مدینه
مدینه، شهری در عربستان و حجاز که نام قدیمی آن یثرب بود و پس از ورود پیامبر اسلام(ص) به آن به مدینة النبی و به تدریج به مدینه مشهور شد.
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | عربستان، حجاز |
| زبان | عربی |
| ادیان | اسلام |
| اطلاعات تاریخی | |
| نام قدیم | یثرب |
| پیشینه اسلام | صدر اسلام |
| اماکن | |
| زیارتگاه | حرم نبوی(ص) |
| قبرستان‌ها | قبرستان بقیع |
| مساجد | مسجد شجره |
مسجدالنبی، شریف‌ترین مسجد پس از مسجدالحرام نزد مسلمانان در این شهر قرار دارد. بعلاوه قبرستان بقیع، مزار چهار امام شیعیان در مدینه قرار دارد.
مساجد مهم دیگری مانند مسجد قبا، مسجد شجره، مسجد غمامه، مسجد فضیخ و مساجد فتح نیز در شهر مدینه واقع شده است.
جغرافیای طبیعی
شهر مدینه از شمال به کوه احد، از شمال غربی به کوه سلع، از جنوب غربی به کوه عیر محدود می‌شود. در شرق و غرب مدینه زمین‌های سنگلاحی سوخته که به آن حَرّة گفته می‌شود قرار دارد.[۱] این زمین‌ها شامل حره شَوْران، واقم و وَبَره می‌شود. کوه عینین، رماة، سلیع و المستندر از دیگر کوه‌های مشهور مدینه است.
تقسیمات اداری
امروزه شهر مدینه در محفظة المدینة المنورة یکی از بخش‌های هفت‌گانه منطقه (استان) المدینة المنورة در کشور عربستان سعودی قرار دارد.
جمعیت این شهر در سال ۲۰۰۴م تعداد ۹۱۹۸۳۸ نفر بوده است.[۲]
حرم مدنی
حرم مدنی محدوده‌ای از شهر مدینه در حجاز است، که در دین اسلام دارای احترام بوده و آداب و احکام ویژه‌ای دارد. این محدوده، از سوی شرق و غرب، میان حَرّه شرقی و حره غربی[۳] و بر اساس روایتی، از سوی شمال و جنوب، از کوه ثَور تا کوه عَیر است.[۴]
حرم مدنی دارای احکام و آدابی، مانند استحباب غسل و طهارت هنگام ورود به آن بوده و مشابه با احکام و آداب حرم مکی است. برخی، علت حرم شدن مدینه را مصونیت‌بخشی به مدینه و ساکنان آن و برخی، علت آن را وجود پیامبر(ص) دانسته‌اند.
تاریخچه تحول شهر مدینه
شکل بازار
- در عصر پیامبر(ص) در مدینه دیواری نبود، بازار تجاری در خارج مدینه در مکان مناخه فعلی بر پا می‌شد و بین مناطق مسکونی و تجاری جدایی بود. بازار میدان بزرگی بود که ساختمانی در آن نبود.
- شکل بازار بعدا تغییر یافت و هشام بن عبدالملک (۷۴۳-۷۲۴ق.) ساختمان‌هایی در بازار در مکان مناخه ساخت که شامل دکان‌هایی بود که طبقه بالای آن محل سکونت بود و به این ترتیب میان منطقه تجاری و مسکونی پیوستگی ایجاد شد.[۵]
- در دوره‌های بعدی بازارهای مدینه تنوع و گستردگی بیشتری یافت و هر بازار به نام کالایی که در آن فروخته می‌شد معروف شد. از جمله مشهورترین بازارهای مدینه:
- سوق الحبابة
- سوق السمانة
- سوق الرواسة
- سوق الفلتیة
- سوق الخضریة
- سوق الدلانیة
- سوق العطارة
- سوق القماشة
- سوق المزریة
- سوق المناخة
توسعه مدینه تا قرن دهم هجری
- مقدسی متوفی ۳۷۵ در توصیف خود از مدینه، آن را شهری کوچک توصیف کرده که اطراف آن را بستان‌ها و نخستان‌ها و دهکده‌ها فراگرفته و بازارهای شهر در اطراف مسجد جامع قرار دارد.[۶] لمعی مصطفی منظور از جامع را مسجد مصلی می‌داند که در زمان عمر بن عبدالعزیز ساخته شد.[۷]
- بنابر توصیف‌های سمهودی از مدینه در قرن نهم و اوایل قرن دهم، مدینه نسبت به آنچه مقدسی در اواخر قرن چهارم هجری توصیف کرده بود در جهت غرب مسجد النبی سه برابر گسترش یافته بود و حال آنکه مساحت شرق مسجد تقریبا ثابت مانده بود. بدین ترتیب مساحت مدینه در طی پنج قرن دو برابر شده بود.[۸]
- از میان ممالیک قایتبای(872-901) از اولین سلاطینی است که به عمران مدینه همت کرد و در این شهر مدرسه و حمام و راه و آسیاب و غیره پرداخت.
دوره عثمانی
توجه به آبادانی مدینه در عهد عثمانی (۹۲۳-۱۳۳۶ق) بیشتر شد. در این دوران دیوار مدینه دوباره بنا شد.
- در عصر عثمانی، حاکمان مدینه خانه های خود را در حومه غربی شهر بنا می‌کردند و بقیه مساحت شهر عبارت بود از مجموعه‌هایی از خانه‌های یک یا دو طبقه که در اطراف محوطه‌های بزرگی گرد آمده بود و در هر محوطه‌ای حدود چهل خانوار ساکن بودند و خانه‌ها به واسطه نخلستان‌هایی از یکدیگر متمایز و جدا می‌شد.
سده نوزدهم و بیستم میلادی
- توصیف‌های دقیق‌تر و مبسوط‌تر از مدینه و جغرافیای شهر آن در سده نوزدهم و اوایل قرن بیستم میلادی، در آثار سفرنامه‌نویسان غربی و مسلمان به دست داده شده است. نخستین نقشه شهر را بورکهارت در سال ۱۸۱۵ تهیه کرد. وضعیت خانه‌های مدینه، خیابان‌های اصلی و فرعی و امکانات شهری از جمله حمام‌ها در سفرنامه‌های برتن، سادلییر، ابراهیم رفعت پاشا و بتنونی و نیز کتاب رساله فی وصف المدینه علی بن موسی توصیف شده است.
- علی بن موسی در اواخر قرن نوزدهم از ۳۳ مسجد، ۸ رباط، ۱۴ زاویه، ۳۰ مدرسه، ۲ حمام، ۷ کتابخانه، ۱ خان ،۲ تکیه، ۴۲ کوچه، ۳ خیابان، ۱۲ راه، ۸ محله، و ۵۵ باغ در مدینه خبر داده است.
- ابراهیم رفعت پاشا هم در اوایل سده بیستم میلادی، از خانه‌های کوچک و نامنظم و بدون حیاط مدینه خبر داده است که غالبان دو طبقه و سه طبقه یا بیشتر است و طبقات همکف تجاری است.
- در نیمه اول قرن نوزدهم میلادی جمعیت مدینه در حدود ۱۶ هزار نفر بوده است و بنابر گزارشاتی این میزان در ابتدای سده بیستم به حدود ۸۰ هزار نفر رسید.
دیوار شهر و تحولات آن
در سال ۲۶۳ نخستن دیوار مدینه با خشت ساخته شد. عضد الدوله بویه‌ای در سالهای ۳۶۷ -۳۷۲ این دیوار را تخریب و دیواری جدیدی از سنگ برای مدینه ساخت.
دیوار مدینه در سال ۵۴۰ به دست جواد اصفهانی، بازسازی شد و هجده سال بعد از آن در ۵۵۸ قمری نور الدین محمود زنگی دیوار دیگری خارج دیوار اول بنا کرد.
ابن جبیر که در سال ۵۸۰ از شهر دیدن کرده از دو دیوار و چهار دروازه شهر خبر داده که در هر دیوار دروازه‌ای است مقابل دروازه دیگر. دروازه‌های شهر باب الحدید (احتمالا در دیوار شمالی)، باب الشریعه (احتمالا در دیوار غربی)، باب القبله (دیوار جنوبی) و باب البقیع (دیوار شرقی) نام داشتند.
آخرین بازسازی دیوار مدینه در عهد سلطان سلیمان عثمانی در سال ۹۴۶ انجام شد. عبدالقدوس انصاری که کتاب او نخستین بار در سال ۱۹۳۵ به چاپ رسیده از وجود بقایای این دیوار تا زمان تالیف کتاب سخن گفته و دروازه‌های شهر را به این شکل نام برده است:[۹]
- باب المصری
- باب الشامی
- باب قباء
- باب بصری
- باب المجیدی
- باب الجمعه
- باب الحمام
- باب الجدید
تاریخ سیاسی مدینه
پس از رحلت رسول خدا(ص) ، شهر مدينه مركز خلافت شد. اين مركزيت تا سال نخست خلافت امام على(ع) يعنى سال ٣۶ هجرى ادامه داشت. پس از آن كه امام از مدينه عازم كوفه شد، مدينه، از مركزيت خارج گرديد و اداره آن در عهده اميرانى درآمد كه از سوى عراق و سپس شام و نقاط ديگر بر دنياى اسلام حكومت مى‌كردند توسط خلفای اموی و سپس عباسیان انتخاب می‌شدند. در این مدت مدینه شاهد جنگ‌هایی از جمله واقعه حره و قیام هایی از جمله قیام نفس زکیه در سال ۱۴۵ بود.
اشراف حسینی
حکومت علويان بر مدينه، از اوايل قرن چهارم آغاز شد. زمان دقیق پایه‌گذاری حکمرانی اشراف حسینی و چگونگی آن چندان روشن نیست؛ ولی از حدود سال ۳۸۱ق. تا اواخر سده یازدهم قمری پیوسته سادات حسینی حکومت مدینه را در دست داشتند. درباره این‌که چه کسی از نسل امام حسین(ع) نخستین بار به حکمرانی مدینه دست یافت، اختلاف نظر است. برخی این شخص را «طاهر[یادداشت ۱] بن محمد[یادداشت ۲] بن عبیدالله بن طاهر بن یحیی بن حسن بن جعفر بن عبیدالله الاعرج بن حسین اصغر بن علی بن الحسین(ع)» دانسته‌اند.[۱۰]شاخه‌های مختلفی از خاندان اشراف حسینی از جمله آل مهنا و آل جماز بر مدینه حکم راندند.
از عصر غلبه سلطه حکومت عثمانی بر حجاز، حاکم مدینه تحت نفوذ این دولت قرار گرفت و شیخ الحرم که از سوی سلطان عثمانی برگزیده می‌شد عملا حاکم شهر بود و کم کم امیر مدینه به مقامی تشریفاتی تبدیل شد. در اواخر عصر عثمانی نیز مدینه به صورت یکی از استان‌های حکومت عثمانی درآمد.
شریف حسین که در حجاز برای استقلال از عثمانی قیام کرد، در سال ۱۳۳۷ قمری مدینه را از سلطه عثمانیان بیرون آورد. چند سال بعد با تشکیل دولت آل سعود، این شهر نیز در سال ۱۳۴۴ قمری به قلمرو آل سعود اضافه شد. در ابتدای سلطه آل سعود بناهای قبرستان بقیع تخریب شد که واکنش‌های بسیاری در جهان اسلام در پی داشت.
مسجدهای مدینه
مسجد النبی
شريف‌ترين و والاترين مسجد، پس از مسجدالحرام، مسجد پيامبرخدا(ص) در مدينه منوّره است. پيامبر درباره نماز خواندن در اين مسجد فرمود:
«صَلاة فى مسجدى هذا خيرٌ مِن أَلْفِ صَلاة فيما سواه مِنَ الْمَساجد الاّ المسجد الحرام». ٢
«يك نماز در مسجد من [ثوابش] بهتر از هزار نماز در ديگر مساجد است، مگر مسجدالحرام».
مسجد با همين بنا براى هفت سال محل برگزارى نماز جماعت، نماز جمعه وخطبه‌هاى رسول خدا(ص) بود. گرچه برخى نوشته‌اند كه در سال چهارم هجرى، ديواره‌هاى آن از خشت و گِل بنا شد. در سال هفتم هجرت، با گسترش اسلام و افزايش شمار مسلمانان، ضرورت توسعه مساحت مسجد مطرح شد. رسول خدا(ص) بر طول و عرض مسجد افزود و مساحت آن به ٢۴٧۵ متر مربع رسيد. در اين توسعه، شكل مسجد به صورت مربع درآمد. قبله مسجد نيز از سال دوم هجرى از شمال به سمت جنوب تغيير كرد و از آن پس، نه به سوى بيت‌المقدس، كه قبله يهود بود، بلكه به سوى مكه نماز خوانده مى‌شد.
مسجدهای تاریخی
برخی از مساجد مدینه تاریخی که اغلب از عصر پیامبر به یادگار مانده اند:
بقیع
بقیع مشهورترین و بافضیلت‌‌ترین قبرستان مسلمانان در شهر مدینه است. این زمین به دلیل وجود درختان خاردار غرقد به بقیع الغرقد نیز معروف بوده است. برخی از مکان‌های هم‌جوار به این نام معروف بوده‌اند. بقیع مسیر دسترسی به قبایل یهودی‌نشین و مجاور گورستان یهودیان و قبیله بنی‌قریظه بود. بعدها در هنگام دیوارکشی مدینه، بقیع بیرون از دیوار شهر قرار گرفت.
پیامبر(ص) بعد از هجرت به مدینه، زمین بقیع را برای دفن مردگان مسلمانان انتخاب نمود، این زمین در جنوب شرق مسجدالنبی و در نزدیکی آن قرار داشت. اسعد بن زراره خزرجی اولین فرد از انصار و عثمان بن مظعون اولین فرد از مهاجران بودند که در این قبرستان دفن شدند. بعدها با الحاق حش کوکب و خانه‌های صحابه که بین مسجدالنبی و بقیع قرار داشت وسعت این قبرستان افزوده شد. در دوره معاصر نیز زمین شهرداری مدینه، به این قبرستان الحاق شد.
روایات زیادی درباب فضیلت قبرستان بقیع نقل شده و این قبرستان همواره مورد توجه و احترام مسلمانان بوده است. پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) به زیارت مدفونان این قبرستان می‌رفتند و استحباب زیارت این قبرستان مورد تاکید علمای شیعه قرار گرفته است.
از جمله مدفونان در بقیع می‌توان به چهار امام شیعیان (امام حسن(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق(ع)) و برخی از منسوبان و صحابه پیامبر(ص) و نیز شخصیت‌های اسلامی در طول تاریخ اسلام اشاره کرد.
در سده‌های گذشته بر قبر ائمه بقیع و نیز برخی از قبور دیگر در این قبرستان، گنبد و بارگاه ساخته شده بود. این بناها با سیطره وهابیان و آل سعود بر عربستان تخریب شد. این تخریب‌ها با اعتراضات وسیع مردمی و برخی از دولت‌های کشورهای اسلامی همراه شد. بعدها با فشار مردم و دولت عراق و علماء بر محل قبور ائمه سایبان ساخته شد.
مکان‌های تاریخی و مذهبی
مکان‌های متعددی در مدینه منوره به دلیل حفظ خاطره‌ای از حضور پیامبر و مسلمانان نخستین، بعدها متبرک شناخته شدند یا به عنوان مکانی تاریخی مورد توجه مسلمانان بودند. این مکان‌ها شامل چاه‌های آب، بناهای مدینه مانند خانه بزرگان صدر اسلام یا برخی عوارض طبیعی همچون کوه‌ها و وادی‌ها بوده است.
کتابخانه‌های مدینه
- کتابخانه‌های مدینه
- کتابخانه عارف حکمت
- کتابخانه محمودیه
- کتابخانه مسجد نبوی
- کتابخانه المدینة المنورة العامة
- کتابخانه ملک عبدالعزیز
پانویس
- ↑ مدینه منوره، لمعی مصطفی، ص 15
- ↑ موسوعة المملکة السعودیة، مجلد ۴، بخش ۱، ص ۸
- ↑ الکافی، ج4، ص564-565؛ نیز نک: مسند الامام احمد بن حنبل، ج3، ص23؛ صحیح مسلم، ج4، ص113.
- ↑ صحیح مسلم، ج4، ص115؛ صحیح البخاری، ج8، ص10.
- ↑ مدینه منوره، لمعی مصطفی، ص ۲۰
- ↑ احسن التقاسیم، ص ۸۰-۸۲
- ↑ مدینه منوره، لمعی مصطفی، ص ۲۱
- ↑ مدینه منوره، لمعی مصطفی، ص ۲۶
- ↑ آثار المدینه المنوره، ص ۱۶۹
- ↑ . جمهرة انساب العرب، ص55؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص139-140.
منابع
- مدینه منوره، صالح لمعی مصطفی، ترجمه صدیقه وسمقی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارف فرهنگ و ارشاد اسلامی و کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، ۱۳۷۲
- احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، محمد المقدسی، بیروت، دارالصادر
- آثار المدینة المنورة، عبدالقدوس الانصاری، مدینه، کتاب المنهل، 1420ق.
- الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (م. ۳۲۹ق)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل (م. ۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی‌تا.
- صحیح مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری (۲۰۶–۲۶۱ق)، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
- صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل البخاری (م. ۲۵۶ق)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق.