازگردانده که ده‌ها سال پس از الجامع اللطیف نگارش یافته است.
پانویس
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص12.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص245.
- ↑ المختصر من کتاب نشر النور، ص151؛ معجم المطبوعات، ج1، ص150.
- ↑ نک: وسام الکرم، ص149؛ الاعلام، ج6، ص239.
- ↑ الاعلام، ج6، ص239؛ ج7، ص48.
- ↑ لحظ الالحاظ، ص253.
- ↑ العقد الثمین، ج6، ص107.
- ↑ الاعلام، ج6، ص239.
- ↑ الکنی و الالقاب، ج1، ص345؛ معجم المطبوعات، ص150.
- ↑ المختصر من کتاب نشر النور، ص151؛ معجم ما کتب فی الحج، ص88؛ التاریخ و المؤرخون، ص236؛ وسام الکرم، ص149.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص12-13.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص26-27، 130.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص36، 111، 178.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص126.
- ↑ برای نمونه: اخبار الکرام، ص57؛ افادة الانام، ج2، ص10؛ ج3، ص32؛ ج6، ص392.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص284.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص35-36، 43.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص58، 69، 82.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص166، 301.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص35، 44، 47، 125.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص67، 79، 88.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص49، 58، 86.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص32.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص292.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص15-22.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص141.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص30، 42-43.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص23، 33، 99.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص25، 113، 117.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص29، 40.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص83.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص109-110.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص23.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص25-27.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص30، 42، 45، 103، 120-121.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص37.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص33، 78، 133، 162، 205، 240.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص32-33، 36، 86.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص285.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص286، 287.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص290-297.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص297-303.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص303- 316.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص23-35، 67-75، 80-88.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص99-104.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص105-107.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص107-110.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص36، 37.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص130.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص38-43.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص43-46.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص46-67.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص113-125.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص125-130.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص153-162.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص49-50.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص67-99.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص205-208.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص223-224، 226-236.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص236-237.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص238-239.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص224-225.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص245.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص284.
- ↑ شفاء الغرام، ج2، ص275-359.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص278-284.
- ↑ الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف، ص269؛ قس: شفاء الغرام، ج2، ص340.
- ↑ اخبار مکه، وستنفلد، ج2، ص325-344.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل الجامع اللطيف.
- اخبار الکرام باخبار المسجدالحرام: احمد بن محمد الاسدی (درگذشت 1066ق.)، به کوشش حافظ غلام، هندوستان، دار الصحوه، 1985م.
- الاعلام: الزرکلی (درگذشت 9689ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.
- افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (درگذشت 1365ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1430ق.
- التاریخ و المؤرخون بمکه: محمد الحبیب الهیله، مکه، الفرقان، 1994م.
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، 1999ق.
- العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.) به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، 1406ق.
- الکنی و الالقاب: شیخ عباس القمی (درگذشت 1359ق.)، تهران، مکتبة الصدر، 1368ش.
- لحظ الالحاظ بذیل طبقات الحفاظ: محمد بن فهد مکی (درگذشت 871ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- المختصر من کتاب نشر النور: عبدالله مرداد (درگذشت 1343ق.)، به کوشش محمد سعید و احمد علی، جده، عالم المعرفه، 1406ق.
- معجم المطبوعات العربیه: الیان سرکیس، قم، مکتبة النجفی، 1410ق.
- معجم ما کتب فی الحج و الزیاره: عبدالجبار الرفاعی، تهران، مشعر، 1427ق.
- وسام الکرم فی تراجم ائمة و خطباء الحرم: یوسف بن محمد الصبحی، بیروت، دار البشائر الاسلامیه، 1424ق.
- Die chroniken der stadt Mekka: Heinrich Ferdinand Wuestenfeld، II، Auszugeaus، lipzig، 1859.