پوشاندن صورت
|
این مقاله، راهنمای عملی احکام فقهی نیست. برای اطلاع از حکم و وظیفه شرعی به فتوای مرجع تقلید خود مراجعه کنید. از جمله نگاه کنید به: پوشاندن صورت. |
 | |
| دسته | محرمات احرام برای زنان |
|---|---|
| مربوط به آیین | احرام در عمره و حج تمتع |
| مکان | حرم مکی |
| زمان | در هنگام احرام |
| حکم | جایز نیست |
| کفاره | به نظر برخی فقها کفاره ندارد |
| اشیای وابسته | نقاب، برقع |
| مفاهیم فقهی وابسته | محرمات احرام |
|
| |
| واجبات |
| شروع از میقات • نیت • لباس احرام • تلبیه |
| محرمات احرام |
| مشترک بین زن و مرد |
| شکار حیوانات خشکی • کشتن جانوران بدن • کندن درختان • التذاذ جنسی • آمیزش • استمناء • عقد ازدواج • فسوق • جدال • زینت • بوی خوش • روغن مالیدن به بدن • نگاه کردن در آینه • سرمه کشیدن • ازاله مو • ناخن گرفتن • خون برون آوردن • کشیدن دندان • حمل سلاح |
| ویژه مردان |
| پوشیدن لباس دوخته • پوشاندن سر • استظلال |
| ویژه زنان |
| پوشاندن صورت • پوشاندن دست |
| دیگر احکام |
| مستحبات احرام |
| مکروهات احرام |
پوشاندن صورت از محرمات احرام در همه مذاهب فقهی است و از آن با عناوینی چون تغطیة الوجه، تخمیر الوجه و ستر الوجه تعبیر می‌شود. در باور برخی از فقیهان پوشاندن صورت از مسائل ویژه زنان احرام‌گزار است ولی برخی دیگر نیز به جواز پوشاندن صورت برای مرد احرام‌گزار باور دارند. مستند فقهی فقها در مسئله پوشاندن صورت، روایاتی مانند «احرام المراة فی وجه‌ها» و احادیثی است که زنان احرام‌گزار را از پوشاندن صورت با نقاب نهی کرده‌اند.
نهی از پوشش صورت در حال احرام، شامل هرگونه پوشش اعم از لباس و غیر لباس مانند پوشاندن صورت با گِل و بادبزن یا فروبردن صورت در آب می‌شود. اما در این‌که آیا حرمت پوشاندن صورت به پوشاندن همه آن اختصاص دارد یا پوشاندن بخشی از صورت را هم در برمی‌گیرد، دیدگاه‌ها متفاوت است. در فقه امامی و اهل‌سنت، پاره‌ای موارد از حکم عام حرمت پوشاندن صورت بر احرام‌گزار استثنا شده و در این موارد، پوشاندن صورت جایز است.
برخی از فقیهان امامی پوشاندن صورت را برای زن احرام‌گزار موجب کفاره نمی‌دانند ولی برخی دیگر از علمای متاخر آن را از باب احتیاط لازم شمرده‌اند. برخی از فقیهان متقدم مانند شیخ طوسی و شماری از فقیهان معاصر به وجوب کفاره باور دارند و آن را ذبح یک گوسفند دانسته‌اند.
حکم پوشاندن صورت و مستندات فقهی
پوشاندن صورت یکی از محرمات احرام در منابع فقهی شمرده شده و از آن با عناوینی چون تغطیة الوجه،[۱] تخمیر الوجه[۲] و ستر الوجه[۳] تعبیر می‌شود.
از جمله پشتوانه‌های فقیهان برای این حکم، روایاتی مانند «احرام المراة فی وجه‌ها»[۴] و احادیثی است که زنان احرام‌گزار را از پوشاندن صورت با نقاب نهی کرده‌اند.[۵]
شرط زن بودن احرام‌گزار
بنابر نظر مشهور فقیهان امامی،[۶]پوشاندن صورت برای مرد احرام‌گزار جایز است. تنها ابن ابی‌عقیل عمّانی به پشتوانه روایتی [۷] آن را ممنوع دانسته است.[۸] فقیهان شافعی[۹] و حنبلی[۱۰] به جواز پوشاندن صورت برای مرد احرام‌گزار باور دارند؛ اما فقیهان مالکی[۱۱] و حنفی[۱۲] پوشاندن صورت را برای مردان جایز ندانسته‌اند. فقیهان امامی[۱۳] و شافعی[۱۴] و حنبلی[۱۵] درباره خنثای مشکل (فردی که زن یا مرد بودن او حتی پس از آزمودن مشخص نشود) گفته‌اند که وی یا باید به حکم زنان عمل کند یا مردان. یعنی می‌تواند در حال احرام، یا صورت یا سر خود را بپوشاند و در این صورت کفاره ندارد؛ ولی نمی‌تواند هم صورت و هم سر خود را بپوشاند و اگر چنین کند، باید کفاره دهد. فقیهان حنفی و مالکی حرمت پوشاندن صورت را هم شامل مردان و هم زنان دانسته‌اند و در نتیجه، خنثی را نیز مشمول آن شمرده‌اند.[۱۶]
حکمت حرمت پوشش صورت
حکمتِ حرمت پوشش بخش‌هایی از بدن، از جمله صورت، در حال احرام، چشیدن سختی حالت احرام،[۱۷]دوری از آسایش‌طلبی و تن‌آسایی،[۱۸]به‌ویژه با توجه به اهتمام و توجه ویژه زنان به حفظ پوست صورت خود و رنگ آن در برابر آفتاب و سرما[۱۹]است. برخی برآنند که باز بودن روی زنان، آزمایشی برای مردان است که نگاه خود را از آنان فروبندند.[۲۰]
نوع و مقدار پوشش
در باور برخی فقیهان، نهی از پوشش صورت در حال احرام، شامل هرگونه پوشش اعم از لباس و غیر لباس[۲۱] مانند پوشاندن صورت با گِل و بادبزن یا فروبردن صورت در آب[۲۲] می‌شود. در این‌که آیا حرمت پوشاندن صورت به پوشاندن همه صورت اختصاص دارد یا پوشاندن بخشی از آن را هم در بر می‌گیرد، دیدگاه‌ها متفاوت است. بیشتر فقیهان امامی بر آنند که میان پوشاندن همه یا قسمتی از صورت، تفاوتی نیست.[۲۳] از جمله دلائل آن‌ها، روایات نهی از پوشیدن نقاب[۲۴] است، در حالی که نقاب تنها بخشی از صورت را می‌پوشاند.[۲۵]در برابر، برخی فقیهان محدوده پوشش حرام را همه صورت دانسته و به جواز پوشاندن بخشی از صورت حکم داده‌اند.[۲۶] در باور عموم فقیهان اهل‌سنت، حکم ممنوعیت پوشاندن صورت، عام است و پوشاندن بخشی از آن را نیز در بر می‌گیرد.[۲۷]
استثنائات حرمت پوشاندن
در فقه امامی و اهل‌سنت، پاره‌ای موارد از حکم عام حرمت پوشاندن صورت برای احرام‌گزار، استثنا شده و در این موارد، پوشاندن صورت جایز است:
پوشاندن صورت هنگام خواب
به باور مشهور فقیهان امامی، به پشتوانه برخی احادیث،[۲۸] پوشاندن صورت هنگام خواب بر زن احرام‌گزار جایز است.[۲۹] البته برخی فقیهان حکم حرمت را تعمیم داده و شامل این حالت نیز دانسته‌اند.[۳۰]در باور برخی فقیهان اهل‌سنت نیز پوشاندن صورت هنگام خواب برایاحرام‌گزار ممنوع نیست[۳۱] و فقیهان حنفی و مالکی خوابیدن بر صورت را برای احرام‌گزار جایز دانسته‌اند. [۳۲]
پوشاندن صورت با دست
فقیهان امامی دست نهادن بر صورت را برای زن احرام‌گزار جایز دانسته‌اند[۳۳] ؛ زیرا روایات نهی‌کننده از پوشاندن صورت، شامل این‌کار نمی‌شوند.[۳۴] به باور فقیهان حنفی[۳۵] و مالکی[۳۶] و حنبلی[۳۷] نیز نهادن دست بر بخشی از صورت، مانند بینی، جایز است.
اسدال
«اسدال» از ریشه «س ـ د ـ ل» به‌معنای رها کردن و آویزان کردن پوشاننده [۳۸] است و در کاربرد فقیهان، بیشتر به‌معنای آویزان کردن پارچه‌ای از بالای سر تا پایین صورت با فاصله برای پوشاندن آن است. در باور همه فقیهان امامی[۳۹] و اهل‌سنت[۴۰] در مواردی مانند دور ماندن از نگاه نامحرم، پوشاندن صورت برای زن احرام‌گزار به‌گونه اسدال، جایز و در باور برخی[۴۱] واجب است. فقیهان شافعی[۴۲] و حنفی[۴۳] و برخی فقیهان امامی[۴۴] برآنند که سدل نباید با صورت تماس یابد؛ ولی فقیهان حنبلی[۴۵] و شماری دیگر از فقیهان امامی[۴۶] به پشتوانه روایات، به این شرط باور ندارند.
کفاره پوشاندن صورت
در حکم کفاره پوشاندن صورت زن و مرد احرام‌گزار، بین فقیهان شیعه و اهل سنت اختلاف است.
دیدگاه شیعه
نظر فقیهان شیعه درباره کفاره پوشاندن صورت عبارت است از:
- برخی از فقیهان امامی پوشاندن صورت را برای زن احرام‌گزار موجب کفاره نمی‌دانند.[۴۷]
- برخی فقیهان متاخر آن را از باب احتیاط لازم شمرده‌اند.[۴۸]
- برخی از فقیهان متقدم[۴۹] مانند شیخ طوسی و شماری از فقیهان معاصر[۵۰] به وجوب کفاره باور دارند و آن را ذبح یک گوسفند دانسته‌اند.
- اندکی از فقیهان امامی برآنند که احرام‌گزاری که از روی اختیار صورت خود را بپوشاند، باید برای هر روز یک گوسفند ذبح نماید. اما احرام‌گزاری که به این‌کار ناچار بوده، باید برای همه روزها یک گوسفند ذبح کند.[۵۱] این نظر را شماری از فقیهان بدون دلیل دانسته‌اند.[۵۲]
- ابن ابی‌عقیل و شیخ طوسی، در برخی آثار خود، به پشتوانه حدیث حلبی[۵۳] که پوشاندن صورت را برای مرد محرم نیز ممنوع شمرده، به لزوم کفاره برای مرد در فرض پوشاندن صورت، باور دارند.[۵۴]
دیدگاه اهل سنت
به باور فقیهان مالکی،[۵۵] کفاره پوشاندن صورت برای مردان و زنان؛ و در باور فقیهان حنبلی[۵۶] و شافعی،[۵۷] کفاره پوشاندن صورت برای زنان یکی از این سه مورد به گونه واجب تخییری[یادداشت ۱] است:
1) اطعام شش مسکین. 2) سه روز روزه گرفتن. 3) ذبح یک گوسفند و صدقه دادن آن.
فقیهان حنفی در کفاره پوشش صورت برای مردان و زنان، باور دارند که اگر همه صورت یا یک چهارم از آن، یک روز یا یک شب پوشیده شود، کفاره آن ذبح یک گوسفند است. اگر کمتر از یک روز یا یک شب این مقدار پوشیده بماند یا بخش پوشیده شده کمتر از یک چهارم صورت باشد، کفاره آن صدقه دادن به فقیر است.[۵۹]
پانویس
- ↑ غنیة النزوع، ص159؛ بدائع الصنائع، ج2، ص185؛ الدروس، ج1، ص379.
- ↑ الموطا، ج1، ص327؛ الام، ج7، ص255.
- ↑ المجموع، ج7، ص250؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص339؛ مجمع الفائده، ج6، ص351.
- ↑ الکافی، ج4، ص346؛ سنن الدارقطنی، ج2، ص258؛ السنن الکبری، ج5، ص47.
- ↑ صحیح البخاری، ج2، ص215؛ سنن ابی داوود، ج1، ص410؛ الکافی، ج4، ص344-346.
- ↑ تحریر الاحکام، ج2، ص32؛ کشف اللثام، ج5، ص395؛ الحدائق، ج15، ص496.
- ↑ التهذیب، ج5، ص308.
- ↑ مختلف الشیعه، ج4، ص171؛ مدارک الاحکام، ج7، ص356.
- ↑ الام، ج7، ص255؛ المجموع، ج7، ص268.
- ↑ المغنی، ج3، ص304.
- ↑ رساله ابن ابی زید، ص382؛ الثمر الدانی، ص382.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج4، ص7؛ بدائع الصنائع، ج2، ص185؛ البحر الرائق، ج2، ص568.
- ↑ الدروس، ج1، ص380؛ الروضة البهیه، ج2، ص243؛ جواهر الکلام، ج18، ص394.
- ↑ المجموع، ج7، ص264؛ الاقناع، ج1، ص238؛ فتح الوهاب، ج1، ص261.
- ↑ المغنی، ج3، ص311.
- ↑ المدونة الکبری، ج1، ص362؛ نک: البحر الرائق، ج2، ص623؛ الفواکه الدوانی، ج2، ص825.
- ↑ مصباح الهدی، ج12، ص586.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج7، ص351؛ اعانة الطالبین، ج2، ص359.
- ↑ الکافی، ج4، ص344.
- ↑ لوامع صاحبقرانی، ج7، ص571.
- ↑ المجموع، ج7، ص261؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص55؛ جواهر الکلام، ج18، ص390.
- ↑ سداد العباد، ص298؛ مناسک الحج، سیستانی، ص132؛ مناسک حج، فاضل، ص76.
- ↑ مسالک الافهام، ج2، ص264؛ کشف الغطاء، ج2، ص453؛ جواهر الکلام، ج18، ص391.
- ↑ الکافی، ج4، ص346؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص342.
- ↑ جواهر الکلام، ج18، ص391.
- ↑ تعالیق مبسوطه، ج10، ص248.
- ↑ مواهب الجلیل، ج4، ص202؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص536-537؛ اعانة الطالبین، ج2، ص360.
- ↑ الکافی، ج4، ص349.
- ↑ جواهر الکلام، ج18، ص393؛ المعتمد، ج4، ص228؛ مناسک الحج، تبریزی، ص113.
- ↑ دلیل الناسک، ص167؛ احکام و آداب حج، ص162.
- ↑ شرح عمدة الفقه، ج3، ص268.
- ↑ مواهب الجلیل، ج4، ص213؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص537.
- ↑ کفایة الاحکام، ج1، ص305؛ مدارک الاحکام، ج7، ص360؛ مناسک حج، فاضل، ص76.
- ↑ مدارک الاحکام، ج7، ص360.
- ↑ الدر المختار، ج2، ص537.
- ↑ مواهب الجلیل، ج4، ص206.
- ↑ المغنی، ج3، ص303.
- ↑ الصحاح، ج5، ص1728؛ معجم مقاییس اللغه، ج3، ص149، «سدل.
- ↑ ذخیرة المعاد، ج1، ص602؛ تذکرة الفقهاء، ج7، ص338؛ الجواهر، ج18، ص391.
- ↑ الام، ج2، ص162؛ بدایة المجتهد، ج1، ص263؛ المغنی، ج3، ص305.
- ↑ نک: کشف اللثام، ج5، ص394.
- ↑ المجموع، ج7، ص250.
- ↑ بدائع الصنائع، ج2، ص185.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج1، ص320؛ الجامع للشرائع، ص187.
- ↑ المغنی، ج3، ص305-306؛ کشاف القناع، ج2، ص520.
- ↑ مستند الشیعه، ج12، ص40؛ کفایة الاحکام، ج1، ص306؛ کشف اللثام، ج5، ص395.
- ↑ العروة الوثقی (مع تعلیقات الفاضل)، ج2، ص419؛ مناسک حج، روحانی، ص149.
- ↑ سند العروه، ج3، ص202؛ المعتمد، ج4، ص232؛ مناسک الحج، تبریزی، ص114.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج1، ص320؛ الدروس، ج1، ص379.
- ↑ استفتائات حج، ص122؛ مناسک زائر، ص82.
- ↑ الکافی فی الفقه، ص204؛ الحدائق، ج15، ص498؛ الدروس، ج1، ص379.
- ↑ الحدائق، ج15، ص498؛ المعتمد، ج4، ص232.
- ↑ تهذیب الاحکام، ج5، ص308.
- ↑ الدروس، ج1، ص380؛ مدارک الاحکام، ج7، ص356.
- ↑ حاشیة العدوی، ج1، ص554-555.
- ↑ کشاف القناع، ج2، ص520، 524؛ مطالب اولی النهی، ج2، ص326-327.
- ↑ الام، ج2، ص222؛ المجموع، ج7، ص247، 250.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه فارسی، ج۱، ص۲۹۶.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج4، ص128؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص537.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل پوشاندن صورت.
- احکام و آداب حج: محمد رضا گلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم، 1413ق.
- الاستذکار: ابن عبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش سالم عطاء و محمد معوض، دار الکتب العلمیه، 2000م.
- استفتائات حج (هزار مساله): صافی گلپایگانی، قم، انتشارات حضرت معصومه3، 1422ق.
- اعانة الطالبین: السید البکری الدمیاطی (درگذشت 1310ق.)، بیروت، دار الفکر، 1418ق.
- الاقناع: الشربینی (درگذشت 977ق.)، بیروت، دار المعرفه.
- الام: الشافعی (م 204ق.)، بیروت، دار الفکر، 1403ق.
- البحر الرائق: ابونجیم المصری (درگذشت 970ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- بدایة المجتهد: ابن رشد القرطبی (درگذشت 595ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
- بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (درگذشت 587ق.)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق.
- تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (درگذشت 726ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق7، 1420ق.
- تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (درگذشت 726ق.)، قم، آل البیت:، 1414ق.
- تعالیق مبسوطة علی العروة الوثقی: محمد اسحق الفیاض، قم، محلاتی، 1418ق.
- التمهید: ابن عبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش مصطفی و محمد عبدالکبیر، وزارة الاوقاف و الشؤون الاسلامیه، 1387ق.
- تهذیب الاحکام: الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش.
- الثمر الدانی: الآبی الازهری (درگذشت 1330ق.)، بیروت، المکتبة الثقافیه.
- الجامع للشرائع: یحیی بن سعید حلی، موسسة سید الشهداء العلمیه، قم.
- جامع المقاصد: الکرکی (درگذشت 940ق.)، قم، آل البیت:، 1411ق.
- جواهر الکلام: النجفی (درگذشت 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- الجوهر النقی: الماردینی (درگذشت 750ق)، دار الفکر.
- حاشیة الدسوقی: الدسوقی (درگذشت 1230ق.)، دار احیاء الکتب العربیه.
- حاشیة العدوی علی شرح کفایة الطالب الربانی: علی بن احمد الصمعیدی (درگذشت 1189ق.)، به کوشش البقاعی، بیروت، دار الفکر، 1414ق.
- حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (درگذشت 1252ق.)، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
- الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (درگذشت 1186ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش.
- الدر المختار: الحصکفی (درگذشت 1088ق.)، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
- الدر المنضود: علی بن علی الفقعانی (درگذشت 855ق.)، به کوشش برکت، قم، مکتبة امام العصر[، 1418ق.
- الدروس الشرعیه: الشهید الاول (درگذشت 786ق.)، قم، نشر اسلامی، 1412ق.
- دلیل الناسک: السید محسن الطباطبائی الحکیم (درگذشت 1390ق.)، به کوشش الطباطبائی، النجف، مدرسة دار الحکمه، 1416ق.
- ذخیرة المعاد: محمد باقر السبزواری (درگذشت 1090ق.)، آل البیت:.
- ذکری: الشهید الاول (درگذشت 786ق.)، قم، آل البیت:، 1419ق.
- رسالة ابن ابی‌زید: القیروانی (درگذشت 389ق.)، به کوشش الازهری، بیروت، المکتبة الثقافیه.
- الروضة البهیة فی شرح اللمعه: الشهید الثانی (درگذشت 965ق.)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، 1410ق.
- سداد العباد: حسین بن محمد آل عصفور (درگذشت 1216ق.)، به کوشش آل عصفور، قم، محلاتی، 1421ق.
- سند العروه: محمد سند البحرانی، به کوشش ماجد آل عصفور، بیروت، مؤسسةام القری، 1423ق.
- سنن ابن ماجه: ابن ماجه (درگذشت 275ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1395ق.
- سنن ابی‌داود: السجستانی (درگذشت 275ق.)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، 1410ق.
- سنن الترمذی: الترمذی (درگذشت 279ق.)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، 1402ق.
- سنن الدارقطنی: الدارقطنی (درگذشت 385ق.)، به کوشش مجدی الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.
- السنن الکبری: البیهقی (درگذشت 458ق.)، بیروت، دار الفکر.
- شرح عمدة الفقه: ابن تیمیه (درگذشت 728ق.)، به کوشش العطیشان، ریاض، مکتبة العبیکان، 1413ق.
- شرح فروع الکافی: محمدهادی المازندرانی (درگذشت 1120ق.)، به کوشش محمودی و درایتی، قم، دار الحدیث، 1429ق.
- شرح مختصر الخلیل: محمد بن عبدالله الخرشی (درگذشت 1101ق.)، بیروت، دار الفکر.
- الصحاح: الجوهری (درگذشت 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق.
- صحیح البخاری: البخاری (درگذشت 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1401ق.
- صحیح مسلم: مسلم (درگذشت 261ق.)، بیروت، دار الفکر.
- العروة الوثقی مع تعلیقات الفاضل: سید محمد کاظم الطباطبائی (درگذشت 1337ق.)، به کوشش واثقی و دیگران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار.
- غنیة النزوع: ابن زهرة الحلبی (درگذشت 585ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق7، 1417ق.
- فتح الوهاب: زکریا بن محمد الانصاری (درگذشت 936ق.)، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- فرهنگ فقه فارسی: سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسّسه دائرة المعارف فقه اسلامى، ۱۳۸۷ش.
- فقه الصادق7: سید محمد صادق روحانی، قم، دار الکتاب، 1413ق.
- فقه العبادات علی المذهب المالکی: کوکب عبید، سوریا، مطبعة الانشاء، 1406ق.
- الفواکه الدوانی: احمد بن غنیم النفراوی (درگذشت 1126ق.)، به کوشش فرحات، الثقافة الدینیه.
- الکافی فی الفقه: ابوالصلاح الحلبی (درگذشت 447ق.)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین7، 1403ق.
- الکافی: الکلینی (درگذشت 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.
- کشاف القناع: منصور البهوتی (درگذشت 1051ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- کشف الغطاء: کاشف الغطاء (درگذشت 1227ق.)، اصفهان، مهدوی.
- کشف اللثام: الفاضل الهندی (درگذشت 1137ق.)، قم، نشر اسلامی، 1416ق.
- کفایة الاحکام (کفایة الفقه): محمد باقر السبزواری (درگذشت 1090ق.)، اصفهان، مدرسة صدر مهدوی.
- لوامع صاحبقرانی: محمد تقی المجلسی (درگذشت 1070ق.)، قم، اسماعیلیان، 1414ق.
- المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
- المبسوط: السرخسی (درگذشت 483ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.
- مجمع الفائدة و البرهان: المحقق الاردبیلی (درگذشت 993ق.)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، 1416ق.
- المجموع شرح المهذب: النووی (درگذشت 676ق.)، دار الفکر.
- مختصر خلیل: محمد بن یوسف (درگذشت 897ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.
- مختلف الشیعه: العلامة الحلی (درگذشت 726ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1412ق.
- مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (درگذشت 1009ق.)، قم، آل البیت:، 1410ق.
- المدونة الکبری: مالک بن انس (درگذشت 179ق.)، مصر، مطبعة السعاده.
- مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (درگذشت 965ق.)، قم، معارف اسلامی، 1416ق.
- مستند الشیعه: احمد النراقی (درگذشت 1245ق.)، قم، آل البیت:، 1415ق.
- مصباح الهدی: محمد تقی الآملی (درگذشت 1391ق.)، تهران، ناشر: مؤلف، 1380ق.
- مطالب اولی النهی: مصطفی السیوطی الرحیبانی (درگذشت 1243ق.)، دمشق، المکتب الاسلامی، 1961م.
- المعتمد فی شرح المناسک: محاضرات الخوئی (درگذشت 1413ق.)، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، 1410ق.
- معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (درگذشت 395ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق.
- المغنی: عبدالله بن قدامه (درگذشت 620ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- من لا یحضره الفقیه: الصدوق (درگذشت 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.
- مناسک الحج: السید علی السیستانی، قم، شهید، 1413ق.
- مناسک الحج: جواد التبریزی، قم، دار الصدیقة الشهیده، 1415ق.
- مناسک حج: امام خمینی (درگذشت 1409ق.) .
- مناسک حج: سید محمد صادق حسینی روحانی، قم، اسماعیلیان، 1377ش.
- مناسک حج: فاضل لنکرانی، قم، امیر قلم.
- مناسک حج: لطف الله صافی، قم، دار القرآن الکریم، 1416ق.
- مناسک حج: محمد فیاض کابلی، قم، دفتر فیاض کابلی، 1426ق.
- مناسک زائر: شبیری زنجانی، قم، شهاب الدین، 1427ق.
- منتهی المطلب: العلامة الحلی (درگذشت 726ق.)، مشهد، آستان قدس رضوی، 1412ق.
- مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (درگذشت 954ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.
- الموطّا: مالک بن انس (درگذشت 179ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1406ق.
- المهذب البارع: ابن فهد الحلّی (درگذشت 841ق.)، به کوشش العراقی، قم، النشر الاسلامی، 1407-1413ق.
- نجاة العباد: النجفی (درگذشت 1266ق.)، به کوشش رضوی و دیگران، 1318ق.