مزار فاطمه بنت اسد
مزار فاطمه بنت اسد، مکان دفن وی در بقیع است. فاطمه بنت اسد مادر امام علی(ع) بود که به همراه ابوطالب سرپرستی پیامبر را در کودکی بر عهده گرفته بود. فاطمه بنت اسد سال چهارم هجری از دنیا رفت. پیامبر و امام علی(ع) او را در بقیع به خاک سپردند.
درباره مکان دفن فاطمه بنت اسد، اختلاف نظرهایی در منابع وجود دارد. برخی مکان دفن او را ابتدای بقیع و داخل در آن و برخی انتها و خارج از بقیع دانسته اند. گزارش‌های تاریخی تا قرن سوم محل قبر او را ابتدای بقیع دانسته اند. از نیمه دوم قرن ششم قبه‌ای در انتهای بقیع مزار فاطمه بنت اسد معرفی شده است.
فاطمه بنت اسد
فاطمه دختر اسد بن هاشم بن عبدمناف و همسر ابوطالب بود. وی مادر طالب، عقیل، جعفر، امام علی(ع) و ام‌هانی ست. هنگام تولد امام علی(ع) کعبه شکافته شد و فاطمه فرزندش را در خانه خدا به‌دنیا آورد. او و ابوطالب سرپرستی پیامبر را در کودکی و پس از وفات عبدالمطلب برعهده داشتند.
فاطمه بنت اسد نخستین زنی است که پیاده از مکه به مدینه هجرت کرد. او در سال چهارم هجری وفات یافت. پیامبر و امام علی(ع) وی را به خاک سپردند. پیامبر که به او علاقه زیادی داشت، خود وارد قبر وی شد.
مزار فاطمه بنت اسد کجاست؟
درباره مکان دقیق دفن فاطمه بنت اسد گزارش‌های مختلفی در دست است. برخی مکان قبر او را ابتدای بقیع و برخی انتها یا خارج از بقیع دانسته‌اند.
ابتدای بقیع و داخل در آن
منابعی که ابتدای بقیع را صحیح می‌دانند به روایتی از پیامبر استناد می‌کنند که پس از دفن عثمان بن معظون در بقیع، گفت هر کس از خاندان من فوت کند او را نزدیک عثمان دفن خواهم نمود.
این منابع چند جای مشخص را به عنوان مدفن فاطمه بنت اسد ذکر کرده‌اند: مسجد فاطمه(بیت الحزن)، منطقه روحاء، خانه عقیل، مقبره ابراهیم
مسجد فاطمه(بیت الحزن)
در منابع آمده پیامبر، فاطمه بنت اسد را در مسجدی که قبر فاطمه نیز نامیده شده، دفن کرد. همچنین قبر عباس بن عبدالمطلب را نیز مقابل این مسجد ذکر کرده‌اند. این همان مسجدی است که بیت الحزن و بعدتر بیت الاحزان نامیده شد.
منطقه روحاء
برخی از منابع نیز قبر فاطمه بنت اسد را به استناد روایتی از پیامبر، در منطقه روحاء و مقابل حمام ابی قطیفه دانسته‌اند. درباره موقعیت جغرافیایی حماء و حمام ابی قطیفه نیز در منابع اقوال مختلفی آمده‌است.
برخی براساس روایتی از پیامبر که از جنوب شرق خانه عقیل تا خانه محمد بن زید در شرق قبر ابراهیم را روحاء دانسته، قبر عثمان بن معضون را نزدیک خانه محمد بن زید در روحاء عنوان می‌کنند.
برخی دیگر با قرار داشتن قبر فاطمه بنت اسد در روحاء موافقند اما مکان روحاء را انتهای بقیع می‌دانند.
همچنین در منابع دیگر، بنابر روایتی از پیامبر روحاء را از خانه محمدبن زید تا انتهای بقیع آن زمان، یعنی از شرق قبر ابراهیم تا منتهی‌الیه شرقی شرقی بقیع آن زمان دانسته‌اند.
عده‌ای نیز قائل به دو روحاء بوده‌اند؛ یکی از جنوب شرق خانه عقیل یعنی از مزار امام حسن تا شرق قبر ابراهیم و دیگری از شرق قبر ابراهیم تا انتهای بقیع آن زمان. این گروه بر آنند که مدفن فاطمه بنت اسد در همان روحاء اول قرار دارد.
برخی منابع نیز با مدنظر قراردادن این نکته که پیامبر بنی هاشم را در روحاء دفن می‌کردند، آن را در محدوده قبر ابراهیم تا مزار امام حسن(ع) دانسته‌اند.
حمام نام نخل ابی قطیفه شاعر اموی بود که در بقیع قرار داشت. برای حمام ابی قطیفه نیز سه مکان در منابع ذکر شده است:
- نخلی در انتهای بقیع
- نخلی در شمال قبر ابراهیم
- نخلی در مقابل مزار امام حسن(ع)
خانه عقیل
برخی منابع مدفن فاطمه بنت اسد را ابتدای مقابر بنی هاشم و در خانه عقیل ذکر کرده‌اند.
قبه ابراهیم
عده‌ای نیز مدفن فاطمه بنت اسد را در قبه ابراهیم ذکر کرده‌اند.
انتهای بقیع و خارج از آن
از نیمه دوم قرن ششم هجری، برخی منابع، از جمله سفرنامه‌های حج مدفن فاطمه بنت اسد را نزدیک قبر خلیفه سوم عثمان، ذکر کرده‌اند.
برخی مزار فاطمه را نزدیک قبر عثمان بن عفان، برخی در شمال قبر عثمان جایی به نام حمام ذکر کرده‌اند. برخی از منابع و سفرنامه ها نیز بدون نام بردن از عثمان، مدفن فاطمه را انتهای بقیع و خارج از آن گفته‌اند. برخی نیز مزار او را بیرون از دیوار بقیع و کنار قبر ابوسعید خدری دانسته‌اند.
تردیدها درباره قرارداشتن مزار در انتهای بقیع
برخی منابع بخصوص منابع تاریخ نگاری مدینه، قرار داشتن مزار فاطمه بنت اسد در انتها و خارج از بقیع را مورد تشکیک قرار داده و براساس روایات پیامبر دفن شدن فاطمه بنت اسد را در جایی به‌غیر از نزدیک مدفن عثمان بن معظون بعید دانسته‌اند.
برخی سفرنامه‌های حج نیز مدفن فاطمه را ابتدای بقیع دانسته و قرار داشتن مزار در انتهای بقیع را محال می‌دانند.
عده‌ای نیز با ضعیف دانستن قول انتهای بقیع، مزار فاطمه را ابتدای بقیع دانسته و برخی نیز قول انتهای بقیع را صحیح نمی‌دانند.
مزار فاطمه بنت اسد در کنار سایر مدفونین بنی هاشم
عباس بن عبدالمطلب سال 23 هجری وفات نمود و در منابع آمده وی در کنار مزار فاطمه بنت اسد به خاک سپرده شده است.
در منابع آمده امام حسن(ع) کنار مادربزرگش فاطمه بنت اسد دفن شده است. همچنین مزار امام صادق(ع) نیز کنار فاطمه بنت اسد گفته شده است.
چهار منبع سنی الفصول المهمه، کفایت الطالب، نزهة المجالس و عمدة الاخبار نیز قرارداشتن مزار امام حسن(ع) کنار مدفن فاطمه بنت اسد را تأیید کرده‌اند.