بنی‌مطلب
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب را کاربر:Sajjadd در تاریخ ۲ مهر ۱۳۹۷ برای جلوگیری از تعارض ویرایشی قرار داده است. لطفا بدون توافق با کاربر فوق برچسب را برندارید. |
| نسب | مطلب بن عبدمناف |
|---|---|
| مکان | مکه و پیرامون بیت‌‌الله الحرام |
| اشخاص مهم | عبدالله بن قیس، محمد بن عبدالله بن قیس، عبدالعزیز بن مطلب، طلحة بن رکانه، حکیم بن عبدالله بن قیس، حکم بن صلت، حکیم بن محمد، محمد بن قیس بن مخرمه |
| جنگ‌ها | نبرد بدر، نبرد خیبر، نبرد صفین، فتوحات اسلامی، |
| شاخه‌ای از | قریش |
| مهمترین اقدامات | حضور در پیمان مطیبین، پیمان لَعْقة الدم، حلف الفضول، همراهی در نصب حجرالاسود، شرکت در بازسازی کعبه |
| مناصب مهم | سقایت، رفادت، قضاوت |
| مذهب | شرک و اسلام |
بنی‌مُطَّلِب تیره‌ای از قریش و از هم‌پیمانان بنی‌هاشم بودند، که نسب‌شان به مطلب بن عبدمناف می‌رسید. خاندان بنی‌مطلب از بزرگان مکه و ساکن پیرامون بیت‌‌الله الحرام بودند.
بنی‌مطلب در دوران جاهلیت، با قبایل دیگر برای به دست گرفتن مناصب مکه در ستیز بودند و موفق به کسب مناصب سقایت و رفادت شدند و در برخی از پیمان‌های دوران جاهلیت مثل پیمان مطیبین، پیمان لَعْقة الدم و ... نیز حضور داشتند..
مطلبیان به سبب هم‌پیمانی و خویشاوندی با بنی‌هاشم، در حمایت از پیامبر(ص) همراه ابوطالب بودند و در محاصره بنی‌هاشم در شعب ابی‌طالب (هفتم تا دهم بعثت) با آن‌ها همراهی نمودند و علاوه بر آن در برخی از غزوات و سرایا پیامبر را همراهی کردند.
از بنی‌مطلب افرادی در حرمین شریفین صاحب مناصب قضاوت و حکومت بودند.
نسب‌شناسی
بنی‌مطّلب از فرزندان مطلب بن عبدمناف بن قُصیِّ بن کلاب[۱]و هم‌عرض بنی‌هاشم، بنی‌نَوْفل و بنی‌عبدشمس به‌شمار می‌رفتند.[۲] این خاندان از بزرگان مکه و در زمره قریش بطاح (در برابر قریش ظواهر: مستقر در پیرامون مکه)[۳]و ساکن پیرامون بیت‌‌الله الحرام بودند.[۴]
در شمار فرزندان مطلب اختلاف است. هاشم، حارث، ابورهم، اکبر، عباد، مخرمه، علقمه، ابوعمر، ابوشمران، عمرو، محصن و ابورهم اصغر از آن جمله هستند[۵]و مجموعه خاندان این افراد به بنی‌مطلب شناخته می‌شوند. منسوبان به این خاندان را «مطلبی» خوانده‌اند.[۶]
معرفی مطلب بن عبدمناف
بر پایه گزارشی، مطلب فرزند بزرگ عبدمناف بود[۷]؛ اما بعضی هاشم را بزرگ‌تر دانسته‌اند.[۸]قریش مطلب را به سبب کرم و جودش «فیض»[۹]می‌خواندند و از این‌رو که همچون هاشم زیبارو و نورانی بود، به هر دو «بدران» می‌گفتند.[۱۰]با رحلت هاشم، مناصب سقایت (آب‌رسانی به حاجیان) و رفادت (پذیرایی از حاجیان) به مطلب سپرده شد.[۱۱]
مطلب در روزگار هاشم عامل ایجاد پیمان تجارت با یمنی‌ها بود که در گسترش بازرگانی نقشی مؤثر داشت.[۱۲]درگذشت وی را در ردمان یمن دانسته‌اند.[۱۳]
بنی‌مطلب در دوران جاهلیت
بنی‌مطلب در دوران جاهلیت کنار دیگر فرزندان عبدمناف، در ستیز با بنی‌عبدالدار برای به دست گرفتن مناصب مکه حضور داشتند. این ماجرا به بسته شدن پیمان مطیبین[۱۴] در برابر هواداران بنی‌عبدالدار که پیمان لَعْقة الدم[۱۵] (حلف الاحلاف)[۱۶]را منعقد کردند، انجامید. بر پایه گزارشی، ثمره این جریان، گرفتن مناصب رفادت و سقایت از بنی‌عبدالدار بود.[۱۷]
بنی‌مطلب در «حلف الفضول» نیز که از سوی برخی تیره‌های قریش همچون بنی‌هاشم، بنی‌تیم و بنی‌زهره برای دفاع از مظلوم بسته شد، حضور داشتند.[۱۸]از آثار این پیمان، گرفتن حق فردی از بنی‌زبید، از عاص بن وائل (پدر عمرو عاص) بود که از پرداخت آن خودداری می‌کرد.[۱۹]
در پیمانی دیگر، هفت تن از بنی‌مطلب و چند تن از قبیله خُزاعه در حضور عبد‌المطلب در دار الندوه تعهد کردند تا یکدیگر را یاری دهند و پیمان‌نامه را از دیوار کعبه آویختند.[۲۰] در منابع از جزئیات این پیمان سخنی به میان نیامده است؛ برخی مطلبیان در نبردهای فِجار که میان قریش و شماری از قبایل دیگر مانند کِنانه و قیس عیلان در ماه‌های حرام رخ داد، حضور داشتند.[۲۱] ابوحذافة بن حارث بن مطلب در یکی از این نبردها به قتل رسید.[۲۲]
بنی‌مطلب همراه دیگر خاندان قریش در نصب حجرالاسود (پنج سال پیش از بعثت) که پس از بازسازی کعبه انجام شد، شرکت داشتند.[۲۳] مطلبیان همراه با تیره‌های قریش از اهل حُمس شمرده شده‌اند. از آداب حمسی‌ها، خرید نکردن در موسم حج، طبخ نکردن غذای روغنی، وارد نشدن به خانه‌های مکه، ناخن نگرفتن، و اصلاح نکردن مو بود.[۲۴]
بنی‌مطلب در عصر نبوی
از واکنش آن‌ها درباره دعوت پیامبر(ص) در سال‌های نخستین گزارشی در دست نیست. در یوم الدار هنگام دعوت خویشاوندان (سوم بعثت) که با نزول آیه 214 سوره شعراء: ﴿وَاَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الاقْرَبِینَ﴾ انجام شد، پیامبر(ص) از آن‌ها نیز دعوت نمود[۲۵]؛ اما آن‌ها همانند دیگر مدعوین، از پذیرش سخن رسول خدا خودداری کردند.[۲۶]به‌رغم چنین موضعی، مطلبیان به سبب هم‌پیمانی و خویشاوندی با بنی‌هاشم، در حمایت از پیامبر(ص) همراه ابوطالب بودند[۲۷]و در محاصره بنی‌هاشم در شعب ابی‌طالب (هفتم تا دهم بعثت) با آن‌ها همراهی نمودند.[۲۸]برخی از آنان در این دوره همانند بنی‌هاشم برای حفظ پیامبر(ص) به دستور ابوطالب در جای او می‌خوابیدند.[۲۹]
پس از هجرت پیامبر، برخی از بنی‌مطلب چون حارث و فرزندانش، عُبیده، طُفیل، حُصین و نیز مِسطَح بن اثاثة بن مطلب که پیشتر مسلمان شده بودند، به مدینه هجرت کردند.[۳۰]
پیامبر(ص) در رویداد پیمان برادری، میان عبیدة بن حارث بن مطلب و عمیر بن حمام انصاری، [۳۱] حصین بن حارث بن مطلب و رافع بن عنجده یا عبدالله بن جبیر،[۳۲] طفیل بن حارث بن مطلب و منذر بن محمد بن عقبه، [۳۳] و مِسطَح بن اثاثة بن عباد بن مطلب و زید بن مزین[۳۴]عقد برادری بست؛
حضور در غزوات و سرایا
بنی‌مطلب در برخی غزوه‌ها و سرایا حضور داشتند. از فرماندهی عبیدة بن حارث به سال نخست هجرت در نخستین سریه اعزامی پیامبر به «ثنیّة المرّه» در هشتمین ماه از هجرت یاد شده است.[۳۵] همو در نبرد بدر (2ق.) همراه برادرانش حضور داشت و در نبرد تن به تن شهید شد.[۳۶]در این نبرد، برخی از بنی‌مطلب با مشرکان همراه بودند و افرادی چون سائب بن عبید و عبید بن عمرو بن علقمه به اسارت درآمدند که پیامبر(ص) به دلیل تنگدستی آنان، بدون گرفتن فدیه، آن‌ها را آزاد کرد.[۳۷] برخی مطلبیان در نبرد خیبر (7ق.) نیز حضورداشتند و پیامبر(ص) برای مِسطَح بن اثاثه از محصول خیبر 50 خروار اختصاص داد.[۳۸]
همراهی بنی‌مطلب با پیامبر(ص) در دوران مکی و مدنی موجب شد که ایشان آن‌ها را یاور و حامی دوران جاهلیت و اسلام بشمارد[۳۹]و از آن‌ها و بنی‌هاشم با عنوان ید واحده یاد کند.[۴۰]این امر در اختصاص یافتن سهمی ویژه در تقسیم غنیمت‌های خیبر تجلی یافت که موجب اعتراض افرادی چون عثمان بن عفان و جبیر بن مطعم عدوی شد.
احکام ویژه بنی‌مطلب
نیز از احکام ویژه بنی‌مطلب، حرمت صدقه بر آن‌ها همانند بنی‌هاشم است.[۴۱]برخی فقیهان شافعی به این حکم تصریح کرده‌اند.[۴۲]
شافعی با استدلال به آیه ﴿وَ اعْلَمُوا اَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَاَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِی الْقُرْبی وَ الْیَتامی وَ الْمَساکینِ وَ ابْنِ السَّبیلِ...﴾ (سوره انفال، آیه 41) پرداخت سهم ذی القربی را افزون بر بنی‌هاشم برای بنی‌مطلب نیز جایز دانسته است.[۴۳]در منابع شیعه نیز اعطاء سهمی از خمس به بنی‌مطلب جایز شمرده شده است.[۴۴]اما نظر مشهور فقیهان شیعه آن است که بنی‌مطلب مستحق خمس نیستند و پرداخت زکات به آن‌ها مباح است.[۴۵]البته شیخ مفید و ابن جنید به مشارکت بنی‌مطلب با بنی‌هاشم در خمس باور دارند.[۴۶]
بر پایه برخی احادیث، استفاده از اموال و موقوفات و صدقات به ارث رسیده از معصومین(ع) برای مطلبیان نیز کنار بنی‌هاشم تصریح شده است.[۴۷]
بنی‌مطلب پس از پیامبر(ص)
از نقش بنی‌مطلب در سقیفه و نبردهای رده گزارشی در دست نیست. برخی از آن‌ها در فتوحات شرکت داشتند. بر پایه گزارشی، حصین بن حارث بن مطلب در نبرد بدر حضور داشت.[۴۸]در مصر کوچه‌ای به نام مطلب بن عبدمناف وجود دارد که از هجرت برخی مطلبیان به آن سرزمین حکایت دارد.[۴۹]
از ارتباط مطلبیان با امام علی(ع) خبری در دست نیست، جز گزارشی که از حضور برخی از آن‌ها همانند مسطح در نبرد صفین حکایت دارد.[۵۰]کسانی از مطلبیان مانند طلحة بن رکانه،[۵۱] حکیم بن عبدالله بن قیس،[۵۲] حکم بن صلت بن مخرمه،[۵۳] حکیم بن محمد[۵۴]و محمد بن قیس بن مخرمه راوی حدیث بودند.[۵۵]از شاعران آن‌ها می‌توان به عبدالله بن حصین بن حارث بن مطلب اشاره کرد.[۵۶]
صاحب منصبان
از بنی‌مطلب افرادی در حرمین صاحب منصب بودند. عبدالله بن قیس حکمران و قاضی مدینه در روزگار عبدالملک بن مروان[۵۷](حک: 65-85ق.) و حکمران مکه در روزگار عمر بن عبدالعزیز (حک: 99-101ق.)[۵۸]بود.
از محمد بن عبدالله بن قیس نیز به عنوان حکمران عراق و سپس قاضی مدینه و حکمران حجاز در دوران عبدالملک بن مروان[۵۹]یاد کرده‌اند. بر پایه گزارشی، حجاج پس از ورود به مدینه، عبدالله بن قیس بن مخرمه را به عنوان قاضی مدینه تعیین کرد[۶۰]؛ ولی ابان بن عثمان، حاکم مدینه، وی را از منصب قضاوت برکنار کرد.[۶۱]
عبدالعزیز بن مطلب نیز در حکومت منصور عباسی (حک: 136-158ق.) قضاوت مدینه را برعهده داشت.[۶۲]محمد بن ادریس شافعی رئیس مذهب شافعی[۶۳]و محمد بن اسحق بن یسار مطلبی از نخستین سیره‌نگاران نیز از موالی مطلبیان بود.[۶۴]
پانویس
- ↑ انساب الاشراف، ج1، ص68-69؛ المعارف، ص71-72.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص139؛ انساب الاشراف، ج1، ص66؛ تاریخ طبری، ج2، ص12-13.
- ↑ المحبر، ص167؛ الطبقات، ج1، ص58.
- ↑ الطبقات، ج1، ص58؛ المحبر، ص167؛ المنمق، ص31-32.
- ↑ انساب الاشراف، ج9، ص387-388؛ جمهرة انساب العرب، ص72-73.
- ↑ الانساب، ج12، ص316.
- ↑ المعارف، ص604؛ المنمق، ص44؛ الطبقات، ج1، ص66.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص137؛ تاریخ طبری، ج2، ص12.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص137؛ الطبقات، ج1، ص66.
- ↑ انساب الاشراف، ج1، ص68؛ الکامل، ج2، ص17.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص142؛ الطبقات، ج1، ص66.
- ↑ المحبر، ص163؛ تاریخ طبری، ج2، ص12-13؛ انساب الاشراف، ج1،ص66.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص139؛ المحبر، ص163.
- ↑ الطبقات، ج1، ص63؛ المنمق، ص50-51؛ البدایة و النهایه، ج2، ص209.
- ↑ انساب الاشراف، ج1، ص62-63؛ البدایة و النهایه، ج2، ص209.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص132.
- ↑ الطبقات، ج1، ص63؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص248؛ انساب الاشراف، ج1، ص62-63.
- ↑ الطبقات، ج1، ص103؛ المحبر، ص167؛ المنمق، ص53.
- ↑ المنمق، ص54؛ البدایة و النهایه، ج2، ص291-292.
- ↑ الطبقات، ج1، ص69؛ انساب الاشراف، ج1، ص79؛ المنمق، ص87.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج2، ص15-16؛ التنبیه و الاشراف، ص178-179.
- ↑ انساب الاشراف، ج9، ص390.
- ↑ دلائل النبوه، ج2، ص31-32؛ البدایة و النهایه، ج2، ص287.
- ↑ المحبر، ص178؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص256؛ المعارف، ص616.
- ↑ انساب الاشراف، ج1، ص136-137؛ تاریخ طبری، ج2، ص62؛ الکامل، ج2، ص60.
- ↑ جامع البیان، ج19، ص76؛ نمونه، ج15، ص368.
- ↑ الطبقات، ج1، ص148؛ سبل الهدی، ج10، ص58-59.
- ↑ الطبقات، ج1، ص163؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص31؛ انساب الاشراف، ج1، ص269-270.
- ↑ عیون الاثر، ج1، ص148؛ سبل الهدی، ج2، ص378.
- ↑ الطبقات، ج3، ص37؛ انساب الاشراف، ج9، ص389-390؛ الاستیعاب، ج2، ص757.
- ↑ الطبقات، ج3، ص37؛ المحبر، ص71.
- ↑ الطبقات، ج3، ص38-39؛ المحبر، ص71.
- ↑ الطبقات، ج4، ص38؛ الاستیعاب، ج2، ص756.
- ↑ الطبقات، ج3، ص39؛ الاستیعاب، ج2، ص559.
- ↑ المغازی، ج1، ص10؛ الطبقات، ج2، ص4؛ تاریخ طبری، ج2، ص120، 405.
- ↑ الطبقات، ج2، ص12؛ ج3، ص43؛ انساب الاشراف، ج1، ص353.
- ↑ المغازی، ج1، ص138؛ السیرة النبویه، ج2، ص3.
- ↑ الطبقات، ج3، ص39.
- ↑ المغازی، ج2، ص696؛ تاریخ المدینه، ج2، ص644.
- ↑ الطبقات، ج1، ص65؛ المنمق، ص83؛ شرح نهج البلاغه، ج14، ص65.
- ↑ المغازی، ج2، ص696؛ تاریخ المدینه، ج2، ص644؛ الاستیعاب، ج3، ص1272، 1299.
- ↑ الام، ج2، ص88؛ مختصر المزنی، ص159.
- ↑ الام، ج4، ص154؛ الرساله، ص68؛ مختصر المزنی، ص150.
- ↑ الخلاف، ج4، ص151؛ مختلف الشیعه، ج3، ص329.
- ↑ جواهر الکلام، ج16، ص104-107؛ الحدائق، ج12، ص382؛ مختلف الشیعه، ج3، ص329.
- ↑ مختلف الشیعه، ج3، ص329؛ جواهر الکلام، ج16، ص107؛ فتاوی ابن الجنید، ص105.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص38؛ لوامع صاحبقرانی، ج5، ص543.
- ↑ المعجم الکبیر، ج4، ص29-30؛ الاصابه، ج2، ص74.
- ↑ الاعلام، ج7، ص252.
- ↑ الاستیعاب، ج4، ص1472-1473.
- ↑ الاصابه، ج3، ص428؛ التمهید، ج21، ص463.
- ↑ تقریب التهذیب، ج1، ص236؛ تهذیب التهذیب، ج2، ص390.
- ↑ اسد الغابه، ج1، ص513؛ الاصابه، ج2، ص90.
- ↑ تهذیب الکمال، ج7، ص28، 215، 533.
- ↑ تقریب التهذیب، ج2، ص126؛ تهذیب التهذیب، ج9، ص366.
- ↑ الطبقات، ج3، ص38-39؛ الاصابه، ج4، ص54.
- ↑ انساب الاشراف، ج7، ص219؛ تاریخ الاسلام، ج6، ص121.
- ↑ انساب الاشراف، ج9، ص390؛ المنمق، ص393.
- ↑ انساب الاشراف، ج13، ص422؛ الاصابه، ج5، ص19.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص40؛ الاصابه، ج5، ص19؛ المنتظم، ج6، ص143.
- ↑ الطبقات، ج5، ص115.
- ↑ انساب الاشراف، ج10، ص228.
- ↑ الثقات، ج9، ص30؛ تاریخ الاسلام، ج14، ص304.
- ↑ الطبقات، ج7، ص233؛ تاریخ الاسلام، ج9، ص588؛ شذرات الذهب، ج1، ص18.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بنی‌مطلب.
- الاستیعاب: ابن عبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دارالجیل، 1412ق.
- اسد الغابه: ابن اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دارالفکر، 1409ق.
- الاصابه: ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
- الاعلام: الزرکلی (درگذشت 1396ق.)، بیروت، دارالعلم للملایین، 1997م.
- الام: الشافعی (درگذشت 204ق.)، بیروت، دارالفکر، 1403ق.
- انساب الاشراف: البلاذری (درگذشت 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ق.
- الانساب: عبدالکریم السمعانی (درگذشت 562ق.)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، 1382ق.
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (درگذشت 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (درگذشت 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، 1410ق.
- تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق.
- تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّه (درگذشت 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دارالفکر، 1410ق.
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (درگذشت 292ق.)، بیروت، دارصادر، 1415ق.
- تقریب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، به کوشش مصطفی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415ق.
- التمهید: ابن عبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش مصطفی و محمد عبدالکبیر، وزارة الاوقاف والشؤون الاسلامیه، 1387ق.
- تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، بیروت، دارالفکر، 1404ق.
- تهذیب الکمال: المزی (درگذشت 742ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، 1415ق.
- الثقات: ابن حبان (درگذشت 354ق.)، الکتب الثقافیه، 1393ق.
- جامع البیان: الطبری (درگذشت 310ق.)، بیروت، دارالمعرفه، 1412ق.
- جمهرة انساب العرب: ابن حزم (درگذشت 456ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.
- جواهر الکلام: النجفی (درگذشت 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
- الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (درگذشت 1186ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش.
- الخلاف: الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1407ق.
- دلائل النبوه: البیهقی (درگذشت 458ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405ق.
- الرسالة السعدیه: العلامة الحلی (درگذشت 726ق.)، به کوشش بقال، قم، کتابخانه نجفی، 1410ق.
- سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (درگذشت 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق.
- السیرة النبویه: ابن هشام (درگذشت 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دارالمعرفه.
- شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (درگذشت 1089ق.)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دارابن کثیر، 1406ق.
- شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (درگذشت 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، داراحیاء الکتب العربیه، 1378ق.
- الطبقات الکبری: ابن سعد (درگذشت 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.
- عیون الاثر: ابن سید الناس (درگذشت 734ق.)، بیروت، دارالقلم، 1414ق.
- فتاوی ابن الجنید: به کوشش اشتهاردی، قم، النشر الاسلامی، 1416ق.
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دارصادر، 1385ق.
- لوامع صاحبقرانی: محمد تقی مجلسی (درگذشت 1070ق.)، قم، اسماعیلیان، 1414ق.
- المحبّر: ابن حبیب (درگذشت 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیده.
- مختصر المزنی: المزنی (درگذشت 263ق.)، بیروت، دارالمعرفه.
- مختلف الشیعه: العلامة الحلی (درگذشت 726ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1412ق.
- المعارف: ابن قتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.
- المعجم الکبیر: الطبرانی (درگذشت 360ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، داراحیاء التراث العربی، 1405ق.
- المغازی: الواقدی (درگذشت 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.
- من لا یحضره الفقیه: الصدوق (درگذشت 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.
- المنتظم: ابن جوزی (درگذشت 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412ق.
- المنمق: ابن حبیب (درگذشت 245ق.)، بهکوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405ق.
- نمونه: مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1375ش.