تحفةالکرام (کتاب)

تحفة الکرام کتابی در تاریخ محلی مکه، نوشته سید مهدی بن مرتضی بن محمد، مشهور به بحرالعلوم (1155-1212 ق.) است.

تحفةالکرام (کتاب)

پدید آورندگان
نویسنده	سید مهدی بن مرتضی بن محمد (بحرالعلوم)
تصحیح	محمدجواد جلالی و خالد غفوری
تاریخ نگارش	(قرن 12 ق.)
محتوا
موضوع	تاریخ
زبان	عربی
نشر
تعداد جلد	1
تعداد صفحات	344
قطع	وزیری
ناشر	انتشارات مشعر
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	(1425 ق.)

کتاب تحفة الکرام فی تاریخ مکة و بیت‌الله الحرام از اندک آثاری است که شیعیان در تاریخ محلی مکه پدید آورده‌اند. نویسنده از دانشمندان مشهور امامی است که در کربلا زاده شد. در فقه، اصول، کلام، تفسیر، رجال و حدیث چیره‌دست بود. پدرانش از دانشمندان بزرگ امامی بودند و با برخی خاندان‌های علمی شیعه، از جمله مجلسی، خویشاوندی داشتند؛ چنان‌که خود از مجلسی اول با عنوان «جد» و از مجلسی دوم با عنوان «دایی» یاد می‌کند.در این کتاب نویسنده با بهره بردن از منابع معتبر، به ذکر دیده‌ها و نظرات دیگران بدون اینکه خودش درباره‌ی آن‌ها داوری کند پرداخته است؛ و مطالب کتب را در قالب 52 موضوع به رشته‌ی تحریر درآورده است. این کتاب در سال (1425 ق.) توسط انتشارات مشعر به چاپ رسید.

معرفی نویسنده

بحر العلوم تحصیلاتش را در کربلا نزد پدرش مرتضی بن محمد (م. 1204 ق.) و شیخ یوسف بحرانی (م. 1186 ق.) آغاز کرد و از استادان نجف همچون شیخ مهدی فتونی عاملی (م. 1183 ق.)، شیخ محمدتقی دورقی (م. 1186 ق.) و شیخ محمدباقر هزارجریبی (م. 1205 ق.) بهره جست. سپس به حوزه درس وحید بهبهانی (م. 1206 ق.) در کربلا راه یافتو در دانش و اجتهاد به‌جایی رسید که وحید بهبهانی در اواخر عمر خود، مردم را در مسائل احتیاطی به او ارجاع می‌داد.

سپس به مشهد رفت و هفت سال در آنجا ماند و نزد میرزا مهدی اصفهانی (م. 1218 ق.) به فراگیری فلسفه پرداخت. لقب «بحر العلوم» را همین حکیم به او داد.وی شاگردان بسیار تربیت کرد و به شماری از آن‌ها اجازه روایت داد؛ از جمله سید صدرالدین عاملی (م. 1263 ق.)، شیخ جعفر نجفی صاحب کشف الغطاء (م. 1227 ق.) و سید جواد عاملی صاحب مفتاح الکرامه (م. 1208 ق.).

دوران اقامت در مکه

بحر العلوم در اواخر سال 1193 ق. به حج رفت و دو سال در مکه اقامت گزید. از کارهای او در این مدت، تعیین دقیق میقات‌های احرام، مشخص کردن مواقف حج، تعویض سنگفرش‌های مسجدالحرام به سنگ‌های غیر معدنی که سجده بر آن‌ها صحیح است و نیز تدریس مذاهب چهارگانه فقهی بود.از او جز چند اثر در عبادات و معاملات، علم رجالو چند رساله در مناسک و احکام حج، همانند اجوبة عن مسائل فی الحج اثری بر جای نمانده استبحر العلوم در نجف وفات یافت و نزدیک آرامگاه شیخ طوسی به خاک سپرده شد.

محتوای کتاب

تحفة الکرام از اندک کتاب‌هایی است که دانشمندان شیعه در تاریخ محلی مکه نگاشته‌اند. بحر العلوم در این کتاب از منابع گوناگون و معتبر سود برده است؛ همانند کهن‌ترین اثر موجود، اخبار مکه ازرقی (برای نمونه رجوع شود به صفحات)، اخبار مکه فاکهی (برای نمونه رجوع شود به صفحات)، شفاء الغرام(برای نمونه رجوع شود به صفحات)، الجامع اللطیف (برای نمونه رجوع شود به صفحات) و الاعلام باعلام بیت الله الحرام. (برای نمونه رجوع شود به صفحات)

مبنای نویسنده در نگارش آن

مبنای بحر العلوم در این کتاب، جز در مواردی‌اندک (برای نمونه رجوع شود به صفحات) گزارش دیدگاه‌ها و سخنان دیگران است، بی‌آنکه خود داوری کند. او افزون بر پرداختن به تاریخ محلی مکه، به بیان احکام فقهی حج و حرم نیز نظر داشته است. (برای نمونه رجوع شود به صفحات)

موضوعات مطروحه در کتاب

تحفة الکرام حاوی 22 موضوع اصلی است که برخی از مهم‌ترین موارد آن‌ها بدین قرارند: کعبه و ویژگی‌های ظاهری و تعداد دفعات ساخت‌وساز آن ، حجرالأسود و ویژگی‌های ظاهری و پیشینه و فضیلت آن ، رکن یمانی و فضیلت و رخدادهای تاریخی مربوط به آن ، شاذروان و ویژگی‌های ظاهری و جواز طواف آن ، حجر اسماعیل و اندازه و حدود و ویژگی‌های ظاهری آن و پیشینه تاریخی و تغییرها و نوسازی‌های آن ، مقام ابراهیم و سبب ایستادن حضرت ابراهیم بر آن و اندازه و حدود و مسائل فقهی مربوط به آن و پیشینه تاریخی و تغییرهایی که گویا براثر سیل در آن پدید آمده‌اند ، زمزم و چگونگی پیدایش این چشمه و تغییرهای تاریخی آن و نام‌هایش ؛

مسجدالحرام و حدود آن و تغییرهایش و مباحثی ازاین‌دست که نخست هیچ دیوار و بنایی پیرامون آن نبوده است و مردم مکه برای بزرگداشتش دیوار و خانه‌هایی پیرامون آن ساخته‌اند ، مَسْعی و حدود و طول آن و پاسخ به این اشکال فقهی که سعی از کارهای تعبدی است و باید در محل ویژه آن صورت بگیرد، درحالی‌که بعضی از قسمت‌های مَسْعی در حال حاضر با دوران پیامبر (ص) متفاوت است ، مکه و تاریخ و حدود و نام‌هایش و هشت نام قرآنی آن ، حرم و سبب نام‌گذاری آن، حدود جغرافیایی حرم و علامات و انصاب آن ، عرفه و حدود آن ، منا و حدود و اندازه آن، جمرات و موضع آن و حکم فقهی رمی جمرات، محصّب و محدوده و نام‌های آن و نیز ملحقات شامل جهات قبله دیگر کشورها، مختصری از زندگی پیامبر (ص) و ایمان اجدادش.

چاپ‌های کتاب

محمدجواد جلالی و خالد غفوری کتاب را با بهره‌گیری از نسخه‌ای خطی که با نسخه معتبر خطی مؤلف مقابله شده، تصحیح کرده و در 344 صفحه و قطع وزیری به سال (1425 ق.) در انتشارات مشعر به چاپ رسانده‌اند.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تحفة الکرام فی تاریخ مکة و بیت‌الله الحرام.

*اعیان الشیعه: محسن امین (م. 1371 ق.)، به کوشش حسن امین، بیروت، دار التعارف، 1403 ق؛

*الذریعة الی تصانیف الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (م. 1348 ش.)، بیروت، دار الاضواء، 1403 ق؛

*روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات: محمدباقر خوانساری (م. 1313 ق.)، تهران، اسماعیلیان، 1392 ق؛

*ریحانة الادب: محمدعلی مدرس تبریزی (م. 1333 ق.)، تهران، خیام، 1369 ش؛

*الفوائد الرجالیه: محمدمهدی بحر العلوم (م. 1212 ق.)، به کوشش محمدصادق و حسین، تهران، مکتبة الصادق، 1363 ش؛

*الکنی و الالقاب: شیخ عباس قمی (م. 1359 ق.)، تهران، مکتبة الصدر، 1397 ق؛

*مکارم الآثار در احوال رجال دوره قاجار: محمدعلی حبیب‌آبادی (م. 1396 ق.)، اصفهان، نفائس مخطوطات، 1337 ق.