جادة العاشقین
جادة العاشقین کتابی در شرح احوال و مقامات عرفانی و گزارش سفر حج شیخ کمال‌الدین حسین خوارزمی، عارف و شاعر سده دهم هجری است. نویسنده کتاب، فرزند او شریف‌ادین حسین خوارزمی است. وی در این کتاب به شرح احوال و مقامات عرفانی پدر پرداخته و گزارشی از سفر حج او به سال ۹۵۶ قمری ارائه کرده است. این سفر از سمرقند آغاز شده و کتاب آگاهی‌های تاریخی و جغرافیایی از مسیر حج ساکنان ماوراء النهر به حجاز از راه روسیه و عثمانی و چگونگی آداب و رسوم مذهبی صوفیان اهل‌سنت این منطقه در اختیار خواننده قرار می‌دهد. این گزارش همچنین حاوی آگاهی‌هایی از قبرستان بقیع و بارگاه امامان معصوم(ع) در آن است.
| پدید آورندگان | |
|---|---|
| نویسنده | شریف‌الدین حسین خوارزمی |
| تصحیح | رسول جعفریان |
| تاریخ نگارش | سال 969ق. |
| محتوا | |
| موضوع | سفرنامه حج |
| زبان | فارسی |
| نشر | |
| تعداد جلد | 1جلد |
| تعداد صفحات | 77 صفحه |
| قطع | وزیری |
معرفی نویسنده
شیخ کمال‌الدین حسین، مرید حاجی محمد خبوشانی (م. 938ق.) و از اقطاب فرقه همدانیه منسوب به امیر سیدعلی همدانی از زیرشاخه‌های طریقت کبرویه[۱]است که خود سلسله‌ای بنیان نهاد. این طریقت را «حسینیه» خوانده‌اند.[۲] در جادة العاشقین[۳] و شماری از منابع معاصر آن[۴]و دیگر منابع،[۵] فهرست نام مشایخ و اقطاب او به تفصیل آمده است. شیخ حسین سال‌ها در خوارزم به ارشاد مریدان پرداخت. از او آثاری در تصوف برجای مانده است.[۶]پسرش شریف‌الدین، نمونه‌ای از اشعار او را در سفرنامه آورده است[۷]:
|
شریف‌الدین حسین خوارزمی، نویسنده این سفرنامه، فرزند ارشد و مرید کمال‌الدین شیخ حسین، سال‌ها ملازم پدر و در این سفر نیز کاروان‌سالار حج‌گزاران بود[۸] و پس از مرگ پدر، جانشین او شد. شریف‌الدین شعر می‌سرود و به «شریفی» تخلص می‌کرد و برخی اشعار او در این سفرنامه آمده است؛ همچون[۹]:
|
از تاریخ دقیق وفات او گزارشی در دست نیست. در آثار برخی صوفیان معاصر او، آگاهی‌هایی درباره وی می‌توان یافت؛ اما این اخبار بیشتر جنبه ستایش‌گرانه دارند و از شرح‌حال و آثارش چندان اطلاعی به‌دست نمی‌دهند.[۱۰]همسر و فرزندان شریف‌الدین در این سفر همراه او بوده‌اند و همسرش در میان راه درگذشته و همان‌جا به خاکش سپرده‌اند.[۱۱]
شروع سفر حج
کمال‌الدین حسین خوارزمی به سال 956ق. عزم حج نمود[۱۲] و صوفیان و مریدان خویش را فراخواند[۱۳] و با 300 نفر[۱۴] که فهرست نام برخی از آنان در سفرنامه آمده[۱۵]، راهی حجاز شد. او در برخی شهرها مدتی توقف کرده و بدین‌رو، سفرش به درازا انجامیده است. وی پس از گزاردن مناسک حج و زیارت مدینه، هنگام بازگشت قصد کرد که در دمشق بماند. او تا حلب مریدان خود را همراهی کرد؛ اما بر اثر بیماری وفات نمود و جنازه‌اش را همان‌جا دفن کردند و پس از شش ماه طبق وصیتش او را به دمشق برده، در آن‌جا به خاک سپردند.[۱۶]
زمان تالیف کتاب
نویسنده جادة العاشقین سال‌ها پس از سفر حج و درگذشت پدر، کتاب را تدوین کرده است؛ اما اجازه این‌کار را هنگام حیاتش از او گرفته است.[۱۷] عبارت «جادة العاشقین» به شمار ابجد به سال 969ق. که هنگام آغاز تدوین کتاب بوده، اشاره دارد و تدوین آن در سال 973ق. پایان یافته است. پیش از شریف‌الدین، یکی دیگر از مریدان پدرش، محمود غجدوانی که از 923 تا 941ق. ملازم شیخ کمال‌الدین بوده، کتاب مفتاح الطالبین را در احوال و مقامات او نگاشته بود.[۱۸]اما شریف‌الدین به درخواست برخی مریدان و مشتاقان تصمیم می‌گیرد که او نیز مقامات پدر و برخی خلفای او را که در مفتاح الطالبین نیامده، بازنویسد و در این میان سفرنامه حج او را نیز بیاورد.[۱۹]
برخی پژوهشگران جادة العاشقین را خلاصه مفتاح الطالبین نوشته غجدوانی دانسته‌اند.[۲۰]این سخن اشتباه است[۲۱]و شریف‌الدین تنها در برخی مطالب کتاب، از مفتاح الطالبین بهره برده است.[۲۲]
محتوای کتاب
کتاب 15 فصل دارد که هر یک از آن‌ها مشتمل بر ابوابی است و همگی به معرفی شیخ کمال‌الدین و شرح زندگی و احوال و مقامات او می‌پردازند. فصل نهم تا دوازدهم کتاب به سفر حج او اختصاص یافته است.[۲۳] آگاهی‌های کتاب برای ترسیم وضعیت صوفیه و فرقه‌ها و عبادتگاه‌ها و مکان‌های مقدس آنان در سده دهم ق. سودمند است. در فصل‌های مربوط به سفرنامه، آگاهی‌هایی تاریخی و جغرافیایی از شهرها و مناطق آسیای میانه فعلی، روسیه، عثمانی و مکه و مدینه می‌توان یافت. این سفرنامه نگرش یک فرقه صوفیه به حج و چگونگی سفر گروهی حج صوفیان و آداب و رسم‌های حج‌گزاری آنان را نشان می‌دهد. اهتمام اعضای کاروان به زیارت مکان‌های مذهبی و قبرهای بزرگان و مشایخ صوفیه در میان راه، از سنت‌های صوفیان در این‌گونه سفرها بوده است.
شیخ کمال‌الدین و افراد کاروان او نیز سخت به این شیوه پایبند بوده‌اند و یکی از علل طولانی شدن سفر حج آنان را می‌توان همین شمرد. این کتاب همچون دیگر شرح حال‌های بزرگان صوفیه، سرشار از کرامات و خوارق عادات است. نویسنده، کرامت‌های بسیاری را در این اثر به مراد خویش نسبت داده است. او در وصف مکان‌ها و آثار مقدس حرمین، بیشتر به مراد خود شیخ کمال‌الدین توجه داشته است.
در سفرنامه، تاریخ رخدادها به ماه و روز نیامده و تنها تاریخ دقیقی که یاد شده، روز وفات شیخ، «سحر شنبه هجدهم شعبان سنه نهصد و پنجاه و هشت» است.[۲۴] نیز تنها نام شهرها و مناطق مهم یا جای‌هایی که رخداد مهمی پیش آمده، ثبت شده است.
مسیر سفر حج
سفر شیخ و مریدان او از راه دریا و خشکی بوده است. به ظاهر، بخشی از سفر در دریای خزر انجام پذیرفته؛ هر چند نامی از آن نیامده است. شیخ پس از زیارت مزار بزرگان صوفیه در سمرقند، به خوارزم رفته است. مردم و حاکم شهر در توقف یک ماهه شیخ در این شهر، بسیار به او حرمت نهاده‌اند. در حاجی ترخان (آستاراخان کنونی در روسیه) کاروان شیخ به سبب دریافت خبر کمین راهزنان در میان راه، یک ماه ماند.[۲۵] سپس به قرم (کریمه: شبه جزیره‌ای بر ساحل دریای سیاه) و از آن‌جا به آق کرمان (بلگورود نیستروفسکی کنونی: شهری در ادسا در جنوب اوکراین) رسید. این شهر از توقفگاه‌های کسانی بوده که از آن مسیر قصد استانبول داشته‌اند.
شیخ در بهار 956ق. یعنی یکی از ماه‌های ربیع الاول تا جمادی الاولی، با کشتی از راه دریای سیاه به استانبول رسید.[۲۶] بیشترین استقبال از شیخ در همین شهر صورت پذیرفت. بسیاری از مردم و بزرگان مذهبی و حکومتی به دیدار شیخ آمدند. سلطان عثمانی که از پیش منتظر ورود او بوده، از وی خواهش کرده است دعوتش را بپذیرد و در کاخ سلطنتی به دیدارش رود. سلطان در این دیدار بسیار او را حرمت نهاده[۲۷] و هدایا و زاد و توشه سفر به وی داده است.[۲۸]
شیخ از عثمانی راهی شام شد و مسیر حجاز را در پیش گرفت. مُزَیریب نخستین توقفگاه کاروان حاجیان پس از شام بوده و حاجیان یک هفته در آن توقف می‌کرده‌اند. درباره این منزل که از مهم‌ترین منازل راه شام به حرمین بوده، آگاهی‌هایی در منابع آمده است.[۲۹]
منازل مدینه تا مکه
منازل پسین این سفر تا مدینه، عبارت بوده‌اند از: عین زلفا، تجلان عاضی[۳۰]، قلعه حیدر[۳۱]، و عُلا. مردم این آبادی بسیار تنگدست بوده و با ارائه خدماتی مانند فروش علوفه به حج‌گزاران، روزگار می‌گذرانده‌اند. در آن سال، کاروان حج‌گزاران در این منزل بر اثر سرما و باران، تلفات جانی داشت.[۳۲] چند منزل از مدینه تا مکه نیز یاد شده است؛ از جمله بدر که در آن، حوض آب و مسجدی با دو گنبد وجود داشت و حج‌گزاران بر دیوارش یادگار می‌نوشتند. وادی فاطمه نیز واپسین منزل بوده است.[۳۳]
بخشی از آگاهی‌های سفرنامه، از ناامنی راه در آسیای میانه و روسیه حکایت دارد. خطر راهزنان و دزدان در چندجا کاروان را تهدید کرده است.[۳۴]
محتوای اخبار مکه و مدینه
بیشتر اخبار مکه و مدینه به ذکر حالات و مکاشفات معنوی و کرامات شیخ کمال‌الدین و مریدانش در این شهر اختصاص یافته و از وضعیت شهرها در آن گزارشی نیامده است. شریف‌الدین از گنبد و بارگاه امامان چهار‌گانه(ع) (به تعبیر وی: «ائمه معصوم») در قبرستان بقیع یاد کرده و گفته است که مدفن همگی در یک صندوق (ضریح) جای داشته و قبر عباس بن عبدالمطلب در صندوقی دیگر بوده است. آنان قبر عایشه همسر پیامبر(ص)، عثمان بن عفان، و فاطمه بنت اسد را زیارت کرده‌اند.[۳۵]
محل اقامت شیخ کمال‌الدین در مکه، جایی میان کاروان شامی و مصری و محاذی معلات، قبرستان مکه، بوده و شریف‌الدین آن را «حسینیه» خوانده و کرامتی نیز درباره سبب نام‌گذاری‌اش به شیخ کمال الدین نسبت داده است.[۳۶]
انتشار کتاب
از این کتاب، نسخه‌های خطی متعدد در چند کتابخانه نگهداری می‌شود.[۳۷]رسول جعفریان بر پایه نسخه‌ای از کتابخانه گنج‌بخش پاکستان به شماره 764[۳۸] بخش سفرنامه کتاب را در پیام بهارستان [۳۹] در 77 صفحه وزیری مشتمل بر مقدمه‌ای چهارده صفحه‌ای درباره نویسنده و پدر او و ارزش کتاب به چاپ رسانده است. پیش از او، علی صدرایی و محمود کریمیان، این نسخه را در مقاله‌ای با عنوان «حج عاشقان» همراه با چکیده‌ای از سفرنامه معرفی کرده بودند.[۴۰]
پانویس
- ↑ نک: طرائق الحقائق، ج2، ص344؛ فهرستواره کتاب‌های فارسی، ص1593؛ دانشنامه جهان اسلام، ج16، ص324.
- ↑ مذکر احباب، ص242-243؛ جادة العاشقین، ص21، 26، 53، 54.
- ↑ جادة العاشقین، ص30-31.
- ↑ نک: تذکرة الشعراء، ص649-650.
- ↑ طرائق الحقائق، ج2، ص344-345.
- ↑ تاریخ حبیب السیر، ج4، ص108؛ طرائق الحقائق، ج2، ص334-345؛ تاریخ نظم و نثر در ایران، ج1، ص242-243.
- ↑ جادة العاشقین، ص74.
- ↑ جادة العاشقین، ص34.
- ↑ جادة العاشقین، ص66.
- ↑ نک: تذکرة الشعراء، ص649-651؛ مذکر احباب، ص242-243.
- ↑ جادة العاشقین، ص60-61.
- ↑ جادة العاشقین، ص26.
- ↑ جادة العاشقین، ص33-34.
- ↑ جادة العاشقین، ص47.
- ↑ جادة العاشقین، ص34- 35.
- ↑ جادة العاشقین، ص25.
- ↑ جادة العاشقین، ص5.
- ↑ نک: فهرستواره کتاب‌های فارسی، ج3، ص2285، 2093.
- ↑ جادة العاشقین، ص2-3.
- ↑ تاریخ نظم و نثر در ایران، ج1، ص400.
- ↑ نک: فهرستواره کتاب‌های فارسی، ج3، ص2094.
- ↑ فهرستواره کتاب‌های فارسی، ج3، ص2094.
- ↑ جادة العاشقین، ص14.
- ↑ جادة العاشقین، ص86.
- ↑ جادة العاشقین، ص40.
- ↑ جادة العاشقین، ص46.
- ↑ جادة العاشقین، ص48-50.
- ↑ جادة العاشقین، ص50.
- ↑ نک: موسوعة مرآة الحرمین، ج5، ص166؛ المعجم الجغرافی، ص463.
- ↑ جادة العاشقین، ص63.
- ↑ جادة العاشقین، ص64.
- ↑ جادة العاشقین، ص65.
- ↑ جادة العاشقین، ص69-70.
- ↑ جادة العاشقین، ص40، 43.
- ↑ جادة العاشقین، ص68.
- ↑ جادة العاشقین، ص71-72.
- ↑ نک: فهرستواره کتاب‌های فارسی، ج3، ص2094.
- ↑ جادة العاشقین، ص25، مقدمه.
- ↑ پیام بهارستان، س4، ش13، پاییز1390، ص11-88.
- ↑ میقات حج، ش74، ص59-71، «حج عاشقان».
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل جادة العاشقين.
- تاریخ حبیب السیر: غیاث الدین خواند امیر (م. 942ق.)، به کوشش سیاقی، خیام، 1380ش.
- تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی: سعید نفیسی، فروغی، 1363ش.
- تذکرة الشعراء: مطربی سمرقندی (م. 1040ق.)، اصغر جانفدا، تهران، آیینه میراث، 1382ش.
- دانشنامه جهان اسلام: زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1378ش.
- طرائق الحقائق: محمد معصوم شیرازی، به کوشش محمد جعفر، کتابخانه سنایی.
- فهرستواره کتاب‌های فارسی: احمد منزوی، تهران، دائرة العمارف بزرگ اسلامی، 1382ش.
- مذکر احباب: سید حسین خواجه‌نجاری نثاری (م. 1005ق.)، به کوشش نجیب مایل، تهران، مرکز، 1377ش.
- المعجم الجغرافی للامبراطوریة العثمانیه: اس. موستراس، ترجمه: عصام محمد الشحادات، بیروت، دار ابن حزم، 1423ق.
- موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق.
- میقات حج (فصلنامه) : تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.