اهل‌بیت

اهل بیت(ع)

نام کامل	اهل بیت پیامبر(ص)
نسب	اهل بیت پیامبر اسلام
اشخاص مهم	پیامبر(ص)، امام علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)، امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع)، امام هادی(ع)، امام عسکری(ع)، امام زمان(عج)

اهل بیت(ع)، به خاندان معصوم پیامبر اسلام(ص) اطلاق می‌گردد. در منابع اسلامی اهل بیت پیامبر(ص) به شش معنای، پنج تن، پنج تن به همراه نه تن از فرزندان امام حسین(ع)، همسران پیامبر، پنج تن و همسران پیامبر، خویشاوندان نسبی پیامبر و پیروان راستین پیامبر و امامان به کار رفته است. بر اساس دیدگاه شیعیان دوازده امامی به استناد برخی از روایات، اهل بیت علاوه بر پنج تن، شامل نه تن دیگر از نوادگان پیامبر(ص) از نسل امام حسین(ع) نیز می‌باشد. به باور بسیاری از علمای شیعه و اهل سنت آیات زیادی از قرآن کریم درباره اهل بیت نازل شده است. همچنین در سیره و روایات پیامبر(ص) نیز جایگاه ویژه‌ای برای اهل بیت وجود دارد.

به باور شیعه اهل بیت پیامبر(ع) دارای خصوصیاتی از جمله: عصمت، علم و امامت هستند. البته پشتوانه این دیدگاه پاره‌ای از دلایل عقلی آمیخته با دلایل روایی و قرآنی است. در قرآن و روایات اسلامی بر لزوم معرفت اهل بیت و ابراز محبت به ایشان تأکید فراوان شده اشت.

حرمین شریفین نزد اهل بیت(ع) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بودند بطوری که ایشان اشتیاق فراوان به زندگی در مکه و مدینه داشتند و نیز برای مراسم حج اهتمام ویژه‌ای قائل بودند به طوری که تعداد دفعات شرکت اهل بیت در مراسم حج خیلی زیاد است. به عنوان مثال آورده‌اند که امام حسن مجتبی(ع) بیست یا بیست و پنج مرتبه به حج رفتند. ایشان علاوه بر انجام مناسک حج از ایام حج برای هدایت مردم، دستگیری نیازمندان، مقابله با فرقه‌های انحرافی، اعلان حقانیت خویش و... بهره می‌بردند.

مکان‌های زیادی از حرمین شریفین مرتبط با اهل بیت پیامبر(ص) در منابع تاریخی آمده است که بسیاری از آن اماکن به دست آل سعود به خاطر دشمنی با اهل بیت(ع) ویران شده است.

واژه‌شناسی

ترکیب «اهل بیت» به معنای ساکنان خانه است. اهل بیت ترکیبی اضافی از «اهل» و «بیت» است. «اهل» در جایی به کار می‌رود که گونه‌ای وابستگی، اختصاص، انس و پیوند و قرابت با فرد یا چیزی وجود داشته باشد. این واژه به گروهی اطلاق می‌شود که از لحاظ نسب یا دین به یک فرد بازگردند. «بیت» به خانه و محل سکونت گفته می‌شود.

در قرآن

اهل بیت در دو آیه مکی، یک‌ بار به صورت «اهل البیت» بر اهل خانه ابراهیم(ع) و همسرش اطلاق شده است: رَحْمَةُ اللهِ وَبَرَکاتُهُ عَلَیْکُمْ اَهْلَ الْبَیْت ‌ (سوره هود، آیه 73) بار دیگر به صورت «اهل بیتٍ» در اشاره مبهم خواهر موسی(ع) به خانواده خویش هنگام گفت‌وگو با فرعونیان: وَحَرَّمْنا عَلَیْهِ الْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقالَتْ هَلْ اَدُلُّکُمْ عَلی‌ اَهْلِ بَیْتٍ یَکْفُلُونَهُ لَکُم ‌ (سوره قصص، آیه 12) به کار رفته است. افزون بر این، در پاره‌ای آیات، تعبیر «اهلَِک» به خانواده یا پیروان برخی پیامبران (سوره هود، آیه40 و 46؛ سوره مؤمنون، آیه27؛ سوره عنکبوت، آیه33) و اهل خانه یا پیروان پیامبر در دوره مکی (سوره طه، آیه132) اشاره می‌کند.

واژگان هم‌معنا

از اهل بیت به ویژه در معنای خاندان معصوم پیامبر(ص) گاه با تعابیری دیگر مانند «آل البیت»، «آل محمد»، «آل الله»، «ذَوِی القُربَی» و «عترت» نیز یاد می‌شود.

مصداق‌شناسی اهل بیت

در نوشته های مسلمانان، درباره اینکه اهل بیت پیامبر(ص) چه کسانی هستند اختلاف نظر وجود دارد. برخی اهل بیت را پنج‌تن اصحاب کساء یعنی پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س) و حسنین(ع) می‌دانند. و گروهی دیگر همه دوازده امام شیعه، پیامبر و حضرت فاطمه را اهل بیت می‌دانند. همچنین همسران پیامبر،پنج تن و همسران پیامبر، خویشاوندان نسبی پیامبر که صدقه بر آنان حرام شده است،پیروان راستین پیامبر و امامان نیز به نظر بخشی از مسلمانان مصداق اهل بیت پیامبر(ص) هستند.

پنج تن

شیعیان و برخی اهل سنت به پشتوانه روایت‌های فراوان از منابع شیعه و اهل سنت، مصداق‌های اهل بیت را تنها پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س) و حسنین(ع) دانسته و همسران پیامبر را از شمول آن بیرون شمرده‌اند. روایت‌ها با وجود اختلاف در جزئیات، همگی بر این نکته اتفاق نظر دارند که پیامبر(ص) افراد یاد شده را گردآورد و عبارت اِنَّما یُرِیدُ اللهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً را تلاوت فرمود. تنها بر پایه یک روایت، ‌ام سلمه نیز اجازه یافت در پی دعای پیامبر درباره افراد یاد شده «اللَّهم اهلُ بَیتِی اذهِب عَنهم الرِّجسَ وَطَهِّرهم تَطهِیراً» به عنوان یکی از اهل بیت زیر عبا قرار گیرد.

روایاتی بیانگر آنند که پیامبر(ص) تا مدتی که از یک تا هفده ماه ‌گزارش شده، این آیه را برابر خانه علی(ع) تلاوت می‌کرد. در برابر، بیشتر اهل سنت سیاق آیه را دلیل بر آن می‌دانند که اهل بیت پیامبر(ص) دست کم شامل همسران ایشان می‌شود. از برخی صحابه نقل شده که مصداق‌های آیه را فقط همسران پیامبر می‌دانند.

دوازده امام

شیعیان دوازده امامی بر پایه احادیثی، اهل بیت را افزون بر پنج تن، شامل نه تن دیگر از نوادگان پیامبر(ص) از نسل امام حسین(ع) می‌دانند؛ یعنی امامان علی بن الحسین سجاد (95ق.)، محمد بن علی باقر (114ق.)، جعفر بن محمد صادق (148ق.)، موسی بن جعفر کاظم (183ق.)، علی بن موسی الرضا (203ق.)، محمد بن علی الجواد (220ق.)، علی بن محمد‌هادی (254ق.)، حسن بن علی عسکری (260ق.) و محمد بن حسن المهدی که به باور آنان دارای عصمت و دانش ویژه‌اند. بدین ترتیب، شیعیان در مجموع شمار اهل بیت را چهارده تن شمرده‌اند.

فضیلت‌های اهل بیت

در قرآن

در منابع روایی و تفسیری برخی از آیات قرآن درباره اهل بیت دانسته شده‌اند. از جمله می‌توان به آیه مباهله (61 سوره آل عمران)، آیات اطعام (آیه 5 تا 22 سوره انسان)، واژه قربی در آیه 23 سوره شوری و واژه اولوا الامر در آیه 59 سوره نساء اشاره کرد.

در کلام پیامبر

بر پایه روایت‌های فراوان از منابع شیعه و اهل سنت، اهل بیت در سخنان پیامبر و سیره ایشان جایگاهی ویژه دارند. حدیث ثقلین که برخی آن را با اسناد بسیار به سی و چهار صحابه رسانده‌اند، در هر دو ‌گزارش شیعی و سنی آن، اهل بیت را به عنوان میراث پیامبر(ص) و در ردیف قرآن می‌شمارد. در حدیث امان، بر پایه برخی نقل‌ها، پیامبر(ص) اهل بیتش را امان امت اسلام می‌شمرد. در حدیث سفینه، آنان همچون کشتی نوح خوانده شده‌اند که سوار شدگان برآن نجات می‌یابند و دیگران در دریای گمراهی غرق خواهند شد.

ویژگی‌های اهل بیت

شیعیان که اهل بیت را بر‌ترین انسان‌ها می‌دانند، بر این ویژگی‌ها برای ایشان تاکید می‌کنند:

عصمت

امامیه اهل بیت را معصوم از گناه، اشتباه و عیب می‌شمارند. مهم‌ترین پشتوانه نقلی شیعه برای اثبات عصمت از گناه، آیه تطهیر (سوره احزاب، آیه 33) است. متکلمان شیعی از تحلیل‌های عقلی برای اثبات عصمت بهره می‌گیرند. برای نمونه، آنان استدلال می‌کنند که امکان خطای عامه مردم در مقام بیان و اجرای شریعت مقتضی وجوب نصب امامی معصوم از خطا است تا دیگران را از خطا بازدارد.

علم

متکلمان شیعه متاثر از دو گونه روایات، درباره دانش اهل بیت دو دیدگاه بیان کرده‌اند. گروهی ایشان را عالم به همه احکام و معارف کلی می‌دانند؛ اما دانش به امور جزئی مانند دانستن هنگام مرگ افراد را ضروری نمی‌دانند. در برابر، دسته‌ای دانش امام را شامل همه احکام و امور کلی و جزئی می‌دانند. با وجود این، آنان در دانش امام به همه احکام و معارف اتفاق نظر دارند و منشا آن را ‌نقل از پیامبر یا الهام، کلام فرشته، رؤیای صادق و مانند آن و‌ اندکی نیز قیاس و استنباط معصومانه دانسته‌اند.

امامت

امامت در تعریف مسلمانان به معنای ریاست عام در امور دین و دنیا است. شیعیان تنها اهل بیت را به سبب داشتن دانش و عصمت، شایسته این مقام و مرجع دینی (بعد از پیامبر) می‌دانند. متکلمان امامیه به ضرورت وجود جانشینی برای پیامبر در همه زمان‌ها برای حفظ شریعت باور دارند.

تکریم اهل بیت

روایت‌های اسلامی بر جنبه‌هایی از گرامیداشت اهل بیت تاکید می‌کنند:

آیه 23 سوره شوری بر پایه روایات و به گفته مفسران بر وجوب مودت اهل بیت به عنوان پاداش رسالت پیامبر(ص) دلالت می‌کند. روایات، مودت اهل بیت را پایه اسلام و از مواردی دانسته‌اند که پذیرش اعمال به آن وابسته شده است. در روز قیامت از مودت اهل بیت سؤال می‌شود و بهره‌مندی از شفاعت و ورود به بهشت بدان مشروط شده است.

صلوات بر اهل بیت

صلوات و درود فرستادن بر اهل بیت از جلوه‌های تکریم ایشان به شمار می‌آید. بر پایه دسته‌ای از روایت‌های منقول از پیامبر(ص)، ایشان در آموزش شیوه صلوات، در کنار نام خود، درود بر خاندان خویش را نیز یاد کرده: «اللهم صل علی محمد وعلی آل محمد کما صلیت علی آل ابراهیم....» و صلوات بدون نام بردن از آنان را ناقص شمرده‌اند. در عموم روایت‌های امامان معصوم درباره صلوات نیز درود بر خاندان و اهل بیت پیامبر کنار درود بر ایشان آمده: «اللهم صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ و آل مُحَمَّد.» گر چه گاه عبارتی در انتهای آن افزوده شده است.

حج‌گزاری اهل بیت

نوشتار اصلی: حج اهل بیت روایت‌ها و ‌گزارش‌های تاریخی گویای اهتمام فراوان اهل بیت به حج‌گزاری است. افزون بر روایاتی که درباره تعداد حج پیامبر نقل شده است، گزارش‌هایی از حج‌های متعدد امام حسن مجتبی و امام حسین و امام سجاد نیز موجود است. از حضور دیگر امامان شیعه نیز در حج گزارش‌های متعدد وجود دارد. تنها درباره امام حسن عسکری چنین گزارشی در دست نیست.

آداب و ویژگی‌های حج اهل بیت

منابع روایی و تاریخی، ‌گزارش‌های فراوان از جزئیات حج اهل بیت و برخی ویژگی‌های آن آورده‌اند که منشاء استنباط بخش عمده‌ای از احکام حج نزد مسلمانان و شیعیان است. همچنین این روایات بخشی از اخلاق سفر و آداب حج را منعکس می‌کند. از جمله روایاتی که به رسیدگی امامان به نیازمندان در طول سفر و قطع کردن طواف برای رسیدگی به حاجت مومنان نقل شده است. همچنین گزارش‌های متعدد درباره عبادت و مناجات امامان در زمان‌های مختلف مناسک حج و سفر حج به دست ما رسیده است.

اهل بیت و حرمین

زندگی در حرمین

از میان اهل بیت، پیامبر(ص)، امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) در مکه و بقیه جز امام مهدی(ع) در مدینه یا پیرامون آن زاده شدند و افزون بر پیامبر(ص) و فاطمه(س) که در مدینه مدفون هستند، چهار تن از امامان، امام مجتبی(ع) و امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز در قبرستان بقیع مدینه دفن شده‌اند. اهل بیت جز امام عسکری(ع) و امام مهدی(ع) بیشتر دوران زندگی خویش را در مدینه گذرانده‌اند.

جایگاه و نقش سیاسی ـ اجتماعی

در مکه و مدینه در مجموع، اهل بیت اندک زمانی به خلافت رسیدند؛ اما در مقام مشاور برای خلفا و صحابه پیامبر(ص) به آنان در حل پاره‌ای مشکلات یاری می‌دادند. امام علی(ع) و امام حسن(ع) در ماجرای قتل عثمان کوشیدند از قتل عثمان پیش‌گیری و صلح را برقرار کنند. از این رو، بارها مخالفت خویش با قتل عثمان را بیان کردند و حتی به دفاع از وی برخاستند.

در پی قتل عثمان و بیعت عمومی مردم با امام علی(ع) برای تصدی خلافت، ایشان کوشید آرامش را در مدینه برقرار سازد و با گماشتن والیانی برای مدینه و مکه، برای دفع ناآرامی‌های پدید آمده از سوی طلحه و زبیر و سپس معاویه، به عراق هجرت کرد. قُثَم بن عباس، سهل بن حنیف و ابوایوب انصاری را از کسانی شمرده‌اند که در دوره خلافت امام علی(ع) عهده‌دار ولایت حرمین به ویژه مدینه بودند.

در مدت خلافت امام، افرادی همچون عبدالله بن عباس و قثم بن عباس، امارت حج را بر عهده داشتند. در پی امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) کانون توجه مردم مدینه بودند و چهره برتر و شایسته خلافت شمرده می‌شدند. به همین رو، هنگامی که معاویه با هدفِ گرفتن بیعت برای یزید به مدینه آمد، پیش از همه با امام حسین(ع) به گفت‌وگو نشست و کوشید تا ایشان را قانع کند.

بر پایه برخی نقل‌ها، امام حسین(ع) با بهره‌گیری از فرصت حج، در جمع صحابه و تابعان به افشاگری درباره معاویه و کارهای نادرست او پرداخت. بعدها نیز که در مخالفت با یزید و به سبب خودداری از بیعت با وی، از مدینه بیرون رفت، انتخاب مکه می‌توانست راهی برای رساندن پیام ایشان به عموم مسلمانان در اجتماع حج باشد.

جایگاه اجتماعی اهل بیت پس از امام حسین

جایگاه اجتماعی اهل بیت پس از امام حسین(ع) نیز محفوظ ماند و سفارش یزید و دیگر خلفای اموی به والیان خود برای نیک رفتاری با امام سجاد(ع) را می‌توان شاهدی بر این مدعا دانست. افزون بر این، به سبب جایگاه یاد شده، مروان بن حکم در حمله یزید به مدینه به سال 63ق. (رخداد حرّه) از بیم تعرض مردم مدینه به خانواده‌اش، آنان را به امام سجاد(ع) سپرد و امام نیز آن‌ها را همراه خانواده خویش به ینبع فرستاد. روش امام سجاد(ع) در بیعت صوری با یزید و همکاری نکردن با شورشیان مدینه در رخداد حره را از علل مصون ماندن ایشان و خانواده‌شان از پیامدهای ناگوار حمله به مدینه دانسته‌اند.

ماجرای بازماندن هشام بن عبدالملک از استلام حجرالاسود به سبب ازدحام جمعیت و احترام مردم به امام سجاد(ع) و کنار رفتنشان برای حرکت امام که به شگفتی هشام و سرودن قصیده معروف فرزدق انجامید و نیز برخی ‌گزارش‌ها درباره بیرون نرفتن قاریان مدینه از شهر به سوی مکه پیش از بیرون آمدن امام سجاد(ع) نشانه‌هایی دیگر از ارجمندی ایشان نزد عموم مردم و دانشوران است.

برخی ‌گزارش‌ها گویای آن است که امامان شیعه دست‌کم تا هنگام امام صادق(ع)

و امام کاظم(ع) از سوی برخی سنیان خلیفه قانونی و مشروع حکومت اسلامی شناخته می‌شدند و حاکمان نیز به جایگاه معنوی و پیشوایی آنان باور داشتند. طبری و به تبع او ابن اثیر کار مامون در وا‌گذاری ولایتعهدی به امام رضا(ع) را بدان سبب دانسته‌اند که ایشان دانشمندترین، باتقوا‌ترین و با فضیلت‌ترین فرد در میان آل علی(ع) و آل عباس بود. در دوره‌های بعد نیز برخی از اهل سنت به برتری بعضی از امامان بر حاکمان و خلفای هنگام خویش اعتراف کرده‌اند.

امامان پسین نیز محبوب توده مردم و دارای پایگاه اجتماعی نزد آنان بودند. نمونه‌ای از محبوبیت یاد شده را می‌توان از ‌گزارش یحیی بن هرثمه، مامور متوکل، برای انتقال امام‌ هادی(ع) از مدینه به سامرا دریافت. وی برآشفتن و‌اندوه مردم در پی آگاهی از قصد متوکل برای تبعید امام به سامرا را بی‌سابقه دانسته است. این جایگاه مردمی سبب می‌شد تا حاکمان دست‌کم در ظاهر به امامان احترام ‌گذارند. در نمونه‌ای، متوکل امام جمعه مدینه را که به امام‌ هادی(ع) بی‌احترامی کرده بود، برکنار کرد. با این همه، سیاست خلفای اموی و عباسی در برابر اهل بیت همواره بر پایه احترام و مدارا نبود و گاه با لعن، سختگیری، تبعید و زندانی همراه بوده است که همگی را می‌توان در مسیر تاثیر‌گذاری فراوان اهل بیت در مدینه و تلاش مخالفان در دور ساختن شیعیان از ایشان دانست.

جایگاه و نقش علمی ـ‌ فرهنگی

در مکه و مدینه گویا به سبب ضعف فرهنگ مکتوب عرب و منع کتابت حدیث تا دوران تدوین و نیز فشارهای سیاسی امویان، از امام حسن(ع) 148 و از امام حسین(ع) 165 حدیث فقهی بیشتر به جا نمانده است. اما با برطرف شدن موانع یاد شده، در دوره تضعیف حکومت اموی تا تثبیت عباسیان، زمینه‌های گسترش معارف اهل بیت فراهم شد و بازماندگان صحابه، تابعان، رؤسای مذاهب و دانشوران دیگر مناطق اسلامی مانند خراسان که به حج می‌آمدند، امامان شیعه را به دانش و تقوا شناخته، از دانش ایشان به ویژه برای فرا‌گیری مناسک حج بهره می‌گرفتند.

پاره‌ای ‌گزارش‌ها که گویای ناآگاهی مسلمانان از برخی احکام دینی است، نقش امامان به ویژه امام سجاد(ع) را در آموزش شیوه درست مناسک و احکام روشن‌تر می‌سازد. به دلیل‌های سیاسی، امام سجاد(ع) در میان فقیهان هفت‌گانه حجاز نبود؛ اما از آنان، سعید بن مسیب مخزومی (94ق.) را از شاگردان امام سجاد(ع) و قاسم بن محمد بن ابی‌بکر (107 یا 108ق.) را از شاگردان امام سجاد(ع) و باقر(ع) شمرده‌اند. مجموعه صحیفه سجادیه از امام سجاد(ع) را که شامل 54 دعا در موضوعات گوناگون، می‌توان نمایانگر نقش معنوی ایشان در جامعه خویش دانست. ایشان همچنین در مسجد پیامبر(ص)، مردم و به ویژه یاران خویش را موعظه می‌نمودند و معارف اسلامی را برایشان بیان می‌کردند.

امامان پس از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز احکام شریعت به ویژه مناسک حج را به عموم مردم و پیروان خویش آموزش می‌دادند و از فرصت حج برای این منظور بهره می‌بردند. از هنگام امام جواد(ع) به سبب مراقبت‌های سیاسی حاکمان، ارتباط با امامان محدودتر شد و شمار روایت‌های ایشان رفته رفته کاهش یافت؛ اما ارتباط با شیعیان بیش از گذشته در قالب نامه ادامه پیدا کرد.

افزون بر شیعه که علوم خود را وامدار اهل بیت پیامبر(ص) است، فقیهان بزرگ مذاهب چهارگانه اهل سنت، مستقیم یا با واسطه، از مکتب آنان بهره گرفته‌اند. ابوحنیفه (150ق.) و مالک بن انس (179ق.) بی‌واسطه از امام صادق(ع) بهره علمی برده‌اند. ابوحنیفه به گونه‌ای مرجع برخی فقیهان دیگر هم‌چون شافعی (204ق.) و احمد بن حنبل (241ق.) است.

بسیاری از دانشوران حدیث و فقه مکه و مدینه مانند ابن‌شهاب زهری (124ق.)، عمرو بن دینار (126ق.)، ربیعة بن عبدالرحمن (136ق.)، عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج (149 یا 150ق.) و سفیان بن عیینه (198ق.) را نیز از اصحاب حدیثی اهل بیت به ویژه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) شمرده‌اند.

دیگر اهل سنت نیز روایاتی را از برخی امامان اهل بیت ‌گزارش کرده‌اند. افزون بر این، بزرگان اهل سنت مقام علمی و معنوی امامان اهل بیت از جمله امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) را ستوده‌اند. در ‌گزارش‌هایی، ابوحنیفه امام صادق(ع) را دانا‌ترین مردم زمان خویش دانسته و به نقش‌ محوری ایشان در آموزش مناسک حج به مردم اعتراف کرده است.

مالک بن انس نیز دانش و عبادت و پرهیزگاری امام صادق(ع) را ستوده و ایشان را بی‌نظیر دانسته است. گویا به سبب همین جایگاه و بهره‌رسانی علمی است که برخی پژوهشگران، امامان به ویژه امام صادق(ع) را دارای حلقه درس در مسجد نبوی دانسته‌اند. شواهد و ‌گزارش‌های دیگر، گویای برتری علمی دیگر امامان شیعه و آگاهی حاکمان وقت و مردم از آن است. شهرت امام کاظم(ع) به «عالم» را می‌توان نمونه‌ای روشن از این حقیقت دانست. برخی تندروان اهل سنت، مانند ابن تیمیه، امامان اهل بیت را در ردیف دیگر دانشوران می‌شمارند؛ اما آنان نیز به دانش و زهد امامان اعتراف کرده‌اند.

برخی بنیان‌گذاری دانش‌های اسلامی مانند فقه، تفسیر، کلام و ادبیات را به شاگردان مستقیم یا با واسطه اهل بیت به ویژه امام علی(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نسبت داده‌اند.

تبیین مناسک حج در ایام حج

جنبه‌ای دیگر از نقش علمی و فرهنگی اهل بیت در پاسخ به پرسش‌های حضوری اصحاب و مردم و دانشمندان دیگر شهرها و فرقه‌های گوناگون و نامه‌های فراوان پیروان خویش درباره موضوعات گوناگون از احکام حج نمود یافته است. به طور خاص، اهل بیت از موسم حج برای دیدار با افراد و پاسخ به پرسش‌های آنان بهره برده، سیره و دیدگاه رسول خدا(ص) در مناسک حج را تبیین می‌نمودند و گاه اختلاف‌های موجود میان شیعیان را برطرف می‌کردند. آنان برخی از کج‌روی‌های دانشوران دیگر فرقه‌ها و پیروانشان درباره حج را گوشزد و گاه نیز برداشت برخی اصحاب خویش از احکام حج را تصحیح می‌فرمودند.

اهل بیت همچنین در برابر فرقه‌های منحرف مانند غلات، مرجئه، خوارج، هاشمیه (گروهی از کیسانیه)، صوفیه و دیگر مخالفان به هدایت، روشنگری و اصلاح فکری و علمی می‌پرداختند.

مجموعه دستاوردهای حرکت علمی امامان که در آغاز به شکل اصول اربعمائه و سپس در کتاب‌های چهارگانه (الکافی، من لایحضره الفقیه، الاستبصار و تهذیب الاحکام) و دیگر منابع روایی شیعه گردآوری شد، بعدها دستمایه فقهیان شیعه برای استنباط احکام شرعی قرار گرفت.

مقابله با جعل حدیث

بخشی دیگر از تلاش فرهنگی اهل بیت به ویژه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به رویارویی با کارهای تازه مسلمانانی اختصاص داشت که متاثر از کیش سابق خویش، روایاتی دروغین درباره پیامبران و سیره پیامبر(ص) و شعائر اسلامی ‌گزارش می‌کردند.

در نمونه‌ای، امام باقر(ع) سخن کعب الاحبار درباره سجده هر روز کعبه در برابر بیت المقدس را دروغ شمرده و کعبه را محبوب‌ترین مکان روی زمین نزد خداوند دانسته است.

امامان اهل بیت در مسیر ایفای نقش فرهنگی و علمی خود، شاگردانی را برای مناظره با پیروان دیگر مذاهب پرورش می‌دادند. شماری از منابع، بسیاری از یاران اهل بیت به ویژه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) را یاد کرده‌اند. اهل بیت همچنین از فرصت حج و زیارت پیامبر(ص) برای اعلان حقانیت خویش در برابر مخالفان بهره می‌گرفتند و نیز با آنان درباره مسائل گوناگون از جمله احکام مربوط به حج و حرمین، به احتجاج علمی می‌پرداختند.

جنبه دیگر تلاش امامان به سعی ایشان به ویژه در ایام حج برای برطرف ساختن شک شیعیان درباره وفات امام پیشین و اعتقاد آن‌ها به غیبت وی و نیز بیان امامت خود برمی‌گردد که به سبب پاره‌ای سختگیری‌های سیاسی حکومت برای گروه‌هایی از شیعیان پدید می‌آمد.

منابع به نقش مشورتی برخی از اهل بیت در گسترش و بازسازی مسجدالحرام نیز اشاره کرده‌اند. بر پایه روایات، امام سجاد(ع) در پی تخریب کعبه در دوران حجاج بن یوسف، در بازسازی آن و نصب حجرالاسود نقش داشت و امام کاظم(ع) برای تخریب خانه‌های پیرامون مسجدالحرام به منظور گسترش آن در دوران مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) به وی مشاوره داد.

افزون بر این، پاره‌ای روایت‌ها به تاثیر‌ معنوی اهل بیت بر حج و حج‌گزاران اشاره کرده‌اند که از آن جمله می‌توان دعا در موسم حج برای بارش باران و استجابت آن، مهربانی و خوش‌رفتاری با مخالفان خویش، پند دادن به برخی افراد و ایجاد تحول باطنی در آنان را برشمرد.

بر پایه روایت‌های امامیه و شماری از منابع اهل سنت، امام دوازدهم(ع) روز عاشورا در مسجدالحرام ظهور خواهد کرد و بیش از 300 نفر از مردم مصر، شام و عراق میان رکن و مقام با ایشان بیعت می‌کنند. برخی روایت‌ها نیز بر ظهور ایشان در مدینه و آن گاه حرکت به سوی مکه دلالت دارند.

آثار اهل بیت در مکه

بر پایه ‌گزارش مشهور پذیرفته شده میان شیعه، امام علی(ع) در کعبه زاده شد. زادگاه پیامبر(ص) و حضرت فاطمه(س) در مکه بنایی مشخص داشت؛ اما با تسلط پیروان محمد بن عبدالوهاب بر مکه، به سال 1343ق. ویران گشت. باب علی(ع) از درهای جنوب دیوار شرقی مسجدالحرام است که گفته می‌شود ایشان از این در برای نماز به مسجد وارد می‌شد. نزدیک‌ دار العجله، سمت صفا و مروه، خانه‌ای معروف به‌ دار ابی سعید قرار داشته که به نقلی زادگاه امام صادق(ع) بوده و به سال 623ق. به اهتمام برخی همسایگان بازسازی و در دوران سعودی ویران گشت.

قبور ائمه بقیع قبل از تخریب

آثار اهل بیت در مدینه

منابع تاریخی از آثار فراوان اهل بیت در مدینه و پیرامون آن یاد کرده‌اند. افزون بر حرم پیامبر اسلام، آرامگاه چهار تن از امامان معصوم، امام مجتبی(ع) و امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در مدینه و سمت غرب بقیع در شرق مسجدالنبی قرار گرفته است. سفرنامه‌ها از وجود گنبد و ضریحی چوبی برای ایشان در بقیع یاد کرده‌اند که در حدود سال 1344ق. ویران شد. در سخنی غیر مشهور آمده که بدن امام علی(ع) و نیز سر امام حسین(ع) در بقیع دفن شده است.

قبر حضرت فاطمه(س) در مدینه قرار دارد؛ اما در تعیین محل دقیق آن اختلاف نظر است و آن را در بقیع یا روضه میان منبر و قبر پیامبر(ص) دانسته‌اند. خانه پیامبر(ص) که در آغاز سمت چپ قبله و همراه با مسجد ایشان در یک حیاط قرار داشت و یک در از آن به مسجد باز می‌شد، به تدریج از فضای مسجد جدا گشت و اتاق‌های کوچکی ویژه همسران پیامبر(ص) ساخته شد. از دوران بنی‌امیه، خانه پیامبر(ص) و خانه‌های پیرامون رفته رفته به مسجد اضافه گشتند.

خانه‌های اهل بیت

خانه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) پشت حجره پیامبر، در شرق مسجد و حجره عایشه قرار داشت و دارای محراب و نیز دری به سوی غرب در داخل مسجد بود. در دیوار آن، روزنه‌ای به خانه پیامبر(ص) باز شده بود که ایشان از آن‌جا با اهل بیت سخن می‌گفت و از حال آنان آگاه می‌شد. پس از چندی این روزنه به خواسته فاطمه(س) مسدود گشت. به گفته برخی، روزنه یاد شده مکانی است که پیامبر(ص) مدتی در پی نزول آیه تطهیر، آن را تلاوت و اهل بیت را برای نماز فرامی‌خواند. بیت الاحزان یا مسجد فاطمه(س) که به دست علی(ع) و بر پایه سخن مشهور در بقیع و سمت شمال قبرهای امامان شیعه، ساخته شد و محل عزاداری حضرت زهرا(س) در پی رحلت پیامبر(ص) به شمار می‌رفت، به سال 1344ق. در دوران آل سعود ویران گشت.

خانه‌های امام سجاد(ع) و امام صادق(ع) در فضای سنگفرش شده امروزی میان درِ اصلی بقیع و حرم رسول خدا(ص) قرار داشت که در فاصله سال‌های 1360-1366ق. ویران و به محل عبور زائران تبدیل گشت. شماری از منابع شیعی نماز خواندن در دو خانه یاد شده را مستحب دانسته‌اند. به گفته برخی، تا سده نهم ق. که شیخ حرم نبوی، شجاعی شاهین جمالی، در محل خانه امام صادق(ع) خانه‌ای برای خود ساخت، اثر محراب خانه امام در آن باقی بود. برخی نیز از منزلی متعلق به امام رضا(ع) در خاخ، نزدیک حمراء‌الاسد در مدینه یاد کرده‌اند.

مساجد مربوط به اهل بیت

منابع از مساجدی در مدینه یاد کرده‌اند که با رویدادهایی در آغاز اسلام و یک یا چند تن از اهل بیت ارتباط دارند: مسجد مباهله در شرق حرم پیامبر؛ مسجد فضیخ (رد الشمس) در جنوب شرقی مدینه و حدود یک کیلومتری شرق مسجد قبا ه به باور شیعه، محل رد الشمس برای علی(ع) بوده است؛ مسجد غدیر خم در مسیر حاجیان نزدیک جحفه؛ مسجد امام علی(ع) در ‌دارالشفا که بر پایه روایتی، ایشان در آن‌جا نماز عید خواند و در پی گسترش و بازسازی به سال 1411ق. امروزه کنار خیابان و سمت چپ کسی قرار می‌گیرد که از جنوب غربی صحن مسجدالنبی بیرون می‌رود.

افزون بر این، برخی آثار موجود در مسجدالنبی به طور ویژه با یکی از اهل بیت ارتباط یافته است. محراب فاطمه(س) در جنوب محراب تهجد و درون مقصوره حرم و متصل به ستونی کنار صندوق حضرت زهرا(س) قرار دارد. در قسمت شرقی حرم و در سمت حجره نبوی نیز دری است به نام باب السیدة الزهراء که محل ورود و خروج خادمان است.

برخی دری را که سمت باب جبرئیل به عنوان در خانه فاطمه مشهور است، همان دری می‌دانند که به سوی کوچه باز می‌شده است. در همان سمت، دری است موسوم به باب علی(ع) که به سبب نزدیکی به خانه علی(ع) بدین نام خوانده شده است. این در ضمن بازسازی دیوار شرقی برداشته شد؛ اما به سال 1413ق. دری به همین نام ساختند. استوانه حَرس یا استوانة علی بن ابی طالب(ع) نیز جایگاه عبادت علی(ع) بود و ایشان کنار آن می‌نشست و از پیامبر نگهبانی می‌کرد.

منابع تاریخی از آبادی‌ها، باغ‌ها، چشمه‌ها و چاه‌هایی متعلق به اهل بیت: یاد کرده‌اند؛ از جمله باغ فدک که در 130 کیلومتری شمال مدینه قرار دارد.

به باور شیعه، این باغ از سوی پیامبر(ص) به حضرت فاطمه(س) بخشیده شد و در پی فوت پیامبر(ص)، کشمکش تاریخی میان ایشان و خلیفه اول بر سر آن درگرفت.

صدقات اهل بیت در مدینه

برخی از چشمه‌ای به نام عین فاطمه نزدیک زَباله یاد کرده‌اند که آجر مسجد پیامبر در آن‌جا ساخته می‌شد. قریه‌ ام العِیال در جنوب شرقی مدینه و در مسیر مکه را نیز صدقه فاطمه دانسته‌اند. مهم‌ترین املاک و صدقات امام علی(ع) در ینبع قرار داشت و بیشتر شامل چشمه‌هایی بود که آن‌ها را وقف نمود. مجموعه چشمه‌های موسوم به «بُغَیبِغه» و نیز «عین ابونیزر» از آن شمار هستند که آن‌ها را برای فقیران مدینه و در راه ماندگان وقف کرد و به حسنین(ع) اجازه داد هر گونه صلاح می‌دانند در آن تصرف کنند. بعدها امام حسین(ع) اولی را به عبدالله بن جعفر بن ابی طالب بخشید. آبار علی نخلستانی با مجموعه‌ای از چاه‌ها در جنوب مدینه قرار دارد که برخی معتقدند امام علی(ع) آن‌ها را حفر کرده است.

از املاک و چشمه‌هایی متعلق به امام علی(ع) در مناطق دیگر از جمله عین موات و عین ناقه در وادی القری، باغی به نام «فُقَیرین» در منطقه عالیه، بئر قیس و شجره، صدقه وادی ترعه میان مدینه و خیبر و چشمه سُوَیقه نزدیک سَیاله نیز یاد کرده‌اند.

به گفته برخی، حفیاء از زمین‌های وقفی امام حسن(ع) و مرتج از زمین‌های نزدیک مدینه متعلق به ایشان بوده است. همچنین چشمه یحَنِّس در مدینه را از اموال امام حسین(ع) دانسته‌اند که بعدها امام سجاد(ع) آن را برای ‌گزاردن دَین پدر، به ولید بن عتبه فروخت. منابع تاریخی از صدقاتی دیگر نیز برای اهل بیت یاد کرده‌اند.

توجه مسلمانان به اهل بیت در حرمین

مسلمانان و حج‌گزاران در طول تاریخ به آثار و قبور اهل بیت در حرمین توجهی ویژه داشته‌اند. در روایت‌ها بر زیارت پیامبر(ص) و دیگر معصومان بسیار تاکید شده است. نمونه‌هایی از آمدن دوستان و پیروان اهل بیت از سرزمین‌های دور خراسان به مدینه نزد ایشان در پی مراسم حج در منابع ‌گزارش شده که با انگیزه‌هایی همچون زیارت، پرسش و پرداخت خمس همراه بوده است. شماری از منابع تاریخ محلی و سفرنامه‌ها ‌گزارش‌هایی از توجه زائران به قبور اهل بیت بقیع و زیارت ایشان داده‌اند.

گونه‌هایی دیگر از توجه و ابراز محبت به اهل بیت در قالب وقف به نام ایشان و نیز ثبت کتیبه‌هایی شامل نام‌هایشان از گذشته دور تا کنون در بخش‌هایی از حرمین ‌گزارش شده است. در دوره‌ای کوتاه که حسین بن حسن افطسی از نوادگان امام حسن(ع) بر مکه استیلا یافت (200ق.)، روی پرده کعبه سلام بر پیامبر(ص) و اهل بیت ایشان نوشته شد. به گفته سباعی، شیخ مغربی در اواخر سده یازدهم ق. در مسعی تکیه‌هایی در محل خانه خدیجه و تولد حضرت فاطمه(س) برای فقیران ساخت که به تکیه سیده فاطمه(س) شناخته می‌شد. غازی (1365ق.) یک درِ آن تکیه‌ها را به سوی زقاق الحجر و در دیگر را در سمت مسعی وصف کرده و سازنده‌اش را محمد حسیب پاشا (حک: 1264-1266ق.) دانسته است. کردی (1400ق.) از ساختن مدرسه حفظ قرآن در محل آن در دوران خویش یاد می‌کند.

برخی ‌گزارش‌ها از نوشتن این بیت شعر در بالای درِ بقعه بقیع، پیش از ویرانی آن یاد کرده‌اند: «لی خمسة اطفی بهم حرّ الجحیم الحاطمة/ المصطفی و المرتضی وابناهما و الفاطمة».

در پیرامون دیوارهای صحن نبوی، اسامی چهارده معصوم، صحابه و شماری دیگر از بزرگان اسلام نوشته شده است.

برخی به پشتوانه روایت‌های شفاهی از علویان ترکیه، نوشتن نام چهارده معصوم بر دیوارهای یاد شده و نیز سروده‌هایی در مدح اهل بیت به ویژه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) گرداگرد حجره پیامبر و خانه فاطمه(س) و صُفّه را به مهندسی عثمانی از علویان ترکیه نسبت داده‌اند که به دوره بازسازی حرم نبوی در آستانه سده 14ق. بازمی‌گردد. بعدها آثار یاد شده جز اسامی معصومان تا حد فراوان محو شدند.

حج و حرمین در روایت‌های اهل بیت

دیدگاه اهل بیت درباره موضوعات گوناگون مرتبط با حج و حرمین در منابع روایی شیعه به ویژه کتاب‌های چهارگانه بازتاب یافته است.

بسیاری از روایت‌های اهل بیت به موضوعاتی مانند پیشینه کعبه، حرمت و امنیت حرم، حج‌گزاری پیامبران پیشین، پاره‌ای رخدادهای تاریخی مکه مانند ذبح اسماعیل و اصحاب فیل، جنبه معنوی حج و آثار آن، علت وجوب حج، انواع آن (تمتع، قِران و اِفراد) و شرایط و چگونگی هر یک، جزئیات و حکمت برخی مناسک آن، فضیلت برخی کارها مانند ختم قرآن، نماز، دعا، مجاورت مکه، نگریستن به کعبه، تبرک جستن به پرده آن، فضیلت شریک ساختن دیگران در ثواب حج، ب ه جا آوردن حج به نیابت از دیگران به ویژه اهل بیت، فضیلت و مناسک و آداب منبر و روضه و مقام پیامبر(ص) و مسجد ایشان، تعیین حدود حرم مدینه و بسیاری از احکام مربوط به حج و حرمین پرداخته‌اند. بخشی از روایت‌های اهل بیت گویای اختلاف‌نظر ایشان با دیدگاه فقهی دیگر مذاهب اسلامی است. برای نمونه، بر خلاف نظر ابوحنیفه و شافعی، احرام پیش از میقات را جایز نمی‌دانند و معتقدند بدین سان، جز در هنگام ضرورت، احرام منعقد نمی‌شود. نیز شیعیان بر خلاف دیگر مذاهب فقهی بر پایه روایتی از اهل بیت: طواف نساء را برای بیرون آمدن از احرام شرط می‌دانند. بر پایه برخی روایت‌های اهل بیت، وقوف در مزدلفه از ارکان حج شمرده می‌شود و ترک آن سبب بطلان حج می‌گردد.

بخشی دیگر از روایت‌های اهل بیت

بیانگر تفسیر ایشان از آیات مرتبط با حج است که افزون بر کتاب‌های چهارگانه، در تفاسیر روایی شیعه ذیل آیات مربوط به حج آورده شده است. روایاتی نیز برخی آیات مربوط به حج را به مقام معنوی اهل بیت تاویل کرده‌اند.

افزون بر ‌گزارش‌های فراوان از اهتمام گسترده ایشان به انجام حج در روایاتی نیز ایشان بر وظیفه حاکمان برای واداشتن مردم به حج و زیارت پیامبر(ص) اشاره و تاکید کرده‌اند که لازم است در صورت فقدانِ توان مالی، هزینه سفر مردم از بیت المال پرداخت شود. آنان همچنین به پیروانشان دستور می‌دادند در پی مراسم حج، برای زیارت مرقد پیامبر(ص) به مدینه بروند و هواداری خویش از اهل بیت را اعلان کنند. افزون بر این، روایت‌های شیعه زیارتِ هر یک از امامان در دوره زندگانی یا پس از وفات را مستحب و به منزله زیارت پیامبر(ص) دانسته و به برخی آثار دنیوی و اخروی آن اشاره کرده‌اند. روایاتی نیز گویای استحباب نماز در برخی مکان‌های منسوب به اهل بیت مانند مسجد غدیر خم و خانه فاطمه هستند.

پیوند به بیرون

• حسن قلی پور، اهل بیت پیامبر علیهم السلام در قرآن و سنت، مجله معرفت، آذر 1385 - شماره 108 ISC (11 صفحه - از 23 تا 33)
• اهل بیت، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج10، ص4148.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اهل بیت.

• آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش

• آثار المدینة المنوره: عبدالقدوس الانصاری، مدینه، مکتبة السلفیه، 1393ق

• الآحاد و المثانی: ابن ابی عاصم (م. 287ق.)، به کوشش باسم فیصل، ریاض، دار الدرایه، 1411ق

• آموزه‌های فقهی «الهیات و حقوق» (فصلنامه): مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی

• اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق

• اثبات الهداة: الحر العاملی (م. 1104ق.)، بیروت، اعلمی، 1422ق

• الاحتجاج: ابومنصور الطبرسی (م. 520ق.)، به کوشش سید محمد باقر، دار النعمان، 1386ق

• احقاق الحق: نورالله‌ الحسینی الشوشتری (م. 1019ق.)، تعلیقات شهاب الدین نجفی، قم، مکتبة النجفی، 1406ق

• اخبار المدینه: محمد ابن زباله (م. 199ق.)، به کوشش ابن سلامه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، 1424ق

• اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق

• اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق

• الاختصاص: المفید (م. 413ق.)، به کوشش غفاری و زرندی، بیروت، دار المفید، 1414ق

• اربعة کتب اسماعیلیه: به کوشش اشتروطمان، بغداد، مکتبة المثنی، 1281ق

• الارشاد: المفید (م. 413ق.)، بیروت، دار المفید، 1414ق

• اساس البلاغه: الزمخشری (م. 538ق.)، به کوشش محمد باسل، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق

• الاستبصار: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1363ش

• الاستنصار: محمد الکراجکی (م. 449ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1405ق

• اسد الغابه: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی

• الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق

• اصل الشیعة و اصولها: آل‌ کاشف الغطاء (م. 1373ق.)، به کوشش علاء آل‌ جعفر، قم، مؤسسه امام علی7، 1415ق

• اعانة الطالبین: السید البکری الدمیاطی (م. 1310ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1412ق

• الاعتقادات: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش عصام عبدالسید، بیروت، دار المفید، 1414ق

• اعیان الشیعه: سید محسن الامین (م. 1371ق.)، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف

• اقبال الاعمال: ابن طاوس (م. 664ق.)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، 1418ق

• الاقناع: الشربینی (م. 977ق.)، بیروت، دار المعرفه

• الام: الشافعی (م 204ق.)، بیروت، دار الفکر، 1403ق

• امالی: السید المرتضی (م. 436ق.)، به کوشش حلبی، قم، مکتبة النجفی، 1403ق

• الامالی: الصدوق (م. 381ق.)، قم، البعثه، 1417ق

• الامام الصادق و المذاهب الاربعه: اسد حیدر، بیروت، دار الکتاب العربی، 1390ق

• الامامة و السیاسه: ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، 1413ق

• الامامة و التبصره: علی ابن بابویه القمی (م. 329ق.)، قم، مدرسة الامام المهدی[، 1408ق

• الامان من اخطار الاسفار: ابن طاوس (م. 664ق.)، قم، آل البیت، 1409ق

• امتاع الاسماع: المقریزی (م. 845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق

• الانتصار: السید المرتضی (م. 436ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1415ق

• الانوار البهیه: شیخ عباس القمی (م. 1359ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1417ق

• اوائل المقالات: المفید (م. 413ق.)، به کوشش الانصاری، بیروت، دار المفید، 1414ق

• اهل بیت فی آیة التطهیر: جعفر مرتضی العاملی، بیروت، مرکز الاسلامی للدراسات، 1382ش

• بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق

• البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (م. 754ق.)، بیروت، دار الفکر، 1412ق

• بدایة المعارف: محسن خرازی، قم، النشر الاسلامی، 1418ق

• البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف

• البرهان فی تفسیر القرآن: البحرانی (م. 1107ق.)، قم، البعثه، 1415ق

• بصائر الدرجات: الصفار (م. 290ق.)، به کوشش کوچه‌باغی، تهران، اعلمی، 1404ق

• پنجاه سفرنامه حج قاجاری: به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389ش

• تاج الموالید: الطبرسی (م. 548ق.)، قم، مکتبة النجفی، 1406ق

• التاریخ الامین: عبدالعزیز المدنی، مدینه، مطبعة الامین، 1418ق

• تاریخ الخلفاء: السیوطی (م. 911ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، مصر، مطبعة السعاده، 1371ق

• تاریخ الخمیس: حسین الدیاربکری (م. 966ق.)، بیروت، مؤسسة شعبان، 1283ق

• التاریخ الشامل للمدینة المنوره: عبدالباسط بدر، مدینه، 1414ق

• التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق

• تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّه (م. 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق

• تاریخ امراء المدینه: عارف عبدالغنی، دمشق، دار کنان

• تاریخ بغداد: الخطیب البغدادی (م. 463ق.)، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق

• تاریخ حرم ائمه بقیع: محمد الصادق النجمی، ترجمه، المهری، قم، موسسة المعارف الاسلامیه، 1429ق

• تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (م. 240ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق

• تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق

• تاریخ عمارة و اسماء ابواب المسجدالحرام: طه عبدالقادر، مکه، جامعة‌ام القری

• تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م. 571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق

• تاریخ معالم المدینه: احمد یاسین احمد الخیاری (م. 1380ق.)، به کوشش عبیدالله کردی، عربستان، دار العلم، 1412ق

• تاریخ مکه: احمد السباعی (م. 1404ق.)، نادی مکة الثقافی، 1404ق

• تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره: اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1386ش

• تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق

• تاسیس الشیعه: سید حسن الصدر، عراق، دار الکتب العراقیه، 1370ق

• تاویل الآیات الظاهره: سید شرف الدین علی الحسینی الاستر آبادی (م. 965ق.)، به کوشش استاد ولی، قم، نشر اسلامی، 1409ق

• التبیان: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی

• التحریر و التنویر: ابن‌عاشور (م. 1393ق.)، مؤسسة التاریخ

• تحف العقول: حسن بن شعبة الحرانی (م. قرن4ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق

• التحقیق: المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش

• تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد: سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1386ش

• تذکرة الحفّاظ: الذهبی (م. 748ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی

• تذکرة الخواص: سبط بن الجوزی (م. 654ق.)، قم، الرضی، 1418ق

• تصحیح اعتقادات الامامیه: المفید (م. 413ق.)، به کوشش درگاهی، بیروت، دار المفید، 1414ق

• التعریف بتاریخ و معالم المسجد النبوی الشریف: ضیاء بن محمد عطار، جده، کنوز المعرفه، 1432ق

• تفسیر ابن ابی حاتم (تفسیر القرآن العظیم): ابن ابی حاتم (م. 327ق.)، به کوشش اسعد محمد، بیروت، المکتبة العصریه، 1419ق

• تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م. 774ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق

• تفسیر العیاشی: العیاشی (م. 320ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه

• تفسیر قمی: القمی (م. 307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق

• التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. 606ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق

• تفسیر بغوی (معالم التنزیل): البغوی (م. 510ق.)، به کوشش خالد عبدالرحمن، بیروت، دار المعرفه

• تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل): البیضاوی (م. 685ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق

• تفسیر ثعلبی (الکشف و البیان): الثعلبی (م. 427ق.)، به کوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق

• تفسیر فرات الکوفی: الفرات الکوفی (م. 307ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش

• تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. 671ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق

• تفسیر مقاتل بن سلیمان: مقاتل بن سلیمان (م. 150ق.)، به کوشش احمد فرید، دار الکتب العلمیه، 1424ق

• تقریب المعارف: ابوصالح الحلبی (م. 555ق.)، به کوشش الحسون، محقق، 1417ق

• تنبیه الغافلین: المحسن ابن کرامه (م. 494ق.)، به کوشش آل شبیب الموسوی، مرکز الغدیر، 1420ق

• تهذیب الاحکام: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش

• تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، بیروت، دار الفکر، 1404ق

• تهذیب الکمال: المزی (م. 742ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، 1415ق

• جامع بیان العلم و فضله: ابن عبدالبر (م. 463ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1398ق

• جامع‌البیان: الطبری (م. 310ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1412ق

• الجرح و التعدیل: ابن ابی حاتم الرازی (م. 327ق.)، بیروت، دار الفکر، 1372ق

• جواهر الکلام: النجفی (م. 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی

• چهارده نور پاک: عقیقی بخشایشی، تهران، نوید اسلام، 1381ش

• حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م. 1252ق.)، بیروت، دار الفکر، 1415ق

• حج الانبیاء و الائمه: معاونیة التعلیم و البحوث الاسلامیة فی الحج، تهران، مشعر، 1416ق

• حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه، آیتی، مشعر، 1375ش

• الحد الفاصل بین الراوی و الداعی: الرامهرمزی (م. 360ق.)، به کوشش محمد الخطیب، بیروت، دار الفکر، 1404ق

• حواشی الشروانی و العبادی: الشروانی (م. 1301ق.) و العبادی (م. 994ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی

• حیاة الحیوان الکبری: الدمیری (م. 808ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق

• حیات فکری سیاسی امامان شیعه: رسول جعفریان، قم، انصاریان، 1376ش

• الخراج و النظم المالیة للدولة الاسلامیه: محمد ضیاء الدین الریس، قاهره، الدارالتراث، 1985م

• الخصال: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1416ق

• خصائص الائمه: الشریف الرضی (م. 406ق.)، به کوشش الامینی، مشهد، مجمع البحوث الاسلامی، 1406ق

• الخلاف: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1407ق

• الدر المنثور: السیوطی (م. 911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق

• الدر النظیم: یوسف بن حاتم العاملی (م. 664ق.)، قم، النشر الاسلامی

• الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، نشر اسلامی، 1412ق

• دعائم الاسلام: النعمان المغربی (م. 363ق.)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، 1383ق

• دلائل الامامه: الطبری الشیعی (م. قرن 4)، قم، عثت، 1413ق

• الذریة الطاهره: محمد بن احمد الدولابی (م. 310ق.)، به کوشش الحسینی الجلالی، کویت، الدار السلفیه، 1407ق

• ذکری: الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، آل البیت، 1419ق

• رجال طوسی: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق

• رجال کشّی (اختیار معرفة الرجال): الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش میرداماد و رجایی، قم، آل البیت، 1404ق

• رسالة ابن ابی زید: القیروانی (م. 389ق.)، بیروت، المکتبة الثقافیه

• الرسائل السیاسیه: الجاحظ (م. 255ق.)، بیروت، دار و مکتبة الهلال

• الرسائل العشر: ابن فهد الحلی (م. 841ق.)، به کوشش رجایی، قم، مکتبة النجفی، 1409ق

• رسائل المرتضی: السید المرتضی (م. 436ق.)، به کوشش حسینی و رجایی، قم، دار القرآن، 1405ق

• رسائل فی تاریخ المدینه: حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه

• روح المعانی: الآلوسی (م. 1270ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی

• روض الجنان: ابوالفتوح رازی (م. 554ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375ش

• روضة الواعظین: الفتال النیشابوری (م. 508ق.)، به کوشش سید محمد مهدی، قم، الرضی

• زاد المسیر: ابن جوزی (م. 597ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1422ق

• الزهد و الورع و العباده: ابن تیمیه (م. 728ق.)، به کوشش حماد سلامه، محمد عویضه، اردن، مکتبة المنار، 1407ق

• سنن ابی داود: السجستانی (م. 275ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، دار الفکر

• سنن الترمذی: الترمذی (م. 279ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، 1402ق

• سنن الدارمی: الدارمی (م. 255ق.)، احیاء السنة النبویه

• السنن الکبری: البیهقی (م. 458ق.)، بیروت، دار الفکر

• سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق

• السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق

• السیرة النبویه: ابن‌کثیر (م. 774ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، 1396ق

• سیره پیشوایان: مهدی پیشوایی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1379ش

• الشافی فی الامامه: السید المرتضی (م. 436ق.)، به کوشش حسینی، تهران، مؤسسة الصادق(ع)، 1410ق

• شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (م. 1089ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی

• شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار: النعمان المغربی (م. 363ق.)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، 1414ق

• شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید (م. 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق

• شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق

• شواهد التنزیل: الحاکم الحسکانی (م. 506ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق

• شیعه‌شناسی (فصلنامه): قم، موسسه شیعه‌شناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی

• الصافی: الفیض الکاشانی (م. 1091ق.)، بیروت، اعلمی، 1402ق

• الصحاح: الجوهری (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق

• صحیح البخاری: البخاری (م. 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1401ق

• صحیح مسلم بشرح النووی: النووی (م. 676ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق

• صحیح مسلم: مسلم (م. 261ق.)، بیروت، دار الفکر

• الصوارم المهرقه: سید نور الله التستری (م. 1019ق.)، به کوشش محدث، تهران، نهضت، 1367ش

• الصواعق المحرقه: احمد بن حجر الهیتمی (م. 974ق.)، به کوشش عبدالرحمن و کامل محمد، لبنان، الرساله، 1417ق

• ضعفاء العقیلی: محمد العقیلی (م. 322ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق

• الطبقات الکبری: ابن‌ سعد (م. 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق

• عبقات الانوار: سید حامد حسین الکهنوی (م. 1306ق.)، اصفهان، کتابخانه امام علی(ع)، 1366ق

• عدة الداعی: ابن فهد الحلی (م. 841ق.)، به کوشش موحد قمی، دار الکتب الاسلامی

• العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (م. 1337ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1420ق

• العصمه: السید علی الحسینی المیلانی، قم، مرکز الابحاث العقائدیه، 1421ق

• عقائد الامامیه: المظفر (م. 1381ق.)، قم، انصاریان

• العقد الفرید: احمد بن عبد ربه (م. 328ق.)، به کوشش مفید قمیحه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1404ق

• علم الامام: محمد حسین المظفر، بیروت، دار الزهراء، 1402ق

• عمدة القاری: العینی (م. 855ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی

• عمدة عیون صحاح الاخبار: ابن البطریق (م. 600ق.)، قم، نشر اسلامی، 1407ق

• العین: خلیل (م. 175ق.)، به کوشش مخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق

• عیون اخبار الرضا(ع): الصدوق (م. 381ق.)، بیروت، اعلمی، 1404ق

• عیون المعجزات: حسین بن عبدالوهاب (م. قرن5ق.)، نجف، المطبعة الحیدریه، 1369ق

• الغدیر: الامینی (م. 1390ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1366ش

• غنیة النزوع: ابن زهرة الحلبی (م. 585ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1417ق

• الغیبه: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش الطهرانی و ناصح، قم، المعارف الاسلامیه، 1411ق

• الغیبه: النعمانی (م. 380ق.)، به کوشش فارس حسون، قم، انوار الهدی، 1422ق

• الفائق فی غریب الحدیث: الزمخشری (م. 538ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417

• فتح القدیر: الشوکانی (م. 1250ق.)، بیروت، دار المعرفه

• فتح المعین: الملیباری الهندی (م. 987ق.)، بیروت، دار الفکر، 1418ق

• فتح الوهاب: زکریا بن محمد الانصاری (م. 936ق.)، دار الکتب العلمیه، 1418ق

• فتوح البلدان: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش صلاح‌ الدین، قاهره، النهضة المصریه، 1956م

• فرائد السمطین: ابراهیم جوینی خراسانی الحموینی (م. 730ق.)، بیروت، نشر محمودی، 1398ق

• فرق الشیعه: النوبختی (م. 310ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1404ق

• الفرقان: محمد صادقی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1365ش

• الفصول المهمه: ابن صباغ (م. 855ق.)، به کوشش الغریری، دار الحدیث، 1422ق

• فقه السنه: سید سابق، بیروت، دار الکتاب العربی

• فیض القدیر: المناوی (م. 1031ق.)، به کوشش احمد عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق

• قرب الاسناد: الحمیری (م. قرن3ق.)، قم، آل البیت، 1413ق

• قواعد المرام: ابن میثم البحرانی (م. 699ق.)، به کوشش حسینی، قم، مکتبة النجفی، 1406ق

• کتاب الاربعین: ابوالفتوح الطائی الهمدانی (م. 555ق.)، به کوشش عبدالستار، لبنان، دار البشائر، 1420ق

• الکلیات معجم فی المصطلحات: ابوالبقاء ایوب الکفوی (م. 1094ق.)، به کوشش عدنان درویش و المصری، بیروت، الرساله، 1419ق

• الکافی فی الفقه: ابوالصلاح الحلبی (م. 447ق.)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین(ع)، 1403ق

• الکافی: الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش

• کامل الزیارات: ابن قولویه القمی (م. 368ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، 1417ق

• الکامل فی ضعفاء الرجال: عبدالله بن عدی (م. 365ق.)، به کوشش غزاوی، بیروت، دار الفکر، 1409ق

• کتاب سلیم بن قیس: الهلالی (م. 76ق.)، به کوشش انصاری، قم، الهادی، 1420ق

• الکشاف: الزمخشری (م. 538ق.)، قم، بلاغت، 1415ق

• کشف الارتیاب: سید محسن الامین (م. 1371ق.)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، 1382ق

• کشف الاسرار: میبدی (م. 520ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، 1361ش

• کشف الغمه: علی بن عیسی الاربلی (م. 693ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1405ق

• کشف المراد: العلامة الحلی (م. 726ق.)، به کوشش حسن‌زاده آملی، قم، نشر اسلامی، 1419ق

• کمال الدین: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1405ق

• کنز العمال: المتقی الهندی (م. 975ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، 1413ق

• گل‌واژه‌های حج و عمره: علیرضا بصیری، تهران، مشعر، 1387ش

• لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق

• المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه

• مجمع البحرین: الطریحی (م. 1085ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1408ق

• مجمع البیان: الطبرسی (م. 548ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق

• مجمع الزوائد: الهیثمی (م. 807ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1402ق

• المجموع شرح المهذب: النووی (م. 676ق.)، دار الفکر

• المحاسن: ابن خالد البرقی (م. 274ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1326ش

• المحلی بالآثار: ابن حزم الاندلسی (م. 456ق.)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر

• المختصر النافع: المحقق الحلی (م. 676ق.)، تهران، البعثه، 1410ق

• مدینه‌شناسی: ‌سید محمد باقر نجفی، تهران، مشعر، 1387ش

• مدینة المعاجز: سید‌هاشم البحرانی (م. 1107ق.)، به کوشش مولایی، قم، المعارف الاسلامیه، 1413ق

• المدینة المنورة معالم و احداث: محیی الدین امام، ‌به کوشش ابراهیم عوفین، 1420ق

• المدینة فی العصر الاموی: محمد حسن شراب، دمشق، علوم القرآن، 1404ق

• مرجعیت اهل البیت: ابراهیم امینی، مشعر

• المزار الکبیر: محمد بن المشهدی (م. 610ق.)، به کوشش القیّومی، قم، النشر الاسلامی، 1419ق

• المزار: المفید (م. 413ق.)، به کوشش ابطحی، بیروت، دار المفید، 1414ق

• مستدرکات علم رجال الحدیث: علی النمازی الشاهرودی، تهران، ابن مؤلف، 1414ق

• مستدرک سفینة البحار: علی نمازی شاهرودی (م. 1405ق.)، به کوشش نمازی، قم، نشر اسلامی، 1419ق

• المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. 405ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق

• مسند احمد: احمد بن حنبل (م. 241ق.)، بیروت، دار صادر

• مسند الامام الجواد: عزیز الله عطاردی، قم، المؤتمر العالمی للامام الرضا(ع)، 1410ق

• مسند الامام المجتبی: عزیز الله عطاردی، قم، عطارد، 1372ش

• مصباح الحرمین: عبدالجبار الشکوئی (قرن 14)، به کوشش طباطبایی، مشعر، 1384ش

• مصباح الشریعه: امام جعفر الصادق(ع) (م. 148ق.)، بیروت، الاعلمی، 1400ق

• مصباح المتهجد: الطوسی (م. 460ق.)، بیروت، فقه الشیعه، 1411ق

• المصباح المنیر: الفیومی (م. 770ق.)، قم، دار الهجره، 1405ق

• المصنّف: ابن ابی شیبه (م. 235ق.)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، 1409ق

• المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م. 211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی

• مطالب السؤول: محمد بن طلحة الشافعی (م. 652ق.)، به کوشش العطیه، نجف، دار الکتب التجاریه

• المطالب العالیه: الفخر الرازی (م. 606ق.)، به کوشش سقا، بیروت، دار الکتاب العربی، 1407ق

• معالم مکة و المدینه: یوسف رغد العاملی، بیروت، دار المرتضی، 1418ق

• معانی الاخبار: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، 1361ش

• معجم احادیث المهدی: علی الکورانی، قم، المعارف الاسلامیه، 1411ق

• معجم الفروق اللغویه: ابوهلال العسکری (م. 395ق.)، قم، انتشارات اسلامی، 1412ق

• المعجم الکبیر: الطبرانی (م. 360ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق

• معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (م. 395ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق

• معین الحکام: علی ابن خلیل الطرابلسی (م. 844ق.)، مصر، دار الفکر

• مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. 977ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق

• المغنی: عبدالله بن قدامه (م. 620ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه

• مفردات: الراغب (م. 425ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دار القلم، 1412ق

• المفصل: جواد علی، بیروت، دار الساقی، 1422ق

• المقالات و الفرق: سعد بن عبدالله‌ الاشعری (م. 310ق.)، تهران، علمی فرهنگی، 1361ش

• المقنع: الصدوق (م. 381ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی(ع)، 1415ق

• مکارم الاخلاق: الطبرسی (م. 548ق.)، بیروت، اعلمی، 1392ق

• مکتب در فرایند تکامل: حسین مدرسی طباطبایی، ترجمه ایزدپناه، امارات، داروین، 1375ش

• من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق

• مناقب الامام امیرالمؤمنین(ع): محمد بن سلیمان الکوفی (م. 300ق.)، به کوشش محمودی، قم، احیاء الثقافة الاسلامیه، 1412ق

• مناقب آل‌ ابی طالب: ابن شهرآشوب (م. 588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق

• المنتظم: ابن الجوزی (م. 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق

• منتهی السؤول: عبدالله بن سعید الشحاری، جده، دار المنهاج، 1426ق

• منهاج السنة النبویه: ابن تیمیه (م. 728ق.)، به کوشش محمد رشاد، مؤسسة قرطبه، 1406ق

• منهاج الکرامه: علامه حلی (م. 726ق.)، به کوشش عبدالرحیم مبارک، مشهد، تاسوعا، 1379ش

• منهج الصادقین: فتح الله کاشانی (م. 988ق.)، تهران، کتابفروشی محمد علمی، 1336ش

• مواعظ الامام الشافعی: الشافعی (م. 204ق.)، به کوشش الشامی

• العبر فی خبر من غبر: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش محمد السعید، بیروت، دار الکتب العلمیه

• موسوعة طبقات الفقهاء: جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1418ق

• موسوعة کلمات الامام الحسین(ع): لجنة الحدیث فی معهد باقر العلوم(ع)، دار المعروف، 1416ق

• المهذب: القاضی ابن البراج (م. 481ق.)، قم، نشر اسلامی، 1406ق

• المیزان: الطباطبائی (م. 1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق

• میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت

• الناقب فی المناقب: ابن حمزة الطوسی (م. 560ق.)، به کوشش نبیل رضا، قم، انصاریان، 1412ق

• النجاة فی القیامه: ابن میثم البحرانی (م. 679ق.)، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1417ق

• نزهة الناظر: الحسین الحلوانی (م. قرن5ق.)، قم، مدرسة الامام المهدی[، 1408ق

• نظم درر السمطین: الزرندی (م. 750ق.)، مکتبة الامام امیرالمؤمنین(ع)، 1377ق

• نقش تقیه در استنباط: نعمت الله صفری، قم، بوستان کتاب، 1381ش

• نقض: عبدالجلیل قزوینی رازی (م. 585ق.)، تهران، انجمن آثار ملی، 1358ش

• النکت الاعتقادیه: المفید (م. 413ق.)، بیروت، دار المفید، 1414ق

• النوادر: احمد بن عیسی الاشعری (م. قرن3ق.)، قم، مؤسسة الامام المهدی[، 1408ق

• النور المبین: محمد جمال الدین سرور، قاهره، دار الفکر العربی

• النهایه: الطوسی (م. 460ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400ق

• النهایه: مبارک ابن اثیر (م. 606ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش

• نهج الحق و کشف الصدق: العلامة الحلی (م. 726ق.)، به کوشش الحسنی الارموی، قم، دار الهجره، 1407ق

• الوافی بالوفیات: الصفدی (م. 764ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق

• الوافی: الفیض الکاشانی (م. 1091ق.)، به کوشش ضیاء الدین، اصفهان، مکتبة الامام امیرالمؤمنین(ع)، 1406ق

• وسائل الشیعه: الحر العاملی (م. 1104ق.)، به کوشش ربانی شیرازی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق

• وسیلة الاسلام بالنبی(ص):احمدبن قنفذ (م. 810ق.)، به کوشش المحامی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1404ق

• وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م

• الهدایة الکبری: حسین بن حمدان الخصیبی (م. 334ق.)، بیروت، البلاغ، 1411ق

• ینابیع الموده: القندوزی (م. 1294ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، اسوه، 1416ق