دانشنامه امام حسین(ع) (کتاب)

دانشنامه امام حسین(ع)، یک مجموعه ۱۶ جلدی است که به گردآوری، تفسیر، تحلیل و پژوهش در زندگی امام حسین(ع) پرداخته است. مؤلف این مجموعه، محمد محمدی ری‌شهری با همکاری گروهی از پژوهشگران است. ۱۴ جلد از این کتاب، در سال ۱۳۸۸ش، در قم چاپ شده، ۲جلد دیگر در سال ۱۳۹۳ش، به آن افزوده شده است.

دانشنامه امام حسین(ع) (کتاب)

پدید آورندگان
نویسنده	محمد محمدی ری شهری با همکاری گروهی از نویسندگان
برگرداننده	عبدالهادی مسعودی، مهدی مهریزی
محتوا
موضوع	ح‍س‍ی‍ن‌ ب‍ن‌ ع‍ل‍ی‌(ع)، ام‍ام‌ س‍وم (۴‏-‏۶۱ق)، واقعه کربلا (۶۱ق)، سرگذشتنامه، شهیدان
زبان	فارسی و عربی
نشر
تعداد جلد	۱۶
قطع	وزیری
ناشر	دارالحدیث
وب‌سایت ناشر	http://www.darolhadith.ir
محل نشر	قم
تاریخ نشر	۱۳۸۸ش.
شابک	‭978-964-493-461-2 ‬
رده‌بندی کنگره	‏‫‭BP۴۱/۴‏‫‬‭‭/م۳۴۳۵د۲ ۱۳۸۸
نسخه الکترونیکی	کتاب دانشنامه امام حسین(ع)

مؤلف

گردآورنده مجموعه دانشنامه امام حسین(ع)، محمد محمدی ری‌شهری با همکاری سید محمود طباطبایی‌نژاد، سید روح‌الله طباطبایی و گروهی از نویسندگان و پژوهشگران است.

محمد محمدی ری‌شهری (ت.۱۳۲۵ش)، دروس حوزوی را در قم، از استادانی مانند على مشكينى، محمد فاضل لنكرانى، وحید خراسانی و مرتضی حائری آموخت و از برخی عالمان اجازه اجتهاد و روایت گرفت. او پیش از انقلاب اسلامی به مبارزه سیاسی با محمدرضا پهلوی پرداخته و سابقه زندان و ممنوع‌المنبری دارد. برخی از مسئولیت‌های او پس از انقلاب عبارتند از: وزير اطلاعات، دادستان كلّ كشور، نماينده ولىّ فقيه و سرپرست حجاج. وی اکنون توليت آستان حضرت عبدالعظيم حسنى و ریاست مؤسسه علمی‌-فرهنگى دار الحديث را بر عهده دارد. بیشتر آثار او در زمینه قرآن و حدیث است. او درباره حج و زیارت نیز تألیفاتی دارد. برخی از آثار او عبارتند از: میزان الحكمة، دانش‌نامه عقاید اسلامی، سیمای حج و عمره در قرآن و حدیث، دعاها و آداب حج و عمره، شرح زیارت جامعه کبیره و العلم و الحکمة فی الکتاب و السنة.

ساختار

کتاب دانشنامه امام حسین(ع)، با نام کامل «دانشنامه امام حسین(ع) بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ» در ۱۵ بخش و ۱۳۸ فصل تنظیم شده است. هر کدام از فصل‌ها دارای زیرمجموعه‌هایی است. به گفته مؤلفین کتاب، تنظیم این کتاب منطقى و آسان‌یاب است. گزارش‌ها و تحلیل‌ها به گونه‌اى تنظیم شده که پژوهشگر با نگاهى گذرا، در جریان کلّى مطالب کتاب قرار گیرد و در کمترین زمان، به سادگى مطلب مورد نظر خود را بیابد. عنوان‌ها به صورت درختى تنظیم شده، به گونه‌اى که گویاى محتواى بخش‌ها و فصل‌ها باشند و همه محتواى کتاب را شامل شوند.

پیشگفتار و ۱۵ بخش این مجموعه در ۱۴ جلد قرار گرفته است. در بیشتر جلدها، بخش مورد نظر تمام نشده و ادامه آن در جلد بعدی آمده است. در برخی از جلدها مانند جلد نخست، دو بخش، و در برخی جلدها مانند جلد چهارم چند فصل از یک بخش قرار گرفته است. در سال ۱۳۹۳، دو جلد دیگر با عنوان «پیوست‌ها» و «مقتل‌ها و فهرست‌ها» به این مجموعه افزوده شد.

محتوا

زندگی خانوادگی امام حسین(ع)، فضیلت‌ها و ویژگی‌های امام حسین(ع)

مطالب این مجموعه به ترتیب جلدها و فهرست به این شرح است:

جلد نخست

این جلد، دارای پیشگفتار و دو بخش «زندگی خانوادگی امام حسین(ع)» و «فضیلت‌ها و ویژگی‌های امام حسین(ع)» است. در پیشگفتار، به ضرورت جامع‌نگری در زندگی پشوایان دین پرداخته و این جامع‌نگری را نیازمند به پژوهشگران متخصص دانسته است. در بخش نخست، زندگی امام حسین(ع) را به پنج دوره تقسیم کرده است:

• دوره نخست، مقارن با حیات پیامبر(ص) (۴–۱۱ق)
• دوره دوم، از رحلت پیامبر۹ تا پایان خلافت عثمان (۱۱–۳۵ق)
• دوره سوم، مقارن با خلافت امام علی(ع) (۳۵–۴۰ق)
• دوره چهارم، از شهادت امام علی(ع) تا مرگ معاویه و به قدرت رسیدن یزید (۴۰–۶۰ق)
• دوره پنجم، دوران قیام بر ضد حکومت یزید (۶۰ –۶۱ ق)

سپس پیش از پرداختن به نتیجه این پژوهش، مباحثی را به عنوان درآمد و چشم‌انداز مطرح نموده و در چهار محور، به این شرح، بیان کرده است: دانشنامه امام حسین(ع) در یک نگاه؛ ویژگی‌های دانشنامه؛ کتابشناسی تاریخ عاشورا و عزاداری؛ مراحل تحقیق و تدوین دانشنامه.

در محور نخست ساختار و کلیات این مجموعه بیان شده است. در محور دوم برخی از ویژگی‌های این دانشنامه مانند استناد به منابع کهن و بهره‌گیری از منابع شیعه و اهل سنت ذکر شده است. در محور سوم نسبت به کتابشناسی تاریخ عاشورا و عزاداری امام حسین(ع) از چند موضوع بحث شده است:

• الف. منابع قابل استناد؛ مانند کتاب الطبقات الکبیر، الامامة و السیاسة، انساب الاشراف، تاریخ الیعقوبی، امالی الصدوق و الارشاد که جمعاً ۳۳ کتاب را نام برده است.
• ب. منابع غیرقابل استناد؛ مانند مقتل الحسین(ع) المنسوب إلی أبی مخنف، نورالعین فی مشهد الحسین(ع)، روضة الشهداء و ناسخ التواریخ که جمعاً ۱۰ کتاب را نام برده است.
• ج. منابع معاصر پس از قرن نهم و دهم که فراوانند و اعتبار یا عدم اعتبار آن‌ها بستگی به منابع و مصادری آن‌ها و امانتداری و دقت در نقل آن‌ها دارد. از این رو، کتاب بحارالانوار و نفس المهموم از اعتبار بیشتری برخوردار است؛ زیرا بسیاری از گزارش‌های آن‌ها قابل قبول و مستند به کتب کهن و معتبرند.
• د. منابع مفقود. فهرست نگاران و رجالیان، مؤلفان بسیاری را نام برده‌اند که دست کم یک کتاب دربارهٔ امام حسین(ع) و شهادت ایشان نگاشته‌اند؛ هرچند شمار اندکی از این کتاب‌ها به دست ما رسیده است. بیشتر این مؤلفان در پنج قرن نخست می‌زیسته‌اند و دسترسی ما به آن‌ها از طریق منابع معاصر یا نزدیک به آن‌هاست. آنگاه به ترتیب قرن، نگارش‌ها را نام برده است. برای نمونه: مقتل الحسین(ع) جابر بن یزید جعفی، و مقتل الحسین(ع) ابومخنف لوط بن یحیی غامدی.

در محور چهارم پیرامون مراحل تحقیق و تدوین این دانشنامه، مانند جمع‌آوری ابتدایی، تنظیم، نقد و مصدریابی مطالبی آمده است که علاقه‌مندان می‌توانند در تدوین موسوعه‌ها از آن بهره‌مند شوند.

در جلد نخست، به دو بخش از ۱۵ بخش این مجموعه پرداخته است.

بخش نخست با نام «زندگی خانوادگی امام حسین(ع)» در ۶ فصل تنظیم شده است: تولد؛ نامگذاری؛ شمایل؛ پرورش؛ همسران و فرزندان. هر کدام از این فصل‌ها نیز زیرمجموعه‌هایی دارد. برای نمونه، در فصل نخست، به رؤیای ام ایمن، پیش از ولادت امام حسین(ع) پرداخته است.

بخش دوم، با نام «فضیلت‌ها و ویژگی‌های امام حسین(ع) و اهل بیت(ع)» نیز در ۶ فصل تدوین شده است:

• فصل نخست، فضیلت‌های مشترک میان امام حسین(ع) و اهل بیت(ع)؛
• فصل دوم، فضیلت‌های مشترک با برادر؛
• فصل سوم، فضیلت‌های ویژه امام حسین(ع)؛
• فصل چهارم، شایستگی‌های اخلاقی امام حسین(ع)؛
• فصل پنجم، ویژگی‌های عبادی امام حسین(ع)؛
• فصل ششم، برخی کرامت‌های امام حسین(ع).

هریک از این فصل‌ها نیز زیرمجموعه‌هایی دارد که دو فصل از آن‌ها در این جلد و بقیه در جلد بعدی آمده است.

جلد دوم

این جلد، در ۴۶۹ صفحه تنظیم شده که در ادامه جلد پیش، سه بخش دیگر از کتاب را دربردارد:

بخش سوم، با نام «دلایل امامت امام حسین(ع) و فرزندانش » دارای چهار فصل است:

• فصل نخست، احادیث قدسی درباره امامت آن حضرت و فرزندانش؛
• فصل دوم، تصریح پیامبر(ص) به امامت آن حضرت و فرزندانش؛
• فصل سوم، تصریح امامان(ع) به امامت امام حسین(ع)؛
• فصل چهارم، وصیت‌های امام(ع)

هریک از این فصل‌ها نیز زیرمجموعه‌هایی دارد.

بخش چهارم با نام «امام(ع) پس از پیامبر(ص) تا شهادت پدر» نیز در چهار فصل آمده است:

• فصل نخست، امام(ع) در روزگار ابوبکر؛
• فصل دوم، امام(ع) در روزگار عمر بن خطاب؛
• فصل سوم، امام(ع) در روزگار عثمان؛
• فصل چهارم، امام(ع) در روزگار خلافت پدر.

هریک از این فصل‌ها نیز زیرمجموعه‌هایی دارد.

بخش پنجم با نام «امام حسین(ع) پس از شهات پدر تا قیام عاشورا» سه فصل دارد:

• فصل نخست، امام حسین(ع) در روزگار امامت برادر؛
• فصل دوم، موضع امام(ع) در رویارویی با معاویه؛
• فصل سوم، جانشین کردن یزید.

این فصل‌ها نیز زیر مجموعه‌هایی دارد. برای نمونه در فصل نخست این بخش، از این موضوعات بحث شده است: احترام به امام زمان خویش؛ تأیید صلح برادرش امام حسن(ع)؛ بیعت امام حسین(ع) با معاویه.

جلد سوم

این جلد، در ۴۵۶ صفحه تنظیم شده و در آغاز، فصل دوم و سوم از بخش پنجم را که ادامه جلد پیش است، آورده و سپس بخش ششم و هفتم را بدین ترتیب آورده است:

بخش ششم با عنوان «پیشگویی شهادت امام حسین(ع)» دارای چهار فصل است:

• فصل نخست، خبر دادن خدای سبحان از شهادت امام حسین(ع)؛
• فصل دوم، پیشگویی پیامبر(ص) از شهادت امام(ع)؛
• فصل سوم، پیشگویی امیرمؤمنان درباره شهادت امام(ع)؛
• فصل چهارم، پیشگویی‌های دیگر درباره شهادت امام حسین(ع).

این فصل‌ها، زیرمجموعه‌ها و عنوان‌های گوناگونی دارد. برای نمونه، در یکی از عنوان‌های فصل نخست، روایتی را نقل نموده که در ضمن آن خداوند، امام حسین(ع) را سرور شهیدان از آغاز تاریخ تا پایان آن و سرور جوانان بهشت از میان همه مردم معرفی کرده است.

بخش هفتم با عنوان «خروج امام حسین(ع) از مدینه تا ورود به کربلا» هفت فصل را دربر دارد:

• فصل نخست، خودداری امام حسین(ع) از بیعت با یزید؛
• فصل دوم، از مدینه تا مکه؛
• فصل سوم، فعالیتهای امام حسین(ع) در مکه؛
• فصل چهارم، بیرون آمدن نماینده امام(ع) از مکه تا شهادتش در کوفه؛
• فصل پنجم، شهادت گروهی از یاران امام(ع) در کوفه و زندانی شدن گروهی دیگر؛
• فصل ششم، مخالفان رفتن امام(ع) به سمت عراق؛
• فصل هفتم، از مکه تا کربلا

از این فصل‌ها، دو فصل در این جلد و دیگر فصل‌ها در جلد بعد آمده است.

جلد چهارم

این جلد، در ۴۵۴ صفحه نظم یافته که شامل ادامه بخش هفتم، از فصل سوم تا فصل ششم است. عنوان فصل‌ها، در معرفی جلد سوم گذشت. یکی از نکته‌های فصل چهارم که پیرامون حضور مسلم بن عقیل در کوفه بحث کرده، مشاوره یزید با سرجون، غلام معاویه درباره اوضاع کوفه است.

در فصل ششم مخالفان رفتن امام حسین(ع) به سمت عراق را برمی‌شمرد؛ از جمله از ام سلمه نام می‌برد و می‌گوید: چون حسین(ع) آهنگ عراق کرد، ام سلمه به امام عرض کرد: به عراق نرو که از پیامبر(ص) شنیدم که فرمود: فرزندم حسین(ع) در سرزمین عراق کشته خواهد شد. در نزد من، خاکی است که پیامبر(ص) آن را در تنگی شیشه‌ای به من داد. حسین(ع) فرمود: البته به خدا سوگند که من کشته می‌شوم! اگر به سوی عراق هم نروم، باز هم مرا می‌کشند.

جلد پنجم

این جلد، در ۴۵۲ صفحه تنظیم شده که شامل فصل هفتم از بخش هفتم است.

سپس بخش هشتم را با نام «از ورود امام حسین(ع) به کربلا تا شهادت» آورده که دارای نه فصل به قرار زیر است:

• فصل نخست، امام(ع) در محاصره دشمن؛
• فصل دوم، نگاهی به میدان نبرد؛
• فصل سوم، شهادت یاران امام حسین(ع)؛
• فصل چهارم، شهادت فرزندان امام حسین(ع)؛
• فصل پنجم، شهادت فرزندان امام علی(ع)؛
• فصل ششم، شهادت فرزندان امام حسن(ع)؛
• فصل هفتم، شهادت فرزندان عبدالله بن جعفر؛
• فصل هشتم، شهادت فرزندان عقیل؛
• فصل نهم، شهادت سید الشهداء(ع).

از این فصل‌ها، یک فصل در این جلد و فصل‌های دیگر در جلد ششم آمده است.

یکی از مطالبی که در این جلد مورد بحث قرار گرفته، موضوع ارزیابی سفر امام(ع) به عراق و نهضت کوفه است. نخستین بحث در این موضوع، دلایل انتخاب کوفه به عنوان پایگاه قیام از جانب او است و هفت دلیل برای آن آورده که عبارتند از: موقعیت سیاسی نظامی؛ موقعیت جغرافیایی؛ موقعیت فرهنگی؛ کانون مبارزه با حکومت شام؛ حضور هواداران اهل بیت(ع)؛ دعوت کوفیان از امام(ع)؛ جلوگیری حکومت اموی از رفتن امام(ع) به کوفه.

جلد ششم

این جلد، در ۴۴۴ صفحه نظم یافته که شامل ادامه فصل نخست از بخش هشتم و نیز فصل دوم و سوم آن است و مباحث گوناگونی را دربردارد؛ مانند ویژگی‌های عمومی یاران امام(ع)، ویژگی‌های شخصی کسانی مانند بُریر بن خضیر که قرآن‌شناس، دارای بصیرت، پارسا، سخنور و خوش‌خلق بود؛ به گونه‌ای که حتی در صبح روز عاشورا نیز خنده‌رو بود.

جلد هفتم

این جلد، در ۴۴۵ صفحه تنظیم گشته که شامل فصل چهارم تا نهم از بخش گذشته است و بخش نهم را با نام «پس از شهادت» در ضمن هشت فصل بیان کرده است:

• فصل نخست، نهایت سنگدلی؛
• فصل دوم، نشانه‌های آشکار شده؛
• فصل سوم، به خاکسپاری شهیدان؛
• فصل چهارم، ماجرای سرهای شهیدان؛
• فصل پنجم، کرامت‌های دیده شده از سر سیدالشهدا(ع)؛
• فصل ششم، از کربلا تا کوفه؛
• فصل هفتم، از کوفه تا شام؛
• فصل هشتم، از شام تا مدینه.

در بخش هشتم و در فصل‌های مربوط به شهیدان، دو فرزند از امام حسین(ع)، شش فرزند از امام علی(ع)، سه فرزند از امام حسن(ع)، دو فرزند از عبدالله بن جعفر، و هشت فرزند از عقیل را نام برده است. در فصل دوم از بخش نهم، پیرامون نشانه‌های آشکار شده پس از شهادت، از نشانه‌هایی مانند رؤیای ام سلمه، خونین شدن تربت، رؤیای ابن عباس، خورشید گرفتگی، فریاد جبرئیل نام برده است.

جلد هشتم

این جلد، در ۴۳۶ صفحه نظم یافته که ادامه بخش نهم، از فصل چهارم تا فصل هشتم بوده، به تناسب فصل‌ها مطالبی را یادآوری و تحلیل کرده است. یکی از فرازهای فصل هشتم بحث از بازگشت اهل بیت امام(ع) به کربلا و ملاقات آن‌ها با جابر بن عبدالله در روز اربعین است. در این زمینه سخن مرتضی مطهری را در کتاب «حماسه حسینی» و نظر محدث نوری در کتاب «لؤلؤ و مرجان» و نظر محدث قمی را در «منتهی الآمال» پیرامون افکار و بعید شمردن حضور و آمدن اهل بیت از شام به کربلا مطرح نموده و در ادامه، احتمال بازگشت اهل بیت به کربلا در غیر اربعین یا اربعین سال بعد را یادآوری نموده و در پایان با اشاره به احتمال ملاقات اهل بیت امام(ع) با جابر در کربلا آمده است: تنها سؤالی که در این باره بی‌پاسخ می‌ماند، این است که اگر چنین امری وقوع یافته، چرا در منابع شیعه تا قرن هفتم به آن اشاره‌ای نشده و گزارشی از اهل بیت(ع) در این باره در منابع متقدم و معتبر وجود ندارد؟ البته در منابع متأخر، مطالب فراوانی در این باره آمده که قابل استناد نیستند. به هر حال بعید شمردن یا انکار بازگشت اهل بیت(ع) سیدالشهداء به کربلا، به گونه‌ای که محدث نوری، شیخ عباس قمی و استاد مطهری گفته‌اند، صحیح به نظر نمی‌رسد.

جلد نهم

این جلد، در ۴۵۷ صفحه تنظیم شده و شامل بخش دهم و یازدهم به قرار زیر است:

بخش دهم، بازتاب شهادت امام حسین(ع) و فرجام کسانی که در کشتن امام(ع) و یارانش نقش داشتند را شرح می‌دهد. این بخش دارای شش فصل است:

• فصل نخست، بازتاب شهادت امام(ع) در سخنان برخی شخصیت‌های نامدار؛
• فصل دوم، بازتاب شهادت امام حسین(ع) در میان قاتلانش؛
• فصل سوم؛ بازتاب شهادت امام حسین(ع) در میان خانواده قاتلانش؛
• فصل چهارم، بازتاب حادثه کربلا در عراق و حجاز؛
• فصل پنجم، بازتاب حادثه کربلا در میان غیرمسلمانان؛
• فصل ششم، سرانجام کسانی که در کشتن امام حسین(ع) و یارانش نقش داشتند.

بخش یازدهم، درباره عزاداری و گریه برای امام حسین(ع) که این بخش چهار فصل دارد:

• فصل نخست، سوگواری؛
• فصل دوم، مصیبت خوانی برای امام حسین(ع)؛
• فصل سوم، اهمیت و آداب روز عاشورا؛
• فصل چهارم، گریستن و گریاندن بر سیدالشهداء(ع) و یارانش.

دو فصل نخست، در این جلد و دو فصل دیگر در جلد دهم آمده است.

در آغاز این جلد، از تأثیر حادثه عاشورا بر چهار جنبش یاد شده که به این ترتیب است: قیام مردم مدینه (واقعه حَرّه)؛ قیام مردم مکه؛ نهضت توابین؛ قیام کوفیان به

رهبری مختار.

جلد دهم

این جلد، در ۵۱۴ صفحه، شامل فصل سوم و چهارم از بخش یازدهم است.

سپس به بخش دوازدهم و فصل نخست و دوم از بخش سیزدهم با نام‌های زیر پرداخته است:

بخش دوازدهم: نمونه مرثیه‌هایی که در سوگ امام حسین(ع) و یارانش سروده شده‌اند. این بخش هفت فصل دارد:

• فصل نخست، نمونه مرثیه‌هایی که در قرن نخست سروده شده‌اند؛

• فصل دوم، نمونه مرثیه‌های قرن دوم؛
• فصل سوم، نمونه مرثیه‌های قرن سوم؛
• فصل چهارم نمونه مرثیه‌های قرن چهارم تا نهم؛
• فصل پنجم، نمونه مرثیه‌های قرن دهم تا سیزدهم؛
• فصل ششم، نمونه مرثیه‌های قرن چهاردهم؛
• فصل هفتم، نمونه مرثیه‌هایی که در دوران معاصر سروده شده‌اند.

آنگاه به بخش سیزدهم با نام «زیارت امام حسین(ع)» که شامل شانزده فصل است پرداخته که دو فصل آن از این قرار است:

• فصل نخست، فضیلت زیارت امام حسین(ع) و زائرش؛
• فصل دوم، تأکید فراوان بر زیارت امام حسین(ع) و هشدار شدید درباره ترک آن.

در این جلد، با ذکر تحلیلی درباره سیر تاریخی عزاداری امام حسین(ع)، مراحل تاریخی عزاداری برای آن حضرت را بازگو می‌کند. نخست با بیان اینکه ماجرای قیام امام حسین(ع) یک حادثه تکان دهنده، حیرت‌زا و اندوه‌‌آفرین برای جامعه اسلامی آن روز بود، به این نکته اشاره می‌کند: «بی هیچ تردیدی، ترغیب به عزارداری برای او، بسی ژرف‌تر از یادکرد حادثه‌ای غم‌آگین و رثا بر فقدان آن عزیزان است.» آنگاه به چند مرحله تاریخی برای عزاداری پرداخته و هفت مرحله برای آن بیان کرده است. یکی از این مراحل، توجه امامان(ع) به برپایی سوگواری است که نخست به وسیله امام زین‌العابدین(ع) سنت سوگواری، بنیان نهاده شد. پس از ایشان، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) سنت عزاداری را قوام بخشیدند و سپس امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) تکمیل نموده، گسترش دادند.

جلد یازدهم

این جلد، در ۴۸۲ صفحه، شامل فصل سوم تا نهم از بخش سیزدهم است. عناوین این فصل‌ها به قرار زیر است:

• فصل سوم، برکات زیارت امام حسین(ع)؛
• فصل چهارم، روایاتی درباره برابر بودن زیارت امام حسین(ع) با حج و عمره؛
• فصل پنجم، فرشتگانی که او را زیارت می‌کنند؛

• فصل ششم، پیامبران و صدیقانی که او را زیارت می‌کنند؛
• فصل هفتم، آداب زیارت امام حسین(ع)؛
• فصل هشتم، زیارت‌های جامع؛
• فصل نهم، زیارت‌های مطلق.

در این جلد، روایات گوناگونی مطرح شده که پیرامون ارزش زیارت امام حسین(ع) و برتری آن بر حج و عمره وارد شده است. برخی از این روایات، زیارت امام حسین(ع) را برابر با یک عمره دانسته و برخی دیگر برابر با هفتاد حج از حج‌های پیامبر(ص) و برخی هم برابر با هزار حج و هزار عمره که همراه پیامبر(ص) یا وصیّ او انجام شود. سپس پژوهشی درباره ارزش زیارت امام(ع) آورده و دو پرسش را پاسخ داده است: ملاک این همه تفاوت در ارزیابی زیارت امام حسین(ع) و حج و عمره چیست؟ چگونه می‌توان پذیرفت که فضیلت زیارت سیدالشهداء(ع) بیش از زیارت خانه خداست؟ در پاسخ به سؤال نخست دو علت بیان شده است: ۱.اختلاف کیفیت زیارتها، بدین معنا که هرچه معرفت زائر بیشتر باشد و آداب زیارت را بهتر رعایت کند و هدف از آن را بیشتر تأمین نماید، طبعاً زیارت او کیفیت بالاتری خواهد داشت و ارزش بیشتری دارد. ۲.مقصود از عددهای وارد شده در روایات، رساندن مفهوم کثرت است، نه همان عددی که آمده است. بنابراین، فضیلت زیارت امام حسین(ع)، بسی بیشتر از فضیلت حج و عمره است که توضیح آن در پاسخ سؤال دوم روشن خواهد شد.

در پاسخ به سؤال دوم می‌گوید: پیش از توضیح این روایات، توجه به چند نکته لازم است: نکته نخست، اینکه اینگونه ارزش‌گذاری در روایات اهل بیت(ع) اختصاص به زیارت امام حسین(ع) ندارد؛ بلکه در موارد بسیاری، عملی هزار برابر حج بلکه بیشتر از آن ارزیابی شده است؛ مانند برآوردن حاجت مؤمن که برتر از هزار حج مقبول، شمرده شده، و یا بازگرداندن مال حرام که معادل هفتاد هزار حج پذیرفته است. آنگاه به تفصیل مطالبی را مطرح کرده و شرایط سیاسی و اجتماعی را در چند برابر بودن ثواب زیارت دخیل دانسته است.

جلد دوازدهم

این جلد، در ۴۶۷ صفحه و شامل فصل دهم تا فصل شانزدهم، در ادامه بخش سیزدهم است. سپس بخش چهاردهم و فصل‌ها آن را آورده است. ادامه فصل‌های بخش سیزدهم به این شرح است:

• فصل دهم، تسبیح و نماز نزد قبر امام حسین(ع)؛
• فصل یازدهم، آداب وداع با شهیدان؛
• فصل دوازدهم، زیارت‌های مخصوص؛
• فصل سیزدهم، دو زیارت منسوب به ناحیه مقدسه؛
• فصل چهاردهم، زیارتی که سید مرتضی با آن امام(ع) را زیارت کرد؛
• فصل پانزدهم، زیارت امام حسین(ع) از راه دور؛
• فصل شانزدهم، نایب گرفتن برای زیارت امام حسین(ع).

بخش چهاردهم، با نام «مزار امام حسین(ع)» شامل سه فصل است:

• فصل نخست، ارزش بارگاه امام حسین(ع)؛
• فصل دوم، شفاخواهی با تربت مزار امام حسین(ع)؛
• فصل سوم، دیگر برکات تربت امام حسین(ع).

در این جلد، پژوهشی پیرامون سند «زیارت عاشورا» آمده است که نتیجه آن، صحیح بودن سندی است که شیخ طوسی در «مصباح المتجهد» به نقل از محمد بن خالد طیالسی آورده و این بررسی، سندی را با صرف نظر از تأییدات غیبی‌ای که از طرق معتبر درباره زیارت عاشورا وارد شده، که خود دلیل بر اعتبار این زیارت شریف است دانسته است.

جلد سیزدهم

این جلد، در ۵۱۹ صفحه تنظیم شده و شامل بخش پانزدهم با نام «حکمت» است. این بخش دارای ده باب است و هر بابی چند فصل دارد. چهار باب از ابواب آن در

این جلد آمده که به قرار ذیل است:

• باب نخست، حکمت‌های عقلی و علمی، در سه فصل: عقل؛ علم و حکمت؛ یقین.
• باب دوم، حکمت‌های اعتقادی در پنج فصل: شناخت خدا؛ ایمان و اسلام؛ قضا و قدر؛ رجعت؛ آخرت.

• باب سوم، حکمت‌های عقیدتی و سیاسی، که شامل پانزده فصل است: امامت؛ امت؛ اهل‌بیت(ع)؛ تا فصل پانزدهم که با نام «کرامت‌های امام(ع) و اجابت دعاها» آمده است.
• باب چهارم، حکمت‌های عبادی در چهارده فصل: عبادت؛ اذان؛ وضو و نماز؛ روزه تا فصل چهاردهم که با نام انفاق آمده است.

این جلد، با توجه به باب‌ها و فصل‌های مرتبط به آن، سخنان حکمت‌آمیز گوناگونی را از امام حسین(ع) نقل کرده که در جای خود قابل بهره‌برداری است.

جلد چهاردهم

این جلد، در ۵۲۳ صفحه، شامل ۶ باب از بخش پانزدهم، همراه با فصل‌های پنجم تا دهم است. عناوین آن باب‌ها از این قرار است:

• باب پنجم: حکمت‌های اخلاقی و عملی که در ده فصل با عناوین گوناگون و زیر مجموعه‌های آن آمده است؛
• باب ششم: حکمت‌های جامع، در چهار فصل با عناوین گوناگون است؛
• باب هفتم: حکمت‌های گوناگون؛
• باب هشتم: حکمت‌های منظوم؛
• باب نهم: تمثل جستن امام(ع) به اشعار شاعران؛
• باب دهم: دیوان منسوب به امام حسین(ع).

در این جلد، به مناسبت باب هفتم که «حکمت‌های گوناگون» نام دارد، روایات بسیاری از امام حسین(ع) نقل شده است. برای نمونه، سومین حدیث این باب، با نام «علاج الذنب » یا «چاره گناه» به پنج راه برای ترک گناه پرداخته است.

جلد پانزدهم و شانزدهم

این دو جلد، با عنوان‌های «پیوست‌ها» و «مقتل‌ها و فهرست‌ها»، پس از پنج سال، در سال ۱۳۹۳ش. به این مجموعه افزوده شده است.

ویژگی‌ها

• بازنگری تاریخ زندگی امام حسین(ع).
• استناد به منابع کهن و قابل استناد.
• بهره‌گیری از منابع شیعه و اهل سنت.
• جامعیت همراه با گزیده نگاری.
• نقد مطالب نادرست منابع معتبر.
• تبیین و تفسیر, در کنار گزارش.
• بررسى تفصیلیِ مسائل مرتبط با حادثه عاشورا.
• جمع بندى و تحلیل روایات متعارض.
• تنظیم منطقى و آسان یاب. عنوان‌ها گویای محتوا است.

ترجمه

این مجموعه، به دو زبان فارسی و عربی تألیف شده و مترجمان آن، عبدالهادی مسعودی و مهدی مهریزی هستند. ترجمه برخی از جلدها را عبدالهادی مسعودی و برخی دیگر را مهدی مهریزی انجام داده و ترجمه جلد پانزدهم را محمد مرادی بازبینی کرده است.

چاپ

این کتاب، بار نخست، توسط موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، در قم، در سال ۱۳۸۸ش، چاپ شده، چند بار تجدید چاپ شده و در سال ۱۳۹۳ش، چاپ هفتم آن منتشر شده است.

از مجموعه دانشنامه امام حسین(ع)، چند کتاب، برگرفته شده و چاپ شده است، برخی از آن‌ها عبارتند از:

• «گزيده دانشنامه امام حسين(ع)» در ۱۰۳۶ صفحه، با تلخیص مرتضی خوش‌نصیب، توسط موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، در قم، در سال ۱۳۸۹ چاپ شده است.
• «شهادت‌نامه امام حسین(ع) بر پایه منابع معتبر» که بخش‌های ششم تا یازدهم دانش‌نامه امام حسین(ع)، که بیشتر درباره واقعه کربلا بوده، به صورت گزیده و تک‌ جلدی، توسط موسسه علمی‌فرهنگی دارالحدیث، در قم، در سال ۱۳۹۱ش. به چاپ رسیده است.
• «تا عاشورا، گزارش مستند و تاریخی از ورود کاروان حسینی به کربلا تا شب عاشورا بر اساس دانش‌نامه امام‌حسین(ع)» که توسط مصطفی پورنجاتی گزیده شده و مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، در قم، در سال ۱۳۹۱ش. به چاپ رسانده است.
• «ثارالله» کتابی مصور درباره زندگی امام حسین(ع)، با آثار نقاشی و متن‌هایی که از دانشنامه امام حسین(ع) گرفته شده و توسط مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، در قم، در سال ۱۳۹۶ چاپ شده است.

پیوند به بیرون

• مطالعه کتاب دانشنامه امام حسین(ع).
• بارگیری نرم افزار دانشنامه امام حسین(ع) برای اندروید.
• مطالعه کتاب گزیده دانشنامه امام حسین(ع).
• بارگیری کتاب شهادت‌نامه امام حسین(ع)، گزیده‌ای از دانشنامه امام حسین(ع). (برای اندروید)
• مقاله «دانشنامه امام حسین(ع)» خدمتى سترگ به پیشگاه سیدالشهدا.
• مقاله معرفی دانشنامه امام حسین(ع).
• رهیافتی به دانشنامه امام حسین(ع).
  

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله دانشنامه امام حسین (ع)، سید محمد موسوی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، بهار و تابستان ۱۳۹۱، ص۳۶۳ است.

• پایگاه اطلاع‌رسانی حدیث شیعه.
• پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.
• دانشنامه امام حسین(ع)، مهدی محمدی ری شهری، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، قم، ۱۳۸۸ش.
• «دانشنامه امام حسین(ع)» خدمتى سترگ به پیشگاه سیدالشهدا(ع)، صدیقه خوش نژادیان، آیینه پژوهش، شماره 119، ص ۴۵-۵۶.
• سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران
• شبکه جامع کتاب گیسوم.