امام حسن مجتبی(ع)

ابو محمد حسن بن علی بن ابی طالب^[۱]نخستین فرزند فاطمه دختر رسول خدا(ص) ؛چهارمین معصوم و دومین امام شیعیان است.

تولد و کودکی ویرایش

امام حسن در نیمه ماه مبارک رمضان^[۲]سال سوم هجری^[۳]در مدینه متولد شد. در بیشتر منابع امام حسن را شبیه ترین افراد به رسول خدا(ص) وصف کرده‌اند. در روایتی رسول خدا(ص)، امام حسن(ع) را در خوی و خصلت و چهره شبیه ترین مردم به خود وصف کرده است.^[۴] امام حسن هفت سال از عمر شریفش را در عصر رسول خدا(ص) سپری کرد.^[۵]سبط النبی، سید، زکی، مجتبی، تقی، ولی و طیب از القاب آن حضرت هستند^[۶].

امام حسن پس از رسول خدا(ص) ویرایش

آن حضرت شاهد حوادث و رخدادهای دوران سه خلیفه نخست بود. در دوره خلیفه اول امام مجتبی(ع) در مجلسی از او خواست از منبر جدش رسول خدا(ص) پایین بیاید^[۷] و ابوبکر نیز او را تصدیق کرد^[۸]. منابع از حضور پر رنگ تر امام حسن(ع)در عصر عثمان نسبت به خلفای پیشین خبر می‌دهند. برخی گزارشها از حضور ایشان و برادرش امام حسین (ع) در برخی فتوحات مانند شمال آفریقا و طبرستان خبر می‌دهند^[۹]. در حالی که دلایل تاریخی زیادی حاکی از عدم شرکت اهل بیت در فتوحات است^[۱۰]. امام حسن(ع) به هنگام محاصره عثمان در راستای خواست پدر بزرگوارشان به خانه عثمان رفت و آمد داشت.^[۱۱] بدرقه ابوذر از سوی امام حسن به همراه پدر به هنگام تبعید این صحابی^[۱۲] از وقایع دیگر دوره عثمان است.

امام حسن(ع) در خلافت امیرمؤمنان ویرایش

امام حسن(ع) مدت سی سال از عمر مبارک خود را در کنار پدر بزرگوارشان امام علی (ع) سپری کردند. در آستانه جنگ جمل به عنوان نماینده اعزا می‌حضرت علی(ع) برای بسیج مردم کوفه به آن شهر رفت^[۱۳]. آن حضرت در نبرد صفین نیز شرکت داشت. وی در جنگ خوارج نیز علاوه بر ایراد خطبه های مختلف در حمایت از امام و تشویق مردم به دفاع از آن حضرت خود نیز در صحنه های جنگ حضور پر نشاط و فعال داشت^[۱۴].

امام علی (ع) تولیت موقوفاتش را به امام حسن(ع) سپرد^[۱۵].حضرت علی(ع)، صدقات فراوانی در مدینه و اطراف آن داشت که بعد از خود،امام حسن(ع) و بعد از امام حسن برادرش حسین (ع) متولی این صدقات بودند^[۱۶].اداره صدقات آن حضرت پس از فرزندانش در دست بنو حسن و بنو حسین بود^[۱۷].

عصر امامت و خلافت امام حسن(ع) ویرایش

امام حسن(ع) براساس باورهای شیعی^[۱۸]از طریق نص به امامت رسید. حضرت علی(ع)، بعد از ضربت خوردنش فرزندش حسن(ع) را به امامت منصوب کرد^[۱۹]، و آن حضرت زمام امور را بمدت تقریبا شش ماه بدست گرفت. بیعت با امام حسن(ع) در روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجری و بعد شهادت امیرمؤمنان 7 انجام گرفت^[۲۰]. معاویه به محض شنیدن خبر بیعت مردم با امام حسن(ع)،آن را تقبیح کرد و در سخنان و نامه‌هایش تصمیم صریح خود را به سرکشی و عدم شناسایی امام به عنوان خلیفه اعلام کرد^[۲۱].

نخستین اقدام امام حسن(ع) بعد از بیعت با او سازماندهی لشکر برای جنگ با معاویه بود^[۲۲].معاویه نیز همه فرماندهان خودش را از شام، فلسطین، اردن فراخواند و با شصت هزار نیرو علیه امام حسن(ع) به راه افتاد.^[۲۳] فضای سیاسی و اجتماعی عراق به دنبال تبلیغات سوء امویان با شایعه اراده امام حسن(ع) بر صلح با معاویه و قدرت بلامنازع ارتش شام، به شدت ملتهب، وسوسه انگیز و نگران کننده شد^[۲۴]،.در پی همین شایعات پذیرش صلح از ناحیه امام بود که خیمه گاه آن حضرت را به غارت بردند؛ و در «مظلم ساباط» با پیکانی او را از ناحیه‌ی «ران» زخمی ساختند. امام(ع) را به مدائن بردند درحالی‌که خون بسیاری از او رفته و جراحتش دشوار شده بود در خانه سعد بن مسعود ثقفی بستری و مداوا شد^[۲۵]. امام در چنین شرایطی مجبور به صلح شد و در پاسخ یکی از یارانش علت صلح را میل و رغبت بیشتر مردم بر صلح، ناخوشی آنان از جنگ و به ویژه حفظ شیعیان از کشته شدن دانسته است ^[۲۶].

امام با قید شرایطی حکومت را به معاویه واگذار کرد: عمل به کتاب، سنت نبوی و سیره خلفای صالحین؛عدم تعیین جانشین^[۲۷] و واگذاری تعیین خلیفه به شورای مسلمانان^[۲۸]،در امان ماندن مسلمانان از دست و زبان معاویه؛ ایمنی شیعیان و عدم توطئه بر ضد اهل بیت^[۲۹]. برخی تنها به دو شرط از عهدنامه را مبنی بر این که معاویه یاران امام علی(ع) را تحت تعقیب قرار ندهد و بعد از او خلافت از آن امام حسن(ع) باشد، اشاره کرده‌اند^[۳۰].

فضایل و مناقب ویرایش

امام حسن(ع) را عابدترین، زاهدترین و با فضیلت مردم زمان خود دانسته‌اند^[۳۱]از فضایل امام بخشش های زیاد آن حضرت است به طوری که ایثار^[۳۲]بردباری و بخشش^[۳۳]آن حضرت زبانزد عام و خاص بود^[۳۴]. لقب کریم اهل بیت از بخشش های زیاد امام نام گرفته است. آن حضرت دو یا سه بار نصف یا به گزارشی تمام دارایی خود را در راه خدا صدقه داد.^[۳۵]^[۳۶]

حج ویرایش

منابع شیعه و سنی از حج‌گزاری‌ مکرر امام حسن مجتبی(ع) با پای پیاده بسیار سخن گفته‌اند^[۳۷] آن حضرت 25 بار با پای پیاده حج گزارد^[۳۸]امام علت پیاده حج گزاردن را خضوع بیشتر در پیاده رفتن به خانه خدا عنوان کرد^[۳۹].

همسران امام حسن(ع) ویرایش

نام همسران آن حضرت در منابع تاریخی عبارتند از: ام الحق دختر طلحة بن عبیداللَّه؛ حفصه دختر عبدالرحمن بن ابی‌بکر؛ هند دختر سهیل بن عمرو^[۴۰]؛ و جعدة دختر اشعث بن قیس.^[۴۱] شیخ مفید^[۴۲] أم بشیر دختر عقبة بن عمرو بن ثعلبة و خولة دختر منظور الفزاریة را از دیگر همسران آن حضرت دانسته است. تعداد همسران آن حضرت در برخی منابع قدیمی‌ تا ده زن ^[۴۳] و در برخی منابع تا یازده زن نیز ذکر کرده‌اند.^[۴۴]

برخی از گزارش‌ها اعداد مبالغه‌آمیزی درباره تعداد ازدواج‌ها و همسران امام حسن(ع) ذکر کرده‌اند که نام ونشانی از آنها در منابع نیست^[۴۵].

فرزندان امام حسن(ع) ویرایش

برای آن حضرت پانزده اولاد ذکر کرده اند^[۴۶] و برخی^[۴۷]چهار پسر و دو دختر گفته‌اند. نسل آن حضرت از طریق دو پسرش: حسن و زید، باقی ماند. همه فرزندان امام حسن مجتبی در روز عاشورا با امام حسین (ع)همراهی کردند. ^[۴۸]

بعدها نیز شاخه حسنی علویان از فرزندان امام حسن(ع) از رقبای اصلی حکومت عباسیان بودند. از جمله محمد^[۴۹] و ابراهیم^[۵۰] فرزندان عبدالله بن حسن^[۵۱]، و حسین بن علی بن حسن ^[۵۲](شهید فخ) (سال 169ق) با حکومت عباسی مبارزه کردند.

در نیمه دوم سده چهاره هجری اشراف حسنی موفق به تشکیل امارتی در مکه شدند که تا تسلط آل سعود بر حجاز استمرار یافت.

شهادت امام حسن(ع) ویرایش

امام حسن(ع) بنا به قول مشهور در 28 صفر سال 50 ق^[۵۳] مسموم و به شهادت رسید. برخی سالهای 47^[۵۴] و 49^[۵۵]و نیز هفتم صفر^[۵۶]را زمان شهادت امام دانسته‌اند. بنا به قول مشهور جعده همسر آن حضرت به تحریک معاویه امام(ع) را مسموم و به شهادت رساند^[۵۷].

محل دفن ویرایش

اهل بیت بنابه وصیت آن حضرت (ادفنونی عند ابی)، خواستند او را در کنار قبر جدش رسول خدا(ص) به خاک بسپارند، اما بنی امیه به سرکردگی مروان بن حکم حاکم مدینه^[۵۸]، به همراهی برخی زنان رسول خدا(ص) ^[۵۹] مانع شدند. آنان که کینه دفن عثمان در حش کوکب^[۶۰] (قبرستان یهودیان) را به دل داشتند، سوگند یاد کردند تا مانع دفن امام(ع) در کنار پیامبر شوند. بنی هاشم برای مقابله با بنی امیه اماده شدند که امام حسین (ع)، بنا به وصیت برادرش حسن(ع) مانع شد و به ناچار آن حضرت در بقیع به خاک سپرده شد^[۶۱] و بنا به نقلی سعید بن عاص اموی بر آن حضرت نماز خواند^[۶۲].

امام حسن(ع) در قبرستان بقیع و کنار مرقد مادر بزرگش فاطمه بنت اسد و عباس عموی پیامبر به خاک سپرده شد. خوارز می‌قبه و بارگاه امام حسن(ع) را بلند ترین و عالی ترین عمارت مدینه وصف کرده است^[۶۳]. قبر مطهر امام حسن(ع) و عمویش عباس و هم چنین امام زین العابدین و امام باقر8 زیر یک قبه بوده است، دیار بکری در شرافت این مکان وقبه گفته است: فللّه درّه من قبر ما أکرمه و أشرفه و أعلی قدره عند اللّه‏^[۶۴]. فاسی نیز در باره بارگاه آن حضرت گفته است: امام حسن(ع) دارای بارگاه و قبه عالی بوده بطوری که در مدینه عمارتی بالاتر از آن نبوده است^[۶۵].در سال 495 مجد الملک براوستانی وزیر برکیارق سلجوقی معماری از مردم قم را برای ساختن گنبدی بالای آرامگاه امام حسن(ع) به مدینه فرستاد^[۶۶].این گنبد در روز هشتم شوال سال 1343 توسط وهابی های سعودی تخریب شد^[۶۷].

پانویس ویرایش

↑ . الفصول المهمة، ج2، ص694؛ الهدایه الکبری، ص183؛شرح إحقاق الحق، ج26، ص350.
↑ . تاریخ مدینه دمشق، ج13، ص167؛ الارشاد, ج2, ص5.
↑ . ترجمه الامام الحسن من الطبقات الکبری، ص98؛ انساب الاشراف ج3، ص 219؛ اعلام الوری، ج1، ص402.
↑ . الطبقات الکبری، الخامسه، ج1، ص245؛ الاستیعاب، ج1, ص 384.
↑ . مناقب ال ابی طالب، ج3، ص175.
↑ . کشف الغمة، ج2،ص141؛ بحار الأنوار، ج43، ص255.
↑ . مناقب ال ابی طالب ، ج3، ص201.
↑ . انساب الاشراف، ج3، ص27; السقیفه و فدک، ص68-69.
↑ . الکامل فی التاریخ، ج3، ص6.
↑ . نک: الحیاة السیاسیه للامام الحسن، ص114 ـ 130.
↑ . مروج الذهب, ج 2, ص344؛ الامامه و السیاسه, ج1, ص44؛ تاریخ الطبری، ج 4، ص388-389.
↑ . أنساب الأشراف، ج5، ص543؛ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص172.
↑ . الجمل، ص132, 175.
↑ . حیاة الامام الحسن بن علی ، ج1، ص481-486.
↑ . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج15, ص 146-147.
↑ . تهذیب الاحکام، ج9، صص145- 148.
↑ .علل الشرائع، ج1, ص230؛ الإرشاد، ج2، ص21؛ کشف الغمه، ج2، ص199..
↑ . الملل و النحل، ج1،ص170.
↑ . کشف اللغمه، ج2، ص153-154؛ مسند الإمام المجتبی(ع)، ص36.
↑ . الارشاد؛ ج 2، ص9.
↑ . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214; شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج16، ص31.
↑ .المستدرک علی الصحیحین ، ج3, ص 174-176.
↑ . الفتوح، ج4، ص286; مقاتل الطالبیین، ص34-35.
↑ . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214.
↑ .أنساب الأشراف، ج3،ص:35؛ الارشاد، ج2، ص12.
↑ . اخبار الطوال، ص220.
↑ . الاستیعاب، ج1، ص385-387.
↑ . الاستیعاب، ج1، ص386-387.
↑ . الفتوح، ج4، ص290-291.
↑ . ذخائر العقبی، ص139.
↑ . الامالی, صدوق، ص244؛ عده الداعی، ص139.
↑ . کشف اللغمه، ج2،ص 180-182؛ نزهه الناظر، ص148-150.
↑ . الکامل مبرد، ج2، ص462. ( ندیدم)
↑ . نک : بحار الانوار ج43, ص 344 - 355 ؛ مناقب ال ابی طالب، ج3, ص188.
↑ . أنساب الأشراف، ج3،ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص68.
↑ . شرح الاخبار، ج3، ص113؛ مناقب ال ابی طالب ، ج3, ص 180.
↑ . أنساب الأشراف، ج3، ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص67؛ عده الداعی، ص139.
↑ . شذرات الذهب, ج1, ص242.
↑ . الأئمة الإثنا عشر، ص64.
↑ . أنساب الأشراف، ج3، ص20-22.
↑ . صلح امام حسن علیه السلام, آل یاسین، ص38.
↑ . الإرشاد، ج2، ص20.
↑ . الطبقات الکبری، ج5، ص244-245
↑ . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج16،ص21.
↑ . انساب الاشراف، ج3، ص25؛ قوت القلوب؛ ج 2 , ص 471.
↑ . تذکرة الخواص، ص194؛ الإرشاد، ج2، ص20.
↑ . الطبقات الکبری , ج5, ص 244-245
↑ . المجدی فی انساب الطالبین، ص19؛ مسند الإمام الشهید(ع)، ج2، ص107.
↑ . تاریخ الطبری، ج7، ص552.
↑ . الطبقات الکبری، ج5، ص439-441.
↑ . الفخری، ص164.
↑ . تاریخ الطبری، ج8، ص192-205.
↑ . کشف الغمه، ج2، ص205؛ ترجمه الامام الحسن (ع)من الطبقات الکبری، ص91.
↑ . البدء و التاریخ، ج5، ص74.
↑ . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص225؛ تاریخ مدینه دمشق، ج7، ص122.
↑ . الدروس الشرعیه، ج2، ص7.
↑ . البدایه و النهایه، ج8،س 43؛ تاریخ ابن خلدون, ج2, ص 649.
↑ . الوافی بالوفیات، ج12، ص68-69.
↑ . تذکره الخواص، ص193.
↑ . البدایه و النهایه، ج8،س 45.
↑ . بحار الانوار، ج44، ص134.
↑ . تاریخ الخمیس، ج2، ص293.
↑ . رحله ابن جبیر, ص 155؛ مدینه شناسی, ص 326.
↑ . تاریخ الخمیس، ج2، ص287.
↑ . العقد الثمین، ج3، ص396.
↑ . الکامل فی التاریخ، ج10، ص352.
↑ . تاریخ حرم ائمه بقیع(ع) و آثار دیگر در مدینه منوره، ص51

منابع ویرایش

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حسن بن علی المجتبی.

[1] . الفصول المهمة، ج2، ص694؛ الهدایه الکبری، ص183؛شرح إحقاق الحق، ج26، ص350.

[2] . تاریخ مدینه دمشق، ج13، ص167؛ الارشاد, ج2, ص5.

[3] . ترجمه الامام الحسن من الطبقات الکبری، ص98؛ انساب الاشراف ج3، ص 219؛ اعلام الوری، ج1، ص402.

[4] . الطبقات الکبری، الخامسه، ج1، ص245؛ الاستیعاب، ج1, ص 384.

[5] . مناقب ال ابی طالب، ج3، ص175.

[6] . کشف الغمة، ج2،ص141؛ بحار الأنوار، ج43، ص255.

[7] . مناقب ال ابی طالب ، ج3، ص201.

[8] . انساب الاشراف، ج3، ص27; السقیفه و فدک، ص68-69.

[9] . الکامل فی التاریخ، ج3، ص6.

[10] . نک: الحیاة السیاسیه للامام الحسن، ص114 ـ 130.

[11] . مروج الذهب, ج 2, ص344؛ الامامه و السیاسه, ج1, ص44؛ تاریخ الطبری، ج 4، ص388-389.

[12] . أنساب الأشراف، ج5، ص543؛ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص172.

[13] . الجمل، ص132, 175.

[14] . حیاة الامام الحسن بن علی ، ج1، ص481-486.

[15] . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج15, ص 146-147.

[16] . تهذیب الاحکام، ج9، صص145- 148.

[17] .علل الشرائع، ج1, ص230؛ الإرشاد، ج2، ص21؛ کشف الغمه، ج2، ص199..

[18] . الملل و النحل، ج1،ص170.

[19] . کشف اللغمه، ج2، ص153-154؛ مسند الإمام المجتبی(ع)، ص36.

[20] . الارشاد؛ ج 2، ص9.

[21] . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214; شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج16، ص31.

[22] .المستدرک علی الصحیحین ، ج3, ص 174-176.

[23] . الفتوح، ج4، ص286; مقاتل الطالبیین، ص34-35.

[24] . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214.

[25] .أنساب الأشراف، ج3،ص:35؛ الارشاد، ج2، ص12.

[26] . اخبار الطوال، ص220.

[27] . الاستیعاب، ج1، ص385-387.

[28] . الاستیعاب، ج1، ص386-387.

[29] . الفتوح، ج4، ص290-291.

[30] . ذخائر العقبی، ص139.

[31] . الامالی, صدوق، ص244؛ عده الداعی، ص139.

[32] . کشف اللغمه، ج2،ص 180-182؛ نزهه الناظر، ص148-150.

[33] . الکامل مبرد، ج2، ص462. ( ندیدم)

[34] . نک : بحار الانوار ج43, ص 344 - 355 ؛ مناقب ال ابی طالب، ج3, ص188.

[35] . أنساب الأشراف، ج3،ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص68.

[36] . شرح الاخبار، ج3، ص113؛ مناقب ال ابی طالب ، ج3, ص 180.

[37] . أنساب الأشراف، ج3، ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص67؛ عده الداعی، ص139.

[38] . شذرات الذهب, ج1, ص242.

[39] . الأئمة الإثنا عشر، ص64.

[40] . أنساب الأشراف، ج3، ص20-22.

[41] . صلح امام حسن علیه السلام, آل یاسین، ص38.

[42] . الإرشاد، ج2، ص20.

[43] . الطبقات الکبری، ج5، ص244-245

[44] . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج16،ص21.

[45] . انساب الاشراف، ج3، ص25؛ قوت القلوب؛ ج 2 , ص 471.

[46] . تذکرة الخواص، ص194؛ الإرشاد، ج2، ص20.

[47] . الطبقات الکبری , ج5, ص 244-245

[48] . المجدی فی انساب الطالبین، ص19؛ مسند الإمام الشهید(ع)، ج2، ص107.

[49] . تاریخ الطبری، ج7، ص552.

[50] . الطبقات الکبری، ج5، ص439-441.

[51] . الفخری، ص164.

[52] . تاریخ الطبری، ج8، ص192-205.

[53] . کشف الغمه، ج2، ص205؛ ترجمه الامام الحسن (ع)من الطبقات الکبری، ص91.

[54] . البدء و التاریخ، ج5، ص74.

[55] . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص225؛ تاریخ مدینه دمشق، ج7، ص122.

[56] . الدروس الشرعیه، ج2، ص7.

[57] . البدایه و النهایه، ج8،س 43؛ تاریخ ابن خلدون, ج2, ص 649.

[58] . الوافی بالوفیات، ج12، ص68-69.

[59] . تذکره الخواص، ص193.

[60] . البدایه و النهایه، ج8،س 45.

[61] . بحار الانوار، ج44، ص134.

[62] . تاریخ الخمیس، ج2، ص293.

[63] . رحله ابن جبیر, ص 155؛ مدینه شناسی, ص 326.

[64] . تاریخ الخمیس، ج2، ص287.

[65] . العقد الثمین، ج3، ص396.

[66] . الکامل فی التاریخ، ج10، ص352.

[67] . تاریخ حرم ائمه بقیع(ع) و آثار دیگر در مدینه منوره، ص51

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]

[۵۰]

[۵۱]

[۵۲]

[۵۳]

[۵۴]

[۵۵]

[۵۶]

[۵۷]

[۵۸]

[۵۹]

[۶۰]

[۶۱]

[۶۲]

[۶۳]

[۶۴]

[۶۵]

[۶۶]

[۶۷]