انصاب حرم
انصاب حرم نشانه‌هایی است که مرزهای حرم مکی را مشخص می‌کنند. محدوده‌ای که شهر مکه در آن واقع شده و دارای احکام ویژه‌ای است؛ از جمله اینکه شخص هنگام ورود به آن، باید با احرام باشد. همچنین انجام برخی از اعمال در این محدوده، در حال احرام یا بدون احرام ممنوع است. به همین دلیل مشخص ساختن این محدوده، مهم است و از دوران‌های گذشته تا کنون، علامت‌های مخصوصی در مرزهای این محدوده نصب شده است.
بنابر روایات، نخستین بار حضرت ابراهیم محدوده حرم مکه را با راهنمایی جبرئیل علامت‌گذاری کرد. این علامت‌ها در طول تاریخ بارها بازسازی شده است؛ از جمله پیامبر در روز فتح مکه، برخی را مامور کرد تا انصاب حرم را مرمت کنند.
واژه‌شناسی
انصاب جمع نَصْب، به معنای نشانه است. به نشانه‌هایی که مرزهای حرم را مشخص می‌کنند، انصاب‌الحرم[۱]، اعلام الحرم[۲]، منار الحرم[۳] و امیال[۴] گفته مي‌شود. پیش از اسلام، انصاب به سنگ‌هایی گفته می‌شد که مشرکانی که قدرت ساخت خانه یا بت برای عبادت نداشتند، روبه‌روی حرم یا جاهای دیگر قرار می‌دادند و گرد آن‌ها طواف و نزدشان قربانی می‌کردند.[۵]
تاریخچه انصاب حرم
از آن‌جا که محدوده حرم دارای احکام ویژه‌اي است؛ مانند ممنوعیت نبرد و خونریزی، صید و شکار، قطع درختان و گیاهان و ضرورت ورود با احرام[۶]، مشخص ساختن این محدوده، از اهمیت فراوان برخوردار است. چندین روایت بر تعیین محدوده حرم به‌دستور خداوند تصریح دارند.[۷] برپایه برخی روایات، مرزهای حرم با درخشش نوری از حجرالاسود هنگامی که حضرت ابراهیم آن را در جای خود قرار داد، مشخص شد.[۸] سپس با راهنمایی جبرئیل، محدوده حرم را با قرار دادن چند سنگ روي هم علامت‌گذاري و با گل آن‌ها را محکم کرد.[۹] محدوده حرم مسجدالحرام و بخشي از شهر مکه فعلي را در برمي‌گيرد و چون تعیین حدود حرم توقیفی است و اجتهادی نيست، در موقعیت انصاب حرم از ابتدا تا کنون، تغییری داده نشده؛ بلکه در دوره‌های گوناگون، بازسازی و مرمت شده است. نخستین‌بار حضرت اسماعیل [۱۰] و سپس برخي اجداد رسول خدا همچون عدنان بن اُدَد[۱۱] و قُصی بن کِلاب[۱۲]، اين علائم را بازسازی کردند.
موقعيت انصاب حرم
برپایه تحقیق میدانی ابن دهیش، محقق معاصر، اَعلام حرم 934 نشانه بوده است. 110 عدد در حد شرقی حرم، 574 عدد در حد شمالی، 98 عدد در حد غربی، و 152 عدد در حد جنوبی قرار داشتند. از آنجايي که برخي کوه‌ها به عنوان حد و مرز حرم قرار داده شده است، 16 کوه در حد شرقی، 22 کوه در حد شمالی، 5 کوه در حد غربی، و 14 کوه در حد جنوبی، محل تعیین اَعلام بوده‌اند. این انصاب در چهار جهت حرم به صورت توده‌های سنگ‌چین و نیز سنگ‌های پیوسته با گچ یا آهک و در دوره‌های بعد به‌شکل ستون‌های سیمانی و سنگ‌های مرمرین درآمده‌اند.[۱۳] اکنون تنها 13 نشانه در ورودی‌های عمومی مکه و دو نشانه بر روی کوه‌ها باقی مانده و مابقي از میان رفته‌اند.[۱۴]
تاریخ‌نگاران فاصله بين این نشانه‌ها را متفاوت گزارش کرده‌اند زیرا در مبدا اندازه‌‌گیری آن‌ها، اختلاف داشته‌اند. برخی حد حرم را درهای مسجدالحرام و برخی ورودی‌های شهر مکه دانسته‌اند. همچنين اندازه‌‌گیری با ابزارهای نه‌چندان دقیق مانند طناب، وجود پستی و بلندی در مسیرها و اختلاف در واحدهای‌اندازه‌‌گیری (میل، ذرع و...) سبب این اختلاف بوده است. نيز برخی فاصله تا کوهي که انصاب بر آن قرار داشته را گزارش کرده‌اند و برخي دیگر فاصله تا خود اعلام را که آمیختگی میان این دو نیز باعث تفاوت در مقدار فاصله، بين حدود حرم شده است.
حدود و مرزهاي حرم مکي:
شمال مکه در مسیر عراق: اعلام در این مسیر در محلی به نام الْمُقَطَّعَ[۱۵] نصب شده بود. بنابر منابع فاصله این نشانه‌ها از مبدا شش[۱۶]، هفت[۱۷]، هشت[۱۸] و 10 میل[۱۹] یاد شده است.
مسیر مدینه از سمت تنعیم: محل نصب علامت در این مسیر، ثنیه ذَاتِ الْحَنْظَلِ است.[۲۰] سه،[۲۱] چهار و پنج[۲۲] میل، رقم‌هایی هستند که منابع گوناگون در تعیین فاصله این علامت‌ها بیان کرده‌اند. برخی انتهای تنعیم را حد حرم دانسته[۲۳] و گروهی حد حرم را تا نزدیکی تنعیم و خود تنعیم را جزء حرم می‌دانند.[۲۴]
مسیر جعرانه: این نشانه در شعب آل عبدالله بن خالد بن اُسَید قرار دارد.[۲۵] فاصله این علائم در منابع نُه[۲۶] و در برخی 12 میل[۲۷] یاد شده است.
جنوب شرقی مکه: در مسیر طائف از سمت عرفه، علائم در نقطه‌ای به نام الضَّحَاضِح یا ذاتُ السَّلِیم (کوهی میان مزدلفه و ذی مراخ) در مکانی مشهور به ثنیه ابن کَرِیز[۲۸] و در ذنب السلم و نیز در ثَنِیَّةُ کَرْدَم[۲۹] قرار دارند. منابع گوناگون، علائم حرم در سمت طائف را در هجده،[۳۰] یازده،[۳۱] نه[۳۲] و هفت[۳۳] میلی یاد کرده‌اند.
غرب مکه در مسیر جده: این علامت در منقطع الْاَعْشَاشِ (منطقه‌ای میان حدیبیه و سلسله جبال مریر و جوف) قرار دارد.[۳۴] فاصله این علامت در منابع 10[۳۵] یا 18[۳۶] میل یاد شده است.
جنوب مکه در مسیر یمن: انصاب حرم در این سمت در فاصله شش[۳۷] یا هفت میلی در محلی به نام اَضَاءَة لَبَن نصب شده است.[۳۸] امروزه با توجه به تغییر، گسترش و نیز کوتاه شدن راه‌های ارتباطی، فاصله انصاب در این راه‌ها نیز تغییر کرده است. اعلام راه جدید جده که از حِنْک الْغُرَابِ (اظلم الغربی) می‌گذرد، در فاصله 22 کیلومتری؛ اعلام راه لیث یمن در 17 کیلومتری؛ و اعلام راه طائف که از نزدیکی سدة العابدیه می‌گذرد، در 5/15 کیلومتری مسجدالحرام قرار دارند.[۳۹]
سیر تاریخی بازسازی انصاب در دوره‌های تاریخی
با توجه به اهمیت ویژه اعلام حرم، پیامبر در همان روز فتح مکه (8ق.) و به‌گزارشی، در سال فتح مکه، تمیم بن اسد خزاعی[۴۰] یا اسود بن خلف خزاعی[۴۱] را مامور مرمت انصاب حرم کرد.
دوران خلفا
عمر بن خطاب به سال 17ق. هنگام حضور در مکه[۴۲] مَخرمة بن نَوفل زُهَری (درگذشت 54ق.)، ابوهود سعید بن یربوع مخزومی (درگذشت 54ق.)، حُوَیطب بن عبدالعزی اسدی (درگذشت 54ق.)، ازهر بن عبد عوف زهری،[۴۳] صبیحة بن حارث تیمی،[۴۴] و عُجَیْر بن عبدیزید بن هاشم بن مطلب بن عبدمناف مطّلبی[۴۵] را مسؤول مرمت نشانه‌های حرم کرد. در سال 26ق. عبدالرحمن بن عوف زهری (درگذشت 32ق.) امیر الحاج منصوب از طرف عثمان بن عفان (حک: 23-35ق.) به دستور عثمان مامور شد که اعلام را تجديد بنا کند. حویطب بن عبدالعزی و عبدالرحمن بن ازهر (درگذشت 67ق.) و فردی دیگر از قریش به دستور عبدالرحمن، اين مهم را انجام دادند. اين بازسازي ادامه يافت و سعید بن یربوع مخزومی و مخرمة بن نوفل هر سال انصاب حرم را در دوران خلافت عثمان بازسازی می‌کردند.[۴۶]
دوره امويان
در دوره معاویه، برخی نشانه‌های حرم از میان رفت. معاویه در نامه‌ای به مروان بن حکم، حکمران مدینه، از وی خواست تا در صورت زنده بودن کُرز بن علقمه خزاعی، وی را مامور تجدید بناي انصاب کند.[۴۷] با توجه به برکناری مروان از حکمراني مدينه به سال 48ق.[۴۸] قطعا این تجديد بنا قبل از سال 48ق. انجام گرفته است. عبدالملک بن مروان (حک: 65-86ق.) نیز به سال 75ق. چند تن از پیران خزاعه، قریش و بنی‌بکر را مامور تجدید بناي انصاب حرم کرد.[۴۹] از آن پس تا پایان دوره اموی، از بازسازی انصاب گزارشی در دست نیست.
دوره عباسیان
در دوره عباسیان، مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) دستور مرمت همه اعلام حرم را صادر کرد.[۵۰] از آن پس، در بازسازی انصاب، علائمی که بر روی کوه‌ها قرار داشتند، مورد توجه قرار نمی‌گرفتند و تنها اعلامی که بر سر راه‌های منتهی به حرم همچون مسیرهای مدینه، یمن، عراق، طائف، جعرانه و جده قرار داشتند، مرمت می‌شدند.[۵۱] مقتدر عباسی (حک: 295-320ق.) به سال 306ق. بار دیگر به اصلاح و تجدید انصاب فرمان داد.[۵۲] سپس به سال 325ق. به دستور راضی عباسی (حک: 322-329ق.) دو ستون بزرگ در تنعیم به‌عنوان جایگزین انصاب قدیمی ساخته و نصب شد.[۵۳]
دوره ایوبیان
در دوره ایوبیان به سال 616ق. ملک مظفر بن ابوبکر (درگذشت 645ق.) حکمران اربل، دستور مرمت دو عدد از انصاب حرم در سمت عرفه را که به شکل دو ستون بزرگ بود، صادر کرد.[۵۴] ملک مظفر (حک: 647-694ق.) حکمران یمن نیز به سال 683ق. به تجديد بناي نشانه‌هاي حرم فرمان داد.[۵۵]
دوره عثمانی
گزارش‌ها از بازسازی نشانه‌هاي حرم در دوره عثمانی حکایت دارند. سلطان احمد عثمانی (حک: 1023-1026ق.) دو علامت را که در مسیر طائف از سمت عرفات بود، بازسازی کرد.[۵۶] شماری از منابع، از نوسازی علائم در مسیر تنعیم و یَلَملم در همین هنگام خبر داده‌اند.[۵۷] امیر مکه شریف زید بن محسن (حک: 1058-1104ق.) به سال 1073ق. به بازسازی برخی نشانه‌ها پرداخت.[۵۸] اعلام حرم نزدیک مسجد تنعیم نیز به سال 1262ق. به دست سلطان عبدالمجید عثمانی (حک: 1255-1277ق.) بازسازی شد.[۵۹]
دوره سعودی
عبدالعزیز بن عبدالرحمن آل‌سعود (حک: 1293-1373ق.) پس از سال 1343ق. دو نشانه متروک[۶۰] در مسیر جده را بازسازی کرد. بر روی این علايم که به‌صورت دیواری قطور با سه گنبد کوچک بر فراز آن ساخته شده بود، این عبارت همراه با ترجمه انگلیسی نوشته شده است: «بسم الله الرحمن الرحیم. الی هنا اول حدود الحرم وضع فی عهد الملک عبدالعزیز». در پی او پسرش ملک سعود (حک: 1373-1384ق.) به سال 1376ق. با توجه به تغییراتی که در مسیر جده رخ داده بود، در 2 کیلومتری جنوب انصاب پیشین، در منطقه شُمَیسی، دو نشانه جدید احداث کرد که بر آن نوشته شده بود: «الی هنا انتهی الحرم الملک سعود بن عبدالعزیز آل سعود سنة 1376ق.». همچنین به سال 1377ق. بنای دو نشانه در مسیر طائف، به پایان رسید[۶۱] نيز به سال 1383ق. نشانه‌هایی در سمت عرفه، بازسازی یا بنا شد.[۶۲]
خالد بن عبدالعزیز (حک: 1395-1402ق.) دو نشانه در مسیر طائف و دو نشانه در مسیر قدیمی جده ساخت که با انصاب پیشین متفاوت بودند. این نشانه‌ها از نظر ارتفاع از انصاب دیگر بسیار بلندتر بودند و بر خلاف انصاب قديمي که بر رویشان سه گنبد کوچک قرار داشت، يک گنبد بر روي آن‌ها ساخته شد. انصاب جدید مسیر طائف از سمت عرفات به صورت مکعب مستطیل ساخته شد و در دو طرف آن، تابلویی برای معرفی نصب و بالای آن یک سایبان نهاده شد. همچنین نشانه سمت جده به صورت قبه‌ای شکوه‌مند و بلند ساخته شد که تاجی بر بالای آن و تابلویی در هر دو طرفش قرار گرفت و پایین آن با سنگ‌های سیاه و سفید تزیین شد.[۶۳]
فهد بن عبدالعزیز (حک: 1402-1426ق.) به سال 1404ق. دو نشانه جدید در وادی تنعیم، کنار مسجد عایشه بنا کرد.[۶۴] این نشانه‌ها با استفاده از فنون جدید معماری ساخته شدند. اما از آن‌جا که در پی گسترش و بازسازی مسجد، این نشانه‌ها به راحتی قابل مشاهده نبودند، ملک فهد به سال 1407ق. عَلَم‌های قدیمی تنعیم را بازسازی کرد.[۶۵]
در مجموع 13 نشانه و نصب در روزگار سعودی ساخته یا بازسازی شد: 6 نشانه در راه جده، 2 نشانه در راه طائف از سمت شرایع، 2 نشانه در راه طائف از سمت عرفه و 3 نشانه در منطقه تنعیم.[۶۶]
پیوند به بیرون
پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه؛ تحقیقی در «علائم حرم الهی».
محدوده حرم از نگاه فریقین (1)؛ فصلنامه علمي - ترويجي ميقات حج.
محدوده حرم از نگاه فریقین (2)؛ فصلنامه علمي - ترويجي ميقات حج.
پانویس
- ↑ لسان العرب، ج1، ص759؛ تاج العروس، ج2، ص435، «نصب».
- ↑ النهایه، ج3، ص292؛ لسان العرب، ج12، ص419، «علم.
- ↑ لسان العرب، ج5، ص241، «نور.
- ↑ لسان العرب، ج11، ص639، «میل.
- ↑ الاصنام، ص33، 42.
- ↑ الاحکام السلطانیه، ص339-341؛ تهذیب الاسماء، ج3، ص83-84؛ معجم البلدان، ج2، ص244.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص113؛ اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص15؛ العقد الثمین، ج1، ص37.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص272-273؛ التهذیب، ج2، ص44-45؛ المناقب، ج3، ص382.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص273-375؛ المصنف، ج5، ص25؛ المناسک، ص471.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص225؛ شفاء الغرام، ج1، ص106.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص276؛ شفاء الغرام، ج1، ص55.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص121؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص225.
- ↑ الحرم المکی، ص61.
- ↑ الحرم المکی، ص128-129؛ الحرم المکی، ص354.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص280.
- ↑ المسالک و الممالک، ص132.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص89.
- ↑ المناسک، ص471؛ شفاء الغرام، ج1، ص110.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص110؛ معالم مکه و المدینه، ص130-131. (هر میل حدود 1700 متر است.)
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص302.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص89؛ احسن التقاسیم، ص77.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص112.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص113.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص130؛ شفاء الغرام، ج1، ص113؛ اعلام الساجد، ص63.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص89.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص111؛ منائح الکرم، ج1، ص219.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص291-292.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص87.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص108.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص89؛ المسالک و الممالک، ص132.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص109.
- ↑ الاحکام السلطانیه، ص338؛ تهذیب الاسماء، ج3، ص82.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص89؛ احسن التقاسیم، ص77.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص113.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص114؛ اعلام الساجد، ص63.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122.
- ↑ الحرم المکی، ص122-124.
- ↑ المصنف، ج5، ص25؛ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص119؛ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص121؛، الطبقات، ج2، ص104.
- ↑ المعجم الکبیر، ج1، ص280.
- ↑ تاریخ طبری، ج4، ص69؛ الکامل، ج2، ص537؛ المنتظم، ج4، ص231.
- ↑ المغازی، ج2، ص842؛ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص121، تاریخ طبری، ج11، ص516.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص274.
- ↑ انساب الاشراف، ج9، ص393؛ الاصابه، ج4، ص384.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ اتحاف الوری، ج2، ص18؛ شفاء الغرام، ج1، ص127.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ الاصابه، ج5، ص436.
- ↑ الاستیعاب، ج3، ص1388.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص122؛ المغازی، ج2، ص842؛ اتحاف الوری، ج2، ص105.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص107؛ الارج المسکی، ص51؛ مرآة الحرمین، ج1، ص227.
- ↑ الحرم المکی، ص77-79.
- ↑ موسوعة مرآة الحرمین، ج1، ص149؛ التاریخ القویم، ج2، ص100.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص275؛ شفاء الغرام، ج1، ص107؛ اتحاف الوری، ج2، ص386.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص10؛ العقد الثمین، ج7، ص100.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص107؛ الارج المسکی، ص51؛ مرآة الحرمین، ج1، ص227.
- ↑ الارج المسکی، ص51؛ موسوعة مرآة الحرمین، ج1، ص149.
- ↑ الحرم المکی، ص83.
- ↑ الحرم المکی، ص84.
- ↑ الحرم المکی، ص85.
- ↑ الحرم المکی، ص86-87.
- ↑ الحرم المکی، ص89.
- ↑ التاریخ القویم، ج2، ص100-101.
- ↑ الحرم المکی، ص89-91؛ الحرم المکی، ص415؛ الحرم المکی، ص417.
- ↑ الحرم المکی، ص91.
- ↑ الحرم المکی، ص91-92.
- ↑ الحرم المکی، ص92.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل انصاب حرم.
- اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (درگذشت 885ق.)، به کوشش شلتوت، جده، مکتبة المدنی، 1372ق.
- احسن التقاسیم: المقدسی البشاری (درگذشت 380ق.)، قاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق.
- الاحکام السلطانیه: الماوردی (درگذشت 450ق.)، به کوشش احمد مبارک، کویت، دار ابن قتیبه، 1409ق.
- اخبار مکه: الازرقی (درگذشت 248ق.)، به کوشش علی عمر، مکتبة الثقافة الدینیه.
- اخبار مکه: الفاکهی (درگذشت 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.
- الارج المسکی فی تاریخ المکی: علی عبدالقادر الطبری (درگذشت 1070ق.)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاریه، 1416ق.
- الاستیعاب: ابن عبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.
- الاصابه: ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
- الاصنام (تنکیس الاصنام): هشام بن محمد کلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، 1348ش.
- اعلام الساجد باحکام المساجد: الزرکشی (درگذشت 749ق.)، به کوشش المراغی، قاهره، لجنة احیاء التراث الاسلامی، 1384ق.
- انساب الاشراف: البلاذری (درگذشت 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.
- تاج العروس: الزبیدی (درگذشت 1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق.
- التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.
- تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- تهذیب الاحکام: الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش.
- تهذیب الاسماء و اللغات: النووی (درگذشت 676ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- الحرم المکی الشریف و الاعلام المحیطة به: ابن دهیش، مکة المکرمه، مکتبة النهضة الحدیثه، 1418ق.
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، 1999م.
- الطبقات الکبری: ابن سعد (درگذشت 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، 1406ق.
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.
- لسان العرب: ابن منظور (درگذشت 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
- مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (درگذشت 1353ق.)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه.
- المسالک و الممالک: عبیدالله بن خرداذبه (درگذشت 300ق.)، بیروت، دار صادر، 1988م.
- المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (درگذشت 211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.
- معالم مکة و المدینة بین الماضی و الحاضر: یوسف رغد العاملی، بیروت، دار المرتضی، 1418ق.
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (درگذشت 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م.
- المعجم الکبیر: الطبرانی (درگذشت 360ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
- المغازی: الواقدی (درگذشت 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.
- المناسک و اماکن طرق الحج: ابواسحق الحربی (درگذشت 285ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 1401ق.
- مناقب آل ابی طالب: ابن شهرآشوب (درگذشت 588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق.
- منائح الکرم: علی بن تاج الدین السنجاری (درگذشت 1125ق.)، به کوشش المصری، مکه، جامعة‌ام القری، 1419ق.
- المنتظم: ابن الجوزی (درگذشت 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.
- من لایحضره الفقیه: الصدوق (درگذشت 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.
- موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (درگذشت 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق.
- النهایه: مبارک ابن اثیر (درگذشت 606ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش.