تحنث

تحنث، مجاورت رسول خدا(ص) در غار حرا برای عبادت

تحنث در لغت

«تحنُّث» مصدر باب تفعل، از ریشه «ح ـ ن ـ ث» یعنی گناه، ^[۱] به معنای بندگی، عبادت کردن، ^[۲] نیکوکاری، ^[۳] انجام کارهای دور‌کننده انسان از گناه، ^[۴] و پرهیز از پرستش بت‌ها است.^[۵] برخی واژه‌شناسان، تحنُّث را از‌ اندک موارد کاربرد لفظ در خلاف معنای آن و به معنای خودداری از اصل معنا (گناه) دانسته‌اند.^[۶]

تحنث در اصطلاح

شماری از مستشرقان، تحنُّث را معرّب کلمه عبری «تحنوت» یا «تحنوث» به معنای اعتکاف و توجه به خدا دانسته^[۷] و رفتار پیامبر گرامی(ص) را در پرتو روش راهبان یهودی و مسیحی یا پاره‌ای تجارب شخصی پنداشته‌اند^[۸] و در تداول لفظ تحنُّث یا رواج این سنّت در میان قریش پیش از اسلام تردید کرده‌اند و بر همین پایه، هر‌گونه ارتباط میان تحنُّث و تحنُّف یا حنفاء را انکار کرده‌اند.^[۹] در برابر، گروهی تحنُّث و تحنُّف را به یک معنا دانسته^[۱۰] و حتی تحنُّث را شکل تبدیل یافته تحنُّف شمرده‌اند^[۱۱] و باور دارند که تحنّث استمرار سنّتی حنیفانه است که برخی از قریش که به حنفاء شناخته می‌شدند، پی می‌گرفتند.^[۱۲]

ریشه تاریخی تحنث

بر پایه گزارش تاریخ‌نگاران و سیره‌نگاران، تحنُّث سنت برخی از قریش است که در ماه مبارک رمضان در غار حراء عبادت و تهجد نموده، فقیران را اطعام می‌کردند و سپس به طواف کعبه می‌پرداختند.^[۱۳] بلاذری، عبدالمطلب، جد پیامبر گرامی(ص) را پایه‌‌گذار این سنت در میان قریش می‌داند.^[۱۴] از افرادی دیگر مانند ورقة بن نوفل و ابوامیة بن مغیره نیز در این شمار نام برده‌اند.^[۱۵] برخی چون ابن هشام ضمن بیان ارتباط واژگانی تحنُّف و تحنُّث، این سیره را مربوط به حنفاء و افرادی از جمله زید بن عمرو بن نفیل دانسته‌اند که برای پرهیز از پرستش بت‌ها و آداب جاهلی و دور ماندن از آزار بت‌پرستان، به غار حراء می‌رفتند و به اطعام مساکین می‌پرداختند.^[۱۶]

تحنث پیامبر

پیامبر گرامی هر سال پیش از بعثت، مدتی مجاور غار حراء بود^[۱۷] و در آن جا خلوت گزیده، به عبادت و تهجد می‌پرداخت و در آن هنگام و پس از بازگشت از حراء، فقیران را اطعام می‌نمود و پیش از بازگشت به خانه، کعبه را طواف می‌کرد.^[۱۸]

در باره چگونگی و علت تحنُّث پیامبر(ص)، آگاهی‌های چندان در روایات در دست نیست؛ اما تحنُّث در همه یا بخشی از ماه رمضان و در غار حراء صورت می‌پذیرفت و بیشتر با توشه‌ای ‌اندک، معمولاً روغن زیتون و نان خشک، همراه بود.^[۱۹] بر پایه بیشتر گزارش‌ها، پیامبر(ص) به تنهایی درون غار می‌رفت و در آن جا بیتوته می‌کرد تا کنار عبادت، مجالی بیشتر برای تفکر و تامل داشته باشد.^[۲۰] روایاتی نیز از همراهی علی(ع) با پیامبر(ص) در غار حراء حکایت دارد.^[۲۱] برخی روایاتی را که در باره همراهی حضرت خدیجه(ع) یا دیگران در این ایام آمده^[۲۲] نشانگر همراهی تا محل تحنُّث یا برای بردن توشه و آب دانسته‌اند.^[۲۳] پیامبر(ص) هنگام آغاز وحی در غار تنها بود و از آن جا نزد خدیجه(ع) رفت.^[۲۴]

ابن حزم باور دارد هیچ کس رسول خدا(ص) را به این کار دستور نداده و ایشان این رفتار را با الگوگیری از کسی انجام نداده است^[۲۵] ؛ بلکه از 10 سال پیش از بعثت، ندا و نور غیبی و آواز سنگ‌ها و درختان را می‌شنید تا پرده از دیدگانش کنار رفت. این‌که از عادت‌شکنی‌ها و دلیل‌های نبوت پیامبر (اِرهاصات) به شمار می‌آید، ^[۲۶] او را به تفکر و ژرف‌اندیشی در باره جهان و انسان و آفریدگار هستی که انگیزه اصلی مجاورت در غار حراء بود، وامی‌داشت. از همین رو، وی در این مدت، بیشتر به تفکر و عبادت خدا و مشاهده کعبه مشغول بوده است.^[۲۷] خداوند این خلوت و تنهایی را برای او محبوب گرداند؛ به گونه‌ای که انوار معرفت بر قلب وی تابید و چیزی محبوب‌تر از این خلوت برایش نبود.^[۲۸] در پی آن، حقایقی از جهان برایش کشف شد و سرانجام وحی رسالت در غار حراء بر او نازل گشت.

از تحنُّث یا اعتکاف پیامبر(ص) پس از بعثت در مکه خبری در دست نیست.^[۲۹] ایشان در هر سه دهه ماه مبارک رمضان در مسجد مدینه اعتکاف انجام می‌داد.^[۳۰]

تحنث و اعتکاف

تحنُّث قرابتی فراوان با اعتکاف دارد؛ از جمله این‌که هر دو خلوت‌گزینی برای تفکر و عبادت خداوند هستند که بهترین هنگام آن ماه مبارک رمضان است؛ ولی اعتکاف از دیدگاه شرعی دارای شرایط و احکام خاص مانند روزه و حضور دست‌کم سه روز در مسجد است. (← اعتکاف)

تحنث و رهبانیت

تحنث از دیدگاه قصد و انگیزه و طول مدت و ارتباط با جامعه، با رهبانیت متفاوت است. رهبانیت هرگز از تایید اسلام و پیامبر(ص) بهره نبرده و ایشان دین خود را بر پایه حنفیت سهل و آسان و نه رهبانیت خوانده^[۳۱] و افرادی چون ابوعامر راهب را به دلیل وارد کردن رهبانیت به دین ابراهیم حنیف، فاسق دانسته است.^[۳۲]

پانویس

↑ العین، ج3، ص206؛ مفردات، ص260؛ المعجم الوسیط، ج1، ص201، «حنث.
↑ الصحاح، ج1، ص280؛ تاج العروس، ج3، ص198-199، «حنث.
↑ اساس البلاغه، ج1، ص97، «حنث؛ السیرة النبویه، ج1، ص235؛ انساب الاشراف، ج1، ص84، 105.
↑ المعجم الوسیط، ج1، ص201؛ التحقیق، ج2، ص290-291، «حنث.
↑ الصحاح، ج1، ص280.
↑ الصحاح، ص154؛ تاج العروس، ج3، ص198-199.
↑ محمد (ص) فی مکه، ص109-110؛ تاریخ العرب فی الاسلام، ص163.
↑ محمد (ص) فی مکه، ص109.
↑ دانشنامه جهان اسلام، ج6، ص685.
↑ اساس البلاغه، ج1، ص97.
↑ السیرة النبویه، ج1، ص235؛ الصحاح، ج1، ص280؛ تاج العروس، ج3، ص198-199، «حنث.
↑ السیرة النبویه، ج1، ص235.
↑ انساب الاشراف، ج1، ص116؛ السیرة النبویه، ج1، ص235؛ تاریخ طبری، ج2، ص300.
↑ انساب الاشراف، ج1، ص92؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص382.
↑ المنمق، ص422؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص237.
↑ السیرة النبویه، ج1، ص235و 222-232؛ المنمق، ص422؛ سیره رسول الله(ص)، ص79-81.
↑ نهج البلاغه، خطبه192؛ فتح الباری، ج10، ص356.
↑ سیره ابن اسحق، ص121؛ الطبقات، ج1، ص153؛ تاریخ طبری، ج2، ص300.
↑ السیرة الحلبیه، ج1، ص381.
↑ تاریخ طبری، ج2، ص30؛ الطبقات، ج1، ص153؛ جوامع السیرة النبویه، ص36؛ تاریخ قرآن، ص36.
↑ نهج البلاغه، خطبه 192؛ اعیان الشیعه، ج1، ص372.
↑ سیره ابن اسحق، ص121؛ السیرة النبویه، ج1، ص236-237؛ تاریخ طبری، ج2، ص300؛ امتاع الاسماع، ج1، ص20.
↑ تاریخ قرآن، ص36.
↑ السیرة النبویه، ج1، ص237؛ الطبقات، ج1، ص153؛ تاریخ قرآن، ص36.
↑ جوامع السیرة النبویه، ص36؛ سیره رسول خدا(ص)، ص227.
↑ السیرة النبویه، ج1، ص234-235؛ بحار الانوار، ج39، ص327-328.
↑ السیرة الحلبیه، ج1، ص383؛ سبل الهدی، ج2، ص245-246.
↑ السیرة الحلبیه، ج1، ص381.
↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج9، ص355.
↑ الکافی، ج4، ص175.
↑ الامالی، ص528؛ میزان الحکمه، ج2، ص951.
↑ مجمع البیان، ج4، ص769

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تحنُّث.

اساس البلاغه: الزمخشری (م 538ق.) ، به کوشش عبدالرحیم، دفتر تبلیغات؛

اعیان الشیعه: سید محسن الامین (م. 1371ق.) ، به کوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف؛

الامالی: الطوسی (م. 460ق.) ، قم، دار الثقافه، 1414ق؛

انساب الاشراف: البلاذری (م. 279ق.) ، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق؛

بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق؛

تاج العروس: الزبیدی (م. 1205ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق؛

تاریخ العرب فی الاسلام: جواد علی، قم، رضی، 1414ق؛

تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.) ، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛

تاریخ قرآن: محمود رامیار، تهران، امیر کبیر، 1346ش؛

التحقیق: المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش؛

جوامع السیرة النبویه: ابن حزم‌اندلسی (م. 456ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه؛

دانشنامه جهان اسلام: زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1378ش؛

دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش؛

سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م. 942ق.) ، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق؛

السیرة الحلبیه: الحلبی (م. 1044ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1400ق؛

السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213ق./218ق.) ، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛

سیره ابن اسحق (السیر و المغازی): ابن اسحق (م. 151ق.) ، به کوشش زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، 1368ش؛

سیره رسول الله(ص): عباس زریاب خویی، تهران، سروش، 1370ش؛

الصحاح: الجوهری (م. 393ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق؛

الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.) ، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق؛

العین: خلیل (م. 175ق.) ، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق؛

فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.) ، بیروت، دار المعرفه؛

الکافی: الکلینی (م. 329ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش؛

مجمع البیان: الطبرسی (م. 548ق.) ، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛

محمد(ص) فی مکه: عبدالرحمن عبدالله شیخ حسین عیسی، قاهره، الهیئة المصریه، 2002م؛

المصباح المنیر: الفیومی (م. 770ق.) ، قم، دار الهجره، 1405ق؛

المعجم الوسیط: ابراهیم انیس و دیگران، تهران، فرهنگ اسلامی، 1375ش؛

مفردات: الراغب (م. 425ق.) ، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دار القلم، 1412ق؛

المنمق: ابن حبیب (م. 245ق.) ، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405ق؛

میزان الحکمه: ری‌شهری، قم، دار الحدیث، 1416ق؛

نهج البلاغه: صبحی صالح، تهران، دار الاسوه، 1415ق.

[1] العین، ج3، ص206؛ مفردات، ص260؛ المعجم الوسیط، ج1، ص201، «حنث.

[2] الصحاح، ج1، ص280؛ تاج العروس، ج3، ص198-199، «حنث.

[3] اساس البلاغه، ج1، ص97، «حنث؛ السیرة النبویه، ج1، ص235؛ انساب الاشراف، ج1، ص84، 105.

[4] المعجم الوسیط، ج1، ص201؛ التحقیق، ج2، ص290-291، «حنث.

[5] الصحاح، ج1، ص280.

[6] الصحاح، ص154؛ تاج العروس، ج3، ص198-199.

[7] محمد (ص) فی مکه، ص109-110؛ تاریخ العرب فی الاسلام، ص163.

[8] محمد (ص) فی مکه، ص109.

[9] دانشنامه جهان اسلام، ج6، ص685.

[10] اساس البلاغه، ج1، ص97.

[11] السیرة النبویه، ج1، ص235؛ الصحاح، ج1، ص280؛ تاج العروس، ج3، ص198-199، «حنث.

[12] السیرة النبویه، ج1، ص235.

[13] انساب الاشراف، ج1، ص116؛ السیرة النبویه، ج1، ص235؛ تاریخ طبری، ج2، ص300.

[14] انساب الاشراف، ج1، ص92؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص382.

[15] المنمق، ص422؛ السیرة الحلبیه، ج1، ص237.

[16] السیرة النبویه، ج1، ص235و 222-232؛ المنمق، ص422؛ سیره رسول الله(ص)، ص79-81.

[17] نهج البلاغه، خطبه192؛ فتح الباری، ج10، ص356.

[18] سیره ابن اسحق، ص121؛ الطبقات، ج1، ص153؛ تاریخ طبری، ج2، ص300.

[19] السیرة الحلبیه، ج1، ص381.

[20] تاریخ طبری، ج2، ص30؛ الطبقات، ج1، ص153؛ جوامع السیرة النبویه، ص36؛ تاریخ قرآن، ص36.

[21] نهج البلاغه، خطبه 192؛ اعیان الشیعه، ج1، ص372.

[22] سیره ابن اسحق، ص121؛ السیرة النبویه، ج1، ص236-237؛ تاریخ طبری، ج2، ص300؛ امتاع الاسماع، ج1، ص20.

[23] تاریخ قرآن، ص36.

[24] السیرة النبویه، ج1، ص237؛ الطبقات، ج1، ص153؛ تاریخ قرآن، ص36.

[25] جوامع السیرة النبویه، ص36؛ سیره رسول خدا(ص)، ص227.

[26] السیرة النبویه، ج1، ص234-235؛ بحار الانوار، ج39، ص327-328.

[27] السیرة الحلبیه، ج1، ص383؛ سبل الهدی، ج2، ص245-246.

[28] السیرة الحلبیه، ج1، ص381.

[29] دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج9، ص355.

[30] الکافی، ج4، ص175.

[31] الامالی، ص528؛ میزان الحکمه، ج2، ص951.

[32] مجمع البیان، ج4، ص769

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]