عبدالله بن زبیر

عبدالله بن زبیر بن عوام بن خُوَیلد مکنّا به ابوبکر و ابوخُبَیب، صحابی خردسال و از مدعیان خلافت در مکه بود. او در 7 یا 8 سالگی، در میان جمعی از کودکان با پیامبر(ص) بیعت کرداز این رو، او را از صحابه صِغار پیامبر شمرده‌اند. خواهرزاده عایشه بود و با او ارتباط نزدیکی داشت. او پس از کناره‌گیری از طرفین درگیر در صفین با معاویه بیعت کرد ولی برای فرار از بیعت با یزید، به مکه پناه برد و پس از مرگ یزید از دیگران بیعت گرفت و به خلافت رسید. بزرگان بنی‌هاشم در مکه با او بیعت نکردند. وی پس از خلافت به تعمیر و تجدید بنای کعبه پرداخت. او در محاصره دوم مکه به دست حجاج، کشته شد. پس از شکست ابن‌ زبیر، گروهی از خاندانش راه عزلت گزیدند و گروهی دیگر خود را به حاکمان اموی و عباسی نزدیک کردند؛ زیرا نزد خوارج و شیعیان جایگاهی نداشتند.

اطلاعات فردی
نام کامل	عبدالله بن زبیر بن عوام
لقب	ابوبکر و ابوخُبَیب
نسب	بنی اسدقریش
تاریخ تولد	شوال سال اول قمری
زادگاه	مدینه
محل زندگی	مکه، مدینه
تاریخ وفات	۷۳ قمری
شهر وفات	مکه
خویشاوندان سرشناس	پیامبر(ص)، زبیر بن عوام، ابوبکر، عایشه
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
سیاسی	شرکت در جنگ‌های جمل و صفین و خلافت مسلمانان پس از مرگ یزید بن معاویه
اجتماعی	بازسازی کعبه پس از حمله و تخریب به دست لشگریان یزید

نسب

ابن زبیر از تیره بنی‌اسد قریش، مکنّا به ابوبکر و ابوخُبَیب، پدرش عمه‌زاده پیامبر و مادرش اسماء، دختر ابوبکر است. وی بارها به این نسبت‌ها افتخار می‌کرد.

تولد

بنا بر سخن مشهور، او نخستین نوزادی بود که پس از هجرت پیامبر(ص) به مدینه، درمیان مسلمانان، در شوال سال اول ق زاده شد. مسلمانان با شنیدن خبر تولد او، از خوشحالی یکباره تکبیر گفتند؛ زیرا تولد وی نشانه بطلان شایعه یهودیان بود که به ادعای خویش می‌خواستند با جادو، مانع تولد نوزادان مسلمانان شوند و بدین ترتیب نسل مسلمانان را به ‌تدریج منقرض کنند. پیامبر کام ابن‌ زبیر را با خرما برداشت و او را عبدالله نامید و ابوبکر در گوش‌هایش اذان گفت.

ویژگی ظاهری

او پوستی به رنگ سبز تیره و بدنی لاغر، قدی میانه، محاسنی زرد و بسیار کم پشت و موهایی بلند و پر پشت داشت و پدرش وی را شبیه‌ترین مردم به ابوبکر می‌دانست.

ویژگی باطنی

ابن‌ زبیر را مردی شجاع، جنگجو، دارای قدرت بدنی بسیار، سخندان و درعین حال بدخلق و حسود معرفی کرده‌اند. غرورش تاجایی بود که در روابط زناشویی پدر و مادرش دخالت می‌کرد و به ‌سبب تعصب به مادر سرانجام منجر به جدایی آنان شد. حرص و بخل شدیدش ضرب المثل بود.. تنگ‌چشمی او زیاد بود او مردم بادیه‌نشین را که به یاری‌اش آمده بودند، افرادی بی‌ارزش خواند.

همسران

نفیسه دختر امام حسن(ع)؛ عایشه دختر عثمان بن عفان،؛ عایشه دختر عبدالرحمن بن حارث و خواهرانش رَیطه و حَنتَمه، تُماضر دختر مَنظوررا جزء همسران وی دانسته‌اند.

محدثان نسل وی

محدثان و دانشمندان بسیاری را از نسل ابن‌ زبیر شمرده‌اند که از جمله آنان ابوعبدالله زبیر بن بَکار است. او قضاوت کوفه را در مدتی طولانی از سوی عباسیان عهده‌دار شد و تألیفات فراوان داشت.

نقل روایات

ابن‌ زبیر را در طبقه میانی اصحاب در تعداد فتوا و هم‌ردیف ابوبکر، أمّ سلمه، أنس بن مالک و أبوسعید خُدری به شمار آورده‌اند. احمد بن حنبل ۳۲ حدیث از او نقل کرده و ذهبی روایت‌های او را ۳۳ حدیث مسند دانسته است.

فضیلت‌سازی برای خود

زبیریان گزارش‌هایی برای بزرگ‌نمایی ابن‌ زبیر جعل کرده‌اند؛ مثل:

• به ۱۰۰ زبان با غلامانش سخن می‌گفت؛
• نخستین طواف او در قنداقه با دست ابوبکر بود؛
• نخستین واژه‌ای که در کودکی بر زبان آورد، شمشیر بود و پیوسته آن را تکرار می‌کرد؛
• در کودکی، خون حجامت پیامبر(ص) را نوشید؛
• زنان جنی را در طواف دید و آنان را فراری داد؛
• با مردان جنی همسخن ‌شد و از آنان نمی‌ترسید؛
• کنار حجرالاسود برای دستیابی به حکومت حجاز و خلافت، دعا نمود و خواسته‌اش برآورده شد.

عبادات سخت برای کسب مقبولیت

ابن زبیر به عبادت‌هایی رو می‌آورد که دیگران از انجام دادن آن ناتوان بودند؛ برخی مانند ابن عباس اینها را نوعی ریاکاری برای کسب مقبولیت می‌دانست. به عنوان مثل:

• آن‌گاه که سیل در مسجدالحرام مانع از طواف بود، شناکنان کعبه را طواف کرد؛
• سجده‌اش آنقدر طولانی می‌شد که پرندگان بر پشت او می‌نشستند؛
• 7 یا 15 روز پیاپی بدون افطار روزه می‌گرفت؛
• هر شب به گونه‌ای خاص عبادت می‌کرد: شبی را تا صبح می‌ایستاد، شبی را تا صبح رکوع و یا سجده می‌کرد؛
• در میان جمعی به رکوع رفت و با این که حاضران سوره‌های طولانی مانند بقره، آل ‌عمران، نساء و مائده را خواندند، او از رکوع برنیامد.

در زمان خلیفه اول، دوم و سوم

پیامبر(ص) به ابن زبیر:

وای بر مردم از دست تو! و وای بر تو از دست مردم!

در روزگار ابوبکر، داوطلبانه سردسته گروهی از نوجوانان شد که در اجرای فرمان خلیفه، دزدی سابقه‌دار را در بقیع گردن زدند. او در نبرد یرموک همراه پدرش زبیر حاضر بود در مسابقه شترسواری با عمَر بر او پیروز شد. در زمان عثمان در روند یکسان‌سازی مصاحف، جزء کاتبان نسخه‌های قرآن بود. در حمله به مغرب شرکت داشت و به ادعای خود، با کشتن فرمانده لشکر دشمن، باعث پیروزی شد. او در زمان شورش مردم بر ضدّ عثمان، از مدافعان عثمان بود که خانه‌اش را ترک نکرد. و هنگام محاصره در مواجهه با معترضان زخمی شد.

در زمان امام علی(ع)

در جوانی در برابر امام علی(ع) قرار داشت و تأثیر او بر پدرش باعث شد تا ایشان جدایی زبیر از اهل‌ بیت(ع) را به سبب او بداند.

در جنگ جمل

عاطفه فراوان میان ابن‌ زبیر و عایشه باعث شد تا طلحه و زبیر او را برای قانع‌کردن عایشه در اتحاد با خود در جنگ جمل به خدمت گیرند. بعدها وقتی عایشه از ابن عمر پرسید که چرا او را از اینکار باز نداشته است، ابن‌ عمر نفوذ ابن‌ زبیر را مانع از آن دانسته بود. در جنگ جمل، سگان سرزمین حَوْأب به عایشه پارس کردند و او به یاد حدیث پیامبر افتاد که همسرانش را بر حذر داشته بود که سگ‌های حوأب سر راهشان را بگیرند. در این هنگام، ابن‌ زبیر ۵۰ تن از بنی‌عامر را واداشت تا شهادت دهند که آن ناحیه حوأب نیست. این گواهی نخستین گواهی دروغ در اسلام شناخته شد. ابن‌ زبیر در راه بصره پس از نزاع طلحه و زبیر بر سر امامت لشکر، در کنار محمد بن طلحه امامت را عهده‌دار بود. پس از ورود به بصره و بر خلاف پیمان آتش بسی که با عثمان بن حُنَیف حاکم بصره تا رسیدن امام علی(ع) بسته بودند، در رأس گروهی محافظان مسلمان را کشت و بیت‌ المال را تصرف کرد. او که فرمانده پیاده نظام جمل بود، در آغاز نبرد، با آگاهی از تصمیم پدرش برای کناره‌گیری از جنگ، کوشید با ترسو خواندن پدرش او را از این کار بازدارد. عبدالله در این جنگ با مالک اشتر درگیر شد و با وجود بیش از ۳۰ زخم جان سالم به ‌در برد. و در خانه‌ای پنهان شد و بعدا مشمول عفو امام علی(ع) قرار گرفت.

در جنگ صفین

او پس از کناره‌گیری از طرفین درگیر در صفین، به دعوت معاویه، در جمع معتزلان از امام علی برای نظارت بر حکمیت به دومة الجندل رفت. وی در این گردهمایی به عبدالله بن عمر، پیشنهاد پذیرش خلافت داد؛ ولی او نپذیرفت.

در زمان معاویه

معاویه از جاه‌طلبی او با خبر بود و درباره شورش او به جانشینش یزید سخت هشدار داد؛ اما توانست از او بیعت بگیرد و وی را با تهدید و تطمیع در مدینه آرام نگاه دارد. وی در زمان معاویه در حمله به قسطنطنیه با او همکاری کرد.

در زمان امام حسن و امام حسین(ع)

در دوران بنی‌امیه با توجه به جایگاه معنوی و اجتماعی امام حسن و امام حسین(ع) برخوردی رخ نداد؛ بلکه با وجود کینه‌ای که در دل داشت، مدارا ورزید. در مواردی تلاش برای امتیازگیری از معاویه با تهدید به جانبداری از اهل‌ بیت(ع) انجام می‌داد. ازدواج او با ام‌ الحسن و ازدواج پسر برادرش با ام ‌سلمه دختران امام حسن(ع) و ازدواج برادرش با سکینه دختر امام حسین(ع) از سیاست‌بازی‌های او و خاندانش در روابط با اهل‌ بیت(ع) است. با حضور امام حسین(ع) در مکه، ابن‌ زبیر مجالی برای دعوت به خود نمی‌دید، ایشان را به سفر به عراق تشویق کرد؛ هر چند برای دفع اتهام از خود، آمادگی‌اش را برای همکاری مطرح می‌کرد. امام حسین(ع) هنگام خروج، نماندن خود را در مکه، به حدیثی از پیامبر خدا(ص) مستند دانست که ظهور فتنه‌گری را در مکه پیش‌بینی کرده بود که باعث شکستن حرمت کعبه می‌شود. و درباره این رخداد به ابن‌ زبیر هشدار داد. همین روایت را ابن‌ عباس، ابن‌ عمر و عبدالله بن عمرو عاص نیز به ابن زبیر یادآوری کردند و او را از این کار بازداشتند.

در زمان یزید

یزید پس از رسیدن به حکومت، از ابن زبیر بیعت خواست ولی او به مکه پناه برد. در مکه در جماعت بنی‌امیه شرکت نمی‌کرد و در کنار کعبه نماز می‌گزارد و پنهانی مردم را به شورای خلافت دعوت می‌کرد و خود را عائذ البیت (پناهنده به خانه خدا) می‌خواند. وی این لقب را برگزید تا خود را با شخصی تطبیق کند که بر پایه روایتی از پیامبر، به کعبه پناه می‌برد و دشمنان او در بیابان ، میان مکه و مدینه، در زمین فرو می‌روند. به اعتقاد برخی، این شخص امام زمان(عج) است. پس از رسیدن خبر شهادت امام حسین(ع)، خطابه‌ای در رثای وی خواند و با کنایه یزید را برای خلافت نالایق دانست. در این هنگام، هوادارانش خواهان بیعت با او شدند؛ ولی او زمان را مناسب ندانست.

عدم پذیرش بیعت با یزید

یزید با فرستادن قاصدی همراه غل و زنجیری از نقره، از او خواست تا برای نشان دادن فرمانبرداری خود، نزد یزید حضور یابد؛ ولی وی نپذیرفت. حاکم مکه و مدینه، به فرمان یزید برای دستگیری ابن‌ زبیر و برای گرفتن بیعت، به مکه آمد. فرماندهی این نیروها را عمرو برادر ابن‌ زبیر که مادرش از بنی‌امیه بود عهده‌دار شد. نبرد کوتاهی میان نیروهای ابن‌ زبیر و لشکر عمرو که در میانشان طرفداران ابن زبیر بودند، صورت گرفت و لشکر عمرو پراکنده شدند و عمرو با امان گرفتن از برادرش به اسارت نیروهای او درآمد. ابن‌ زبیر؛عمرو را در زندانی تنگ محبوس کرد و پس از مدتی زندان را بر سر وی و همراهانش ویران کرد.

رد پیشنهاد یزید برای تسلیم شدن

ابن‌ زبیر پس از پیروزی، با مشورت مادرش اسماء، با رد پیشنهادهای مکرر یزید برای تسلیم شدن، مردم را به خلع او فراخواند و مردم مدینه را به خود دعوت کرد. مردم مدینه، با عبدالله بن مُطیع عَدوی به نیابت از او بیعت کردند. یزید لشکری را برای سرکوب ابن‌ زبیر فرستاد. این لشکر مدینه را محاصره کرده و سه روز به مردم مهلت داد با لشکر شام همکاری کنند؛ اما آنان نپذیرفتند و ، با لشکر شام به نبرد برخاستند. پس از شکست مردم مدینه، به فرمان یزید سه روز جان و مال و ناموس آنان را بر لشکر خود مباح کرد. شامیان با قتل عام مردم و صحابه پیامبر و هتک حرمت نوامیس و پس از اعتراف از افراد به بندگی برای یزید، به سوی مکه آمدند.

جنگ با لشکر یزید

لشکر شام، مکه را محاصره کرد. شامیان،، بر کوه‌های مشرف بر مسجدالحرام منجنیق نصب کردند و با پرتاب سنگ و گلوله‌های شعله‌ور، زبیریان را زیر فشار قرار دادند. سنگ‌ها با اصابت به کعبه، آن را ویران کرد و به آتش کشاند. آتش پرده‌های میان رکن یمانی و حجرالاسود و چوب‌های ساج بنای کعبه را سوزاند. ابن‌ زبیر مانع خاموش‌کردن آتش شد تا با این ترفند، مکیان را در برابر لشکر شام استوار سازد. زبیریان از این رخداد بیشترین بهره تبلیغاتی را بردند و در خطابه‌هایشان شامیان را آتش‌زنان خانه خدا نامیدند. شامیان با شنیدن خبر مرگ یزید دست از محاصره برداشتند.

حامیان ابن زبیر در دفاع از مکه

• دسته‌ای ۲۰۰ نفره از حبشیان که پادشاه وقت حبشه برای دفاع از کعبه اعزام کرده بود
• گروهی ۷۰ نفری از خوارج که ابن‌ زبیر بدون پرس‌و‌جوی درباره عقایدشان، خود را با آنان موافق شمرد؛ پس از مرگ یزید که آنان خواستار اظهارنظر صریح درباره اعتقاداتشان شدند، آنان را از خود راند.
• مختار بن ابی عُبَیده ثقفی نیز در حمله حصین بن نمیر به مکه، با ابن‌ زبیر همکاری کرد.

دشمنی با اهل‌بیت(ع)

از آن‌جا که حکومت وی از لحاظ مادی و نظامی کاملاً به عراق وابسته بود و عراق هم به اهل‌ بیت گرایش داشت، سران با ‌نفوذ بنی‌هاشم را رقیب جدی خود می‌دید و مختار که عراق را از چنگ زبیریان بیرون آورد، دشمن جدی برای خلافت خود می‌دانست. کینه فراموش نشدنی ابن‌ زبیر از کسانی که او و پدر و خاله‌اش را در نبرد جمل شکست داده بودند. بر پایه گفته خود، از اهل‌ بیت کینه‌ای ۴۰ ساله داشت. دشمنی او با اهل‌ بیت پیامبر(ص) او را واداشت تا ۴۰ هفته، درخطبه نماز جمعه، از درود فرستادن بر پیامبر(ص) خودداری کند تا مبادا اهل‌ بیت(ع) به آن افتخار کنند. این برخورد ابن‌ زبیر باعث شده تا برخی دانشمندان اهل‌ سنت روایت او را به‌ سبب دشمنی‌اش با امام علی(ع) معتبر ندانند.

دشمنی با محمد بن حنفیه

ابن‌ زبیر از محمد بن حنفیه خواست تا بیعت کند؛ اما او بیعت خود را منوط به اتفاق‌نظر همه مسلمانان. پس از اهانت او به امام علی(ع)، محمد بن حنفیه در خطبه‌ای با اعتراض به این کار، بزرگان قریش را به واکنش در برابر این کار زشت فراخواند. پس از قیام مختار در کوفه ابن‌ زبیر که از اقبال مردم به ابن‌ حنفیه بیمناک بود، او را همراه پیروانش زندانی کرد و به آنان پیام داد که با خدا عهد کرده اگر با او بیعت نکنند، ایشان را بسوزاند یا گردن بزند. مختار گروهی۱۵۰ نفری را شتابان به مکه فرستاد. این گروه هنگامی رسیدند که ابن‌ زبیر برای سوزاندن ابن‌ حنفیه و یارانش در کنار زمزم هیزم انباشته بود. آنان شعار یا لَثاراتِ الحسین، شعار توّابین، را سر دادند و برای حفظ حرمت حرم و مسجدالحرام به جای شمشیر چوبدست برداشتند و زندانیان را آزاد کردند.

دشمنی با ابن عباس

به خطر سربار زدن ابن‌ عباس از بیعت با ابن‌ زبیر، پیش و پس از مرگ یزید با او برخوردی خشن داشت بود؛ کاری که خلافت و مشروعیت خلافت ابن‌ زبیر را زیر سؤال می‌برد. ابن‌ عباس، او را شایسته خلافت نمی‌دید و عامل هتک حرمت خانه امن الهی می‌دانست. تخریب کامل کعبه برای بازسازی آن و درگیری وی با محمد بن حنفیه، اعتراض ابن‌ عباس را در پی داشت تا آن‌جا که ابن‌ زبیر او را نیز از مکه اخراج کرد.

عایشه و ابن‌ زبیر

ابن‌ زبیر را عایشه از کودکی نزد خود نگهداری کرد. بدین ترتیب رابطه عاطفی شدیدی میان عایشه و ابن‌ زبیر شکل گرفت. ابن‌ زبیر به بهانه خرید حجره عایشه که محل دفن پیامبر گرامی است، اموال بسیاری در اختیار او قرار داد و شرط کرد که این حجره تا زنده بودن عایشه در اختیارش باشد. وقتی ابن‌ زبیر آگاه شد که عایشه خانه‌اش را فروخته و بهای آن را صدقه داده، تهدید کرد که او را به‌ سبب این ولخرجی از تصرف در اموالش محروم کند. عایشه به سبب این توهین سوگند یاد کرد که هرگز او را به حضور نپذیرد؛ اما محبت میان این دو باعث شد تا ابن‌ زبیر با ترفندی به دیدن عایشه برود.

خلافت ابن‌ زبیر

عبدالله ابن‌ زبیر در نهم رجب سال ۶۴ق. مردم را به بیعت با خود بر پایه کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) و سیره خلفا فراخواند. برخی نیز زمان اعلان خلافت ابن‌ زبیر را سه ماه پس از مرگ یزید دانسته‌اند. بسیاری از شامیان پس از مرگ یزید هوادار خلافت ابن‌ زبیر بودند. از همین رو، حصین بن نمیر، فرمانده لشکر محاصره‌کننده که خود نیز از سران شام بود، به ابن زبیر پیشنهاد کرد برای به دست گرفتن خلافت همراه او به شام بیاید. اما ابن‌ زبیر پیشنهاد حصین را نپذیرفت و به فرستادن نماینده بسنده کرد و همین باعث شد که حصین او را مردی بی‌کیاست بداند.

بیعت‌کنندگان

مردم حَمِص، دمشق، قِنِّسّرین، کوفه، بصره، خراسان و یمن با نمایندگان او بیعت کردند. به این ترتیب، او به آرزوی دیرین خود دست یافت. و پس از دعوی خلافت، طرفداران بنی‌امیه را از مکه راند و با محاصره سعد مولای عتبة بن ابی‌سفیان، از هواداران بنی‌امیه که در طائف پناه گرفته بود، او را همراه ۵۰ نفر از یارانش پس از ورود به حرم کشت. این کار او با اعتراض شدید عبدالله بن عمر و عبدالله بن عباس روبه‌رو شد.

بیعت نکنندگان

افزون بر سران بنی‌هاشم از جمله محمد بن حنفیه و ابن‌ عباس که از بیعت با ابن‌ زبیر سر باز زدند، ابن‌ عمر هم اعلان کرد با هیچ گروهی بیعت نمی‌کند و با جماعت نیز مخالفت نمی‌ورزند.

مختار و ابن زبیر

مختار با ابن‌ زبیر بیعت کرد و با لشکر شام جنگید، به این شرط که از مناصب حکومتی سهمی داشته باشد و پیشنهادهایش پذیرفته شود. وی پس از پایان محاصره به کوفه رفت و حاکم ابن‌ زبیر، را از کوفه بیرون راند. درگیری میان ابن‌ زبیر و مختار باعث شد تا زبیریان مختار را به دنیاطلبی، ادعای غیبگویی و کذب در روایت متهم کنند و او را کذاب ثقیف بخوانند. با شروع مجازات قاتلان امام حسین(ع) به دست مختار، اشراف کوفه که خود را در خطر دیدند، نزد مصعب، حاکم زبیری بصره، گریختند و او را به جنگ با مختار تشویق کردند. به‌ رغم ادعای ابن‌ زبیر که سوگند یاد کرده بود در صورت دستیابی به قاتلان امام حسین(ع) آنان را مجازات کند.

کشتن مختار و یارانش

مصعب با پذیرفتن نظر آنان و به دستور ابن‌ زبیر، به کوفه حمله کرد و پس از سه روز درگیری و محاصره بر مختار چیره شد. او افزون بر مختار جمع فراوانی ازهمراهانش را کشت. شمار اینان تا ۸۰۰۰ نفر یاد کرده‌اند که در میانشان ۷۰۰ تن از شیعیان ایرانی، عبیدالله بن حُر جعفی بودند. این کشتار چنان بیرحمانه بود که حتی ابن‌ عمر، ابن زبیر را برای کشتن هزاران انسانی که در‌ دارالاماره کوفه تسلیم او شده بودند، سزاوار دوزخ دانست. مصعب، به دستور برادرش ابن‌ زبیر، همسر مختار عَمره دختر نعمان بن بشیر انصاری را که شوهرش را بنده‌ای درستکار و محب اهل‌ بیت(ع) می‌دانست، اعدام کرد.

مروانیان و ابن زبیر

ابن‌ زبیر پس از قدرت یافتن، بنی‌امیه از جمله مروان بن حَکَم و پسرش را از مدینه اخراج کرد. حضور مروان در شام باعث شد تا به عنوان خلیفه رقیب ابن‌ زبیر به میدان آید. و در نبرد بر هواداران شامی ابن‌ زبیر چیره شد. به این ترتیب، قدرت ابن‌ زبیر در شام پایان یافت. با تلاش مروان، مصر نیز از سلطه او بیرون رفت. دشمنی ابن‌ زبیر و مروانیان باعث شد تا پس از دستیابی عبدالملک بن مروان به خلافت، ابن‌ زبیر از موسم حج برای تبلیغ بر ضدّ آنان و بیعت گرفتن از حاجیان برای خود سود جوید. او در خطبه‌هایش در روز عرفه و ایام منا در مکه، با یاد‌کردن از لعنت پیامبر بر حَکَم بن عاص، جد عبدالملک، شامیان را به خود متمایل می‌کرد. او هر شب کنار در کعبه می‌ایستاد و بدعت‌ها و جنایت‌های‌ بنی‌امیه را بازمی‌گفت. عبدالملک شامیان را از رفتن به حج بازداشت. عبدالملک بعد از مدتی با حمله به عراق مصعب بن زبیر را کشت و عراق را تصرف کرد، و حجاج بن یوسف ثقفی را برای سرکوب ابن‌ زبیر فرستاد.

ابن زبیر در محاصره مروانیان

حجاج در ذی قعده سال ۷۲ق. با آگاهی از ناتوانی ابن‌ زبیر و پس از رسیدن نیروی کمکی ۵۰۰۰ نفری وارد مدینه شد و حاکم زبیری آن را اخراج کرد. سپس به سوی مکه حرکت و ابن‌ زبیر را در مسجدالحرام محاصره نمود. این محاصره در ذی‌حجه سال ۷۲ق. آغاز شد و پس از شش ماه و ۱۷ روز با قتل ابن‌ زبیر در روز سه‌شنبه ۱۷ جمادی الاولی سال ۷۳ق. پایان یافت. برخی مدت این محاصره را هشت ماه و ۱۷ روز دانسته‌اند. در موسم حج سال ۷۲ق. ابن‌ زبیر در مسجدالحرام در محاصره بود. در این زمان حجاج با لباس رزم در عرفات حاضر شد

شکست ابن زبیر

عبدالملک در آغاز، حجاج را از تهاجم نظامی به مکه بر حذر داشت و از او خواست با محاصره اقتصادی ابن‌ زبیر را به تسلیم وادارد. از این روی، حجاج مانع رسیدن آذوقه به زبیریان شد و آنان را چنان در تنگنا قرار داد که تنها به آب زمزم دسترسی داشتند. حجاج با نصب منجنیق، زبیریان را سخت کوبید. سنگ‌های منجنیق به کعبه اصابت کرد و به آن آسیب رساند. فشار اقتصادی و گرانی فراوان ارزاق عمومی سبب شد تا ابن‌ زبیر که نمی‌خواست از آذوقه بسیار انبارها استفاده کند، ناچار به کشتن اسب و پخش گوشت آن در میان یارانش شود. خاندان و یاران ابن زبیر او را به صلح فرا می‌خواندند ولی او قبول نکرد. این وضعیت در کنار اعلان عفو عمومی حجاج سبب گشت یاران ابن‌ زبیر و حتی پسرانش خبیب و حمزه برای حفظ جان خود تسلیم شوند.

مرگ ابن زبیر

ابن‌ زبیر از چند روز پیش از مرگش مواد خوشبو مانند مشک می‌خورد تا در صورت آویخته شدن بر دار، جنازه‌اش بوی بد نگیرد. آخرین روز در گفت‌وگو با مادرش اسماء قیام خود را برای خدا دانست و دامن خود را از هر گونه خیانت پاک دانست. او انگیزه خود از این سخنان را، دلداری مادرش دانست. وی به سفارش مادرش با یارانی اندک در حالی‌که به کعبه تکیه داده بود، جنگید و در ۷۲ سالگی کشته شد. در این نبرد ۲۴۰ نفر همراه ابن‌ زبیر کشته شدند و خون برخی از آنان تا درون کعبه جاری شد. سر او را به مدینه بردند و آن‌جا نصب کردند. سپس سرها را برای عبدالملک بردند.

محل دفن

حجاج جسد ابن‌ زبیر را تا یک سال از پا آویخت. سرانجام به خواهش مادرش از عبدالملک یا ابن عمر از حجاج، پیکر او به اسماء سپرده شد. مادرش پیکر او را پس از غسل دادن با آب زمزم در قبرستان حجون مکه به خاک سپرد. از آن پس این‌گونه غسل دادن میان مکیان سنت شد. مصعب بن عبدالله، جسد ابن‌ زبیر را به مدینه انتقال دادند و در خانه مادر بزرگش صفیه دفن کردند که بعدها به مسجد پیامبر(ص) ملحق شد.

ابن زبیر و حج

ابن‌ زبیر به مدت نُه سال سرپرستی حاجیان را بر عهده داشت. ‌او در سال ۶۳ق. آن‌گاه که خود را پناهنده به حرم نامیده بود، سرپرستی حاجیان را بر عهده گرفت. پس از ادعای خلافت در سال‌های ۶۴-۷۲ق. نیز هشت سال با مردم حج گزارد. اما در سال ۷۳ق. با محاصره مکه به دست حجاج، از این کار بازماند. او در دهه اول ذی‌حجه میان نماز ظهر و عصر بر منبر می‌نشست و مناسک حج را به مردم می‌آموخت. او را داناترین فرد به احکام حج دانسته‌اند. از جمله فتاوای او در حج عبارتند از: حرمت تمتع در حِجة الاسلام، استحباب استلام همه ارکان کعبه، استحباب خواندن دو رکعت نماز پس از نماز عصر رو‌به‌روی کعبه، انجام دادن طواف به صورت قِران، دعا زیر ناودان کعبه، جواز غذا خوردن و خوابیدن در مسجدالحرام، نهی از مسح و لمس مقام ابراهیم.

روایات ابن زبیر

از جمله روایت‌های او درباره حرمین و حج، روایت مشروعیت حج نیابی از پیامبر گرامی(ص) و تعیین مکان قبر دختران اسماعیل است. او در وصف حج بنی‌اسرائیل می‌گفت: ۷۰۰۰۰۰ نفر از آنان به احترام کعبه با پای برهنه از تنعیم وارد حرم می‌شدند. وی به نقل از پدرش، مقام ابراهیم و جای گام‌های او را مکانی می‌دانست که ابراهیم بر آن اعلان عمومی حج کرد. نیز او روایت‌های فراوان درباره فضیلت نماز در مسجدالحرام نقل کرده است.

بازسازی کعبه

نوشتار اصلی: بازسازی کعبه(ابن زبیر)

در زمان حکومت ابن زبیر در مکه، کعبه را به طور کامل تخریب کردند و از نو ساختند. در این بازسازی با استناد به روایتی از پیامبر(ص) بخشی از حجر اسماعیل به مساحت کعبه اضافه شد. بنایی که ساخته شد عمر زیادی نیافت و با نابودی خلافت ابن زبیر در زمان حجاج بن یوسف ثقفی بار دیگر کعبه را بازسازی کردند و حجر اسماعیل را از مساحت آن خارج کردند.

جستارهای وابسته

• بازسازی کعبه(ابن زبیر)

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ابن زبیر.

• الاحتجاج: ابومنصور الطبرسی (م.۵۲۰ق.)، مشهد، ۱۴۰۳ق
• احسن التقاسیم: محمد بن احمد المقدسی (م.۳۸۰ق.)، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق
• اخبار الدولة العباسیه: به کوشش الدوری و المطلبی، بیروت، دار الطلیعه
• الاخبار الطوال: ابن داود الدینوری (م.۲۸۲ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، ۱۴۱۲ق
• اخبار الکرام باخبار المسجدالحرام: احمد بن محمد الملکی (م.۱۰۶۶ق.)، بیروت، دار الصحوه، ۱۴۰۵ق
• اخبار مکه: الازرقی (م.۲۴۸ق.)، بیروت، دار الاندلس، ۱۴۱۶ق
• اخبار مکه: فاکهی (م.۲۷۵ق.)، به کوشش عبدالملک دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق
• الادب المفرد: البخاری (م.۲۵۶ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار البشائر الاسلامیه، ۱۴۰۹ق
• الاستیعاب: ابن عبدالبر (م.۴۶۳ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق
• اسدالغابه: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق
• الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، به کوشش علی محمد و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق
• اعلام العلماء: عبدالکریم القطبی (م.۱۰۱۴ق.)، ریاض، دار الرفاعی، ۱۴۰۳ق
• الاعلام: الزرکلی (م.۱۳۹۶ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م
• الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (م.۳۵۶ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق
• الامامة و السیاسه: ابن قتیبه (م.۲۷۶ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، ۱۴۱۳ق
• الانباء فی تاریخ الخلفاء: ابن العمرانی (۵۸۰ق.)، به کوشش السامرائی، قاهره، الآفاق العربیه، ۱۴۱۹ق
• انساب الاشراف: البلاذری (م.۲۷۹ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق
• الانساب: عبدالکریم السمعانی (م.۵۶۲ق.)، به کوشش عبدالرحمن بن یحیی، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۸۲ق
• الاوائل: حسن بن عبدالله العسکری (م.۳۹۵ق.)، ۱۴۰۸ق
• البدء و التاریخ: المطهر المقدسی (م.۳۵۵ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۳م
• البدایة و النهایه: ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، بیروت، مکتبة المعارف
• البغال: الجاحظ (م.۲۵۵ق.)، بیروت، مکتبة الهلال، ۱۴۱۸ق
• تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.۸۰۸ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق
• تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق
• تاریخ الکعبة المعظمه: حسین عبدالله باسلامه، ۱۳۵۴ق
• تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق
• تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (م.۲۴۰ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق
• تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی
• تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م.۵۷۱ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق
• تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام: محمد بن احمد ابن الضیاء (م.۸۵۴ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق
• تاریخ مکه (از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه): احمد السباعی (م.۱۴۰۴ق.)، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش
• تاریخ و آثار اسلامی: اصغر قائدان، مشعر، ۱۳۸۶ش
• تجارب الامم: ابوعلی مسکویه (م.۴۲۱ق.)، به کوشش امامی، تهران، سروش, ۱۳۶۶ش
• تذکرة الخواص: سبط بن جوزی، قم، الرضی، ۱۴۱۸ق
• تهذیب التهذیب: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۴ق
• تهذیب الکمال: المزی (م.۷۴۲ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، ۱۴۱۵ق
• الجمل: المفید (م.۴۱۳ق.)، کنگره شیخ مفید، قم، ۱۴۱۳
• جمهرة انساب العرب: ابن حزم (م.۴۵۶ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
• جمهرة نسب قریش: الزبیر بن بکار بن عبدالله (م.۲۵۶ق.)
• الجوهرة فی نسب النبی۹ و اصحابه: محمد بن ابی‌بکر انصاری، ریاض، دار الرفاعی، ۱۴۰۳ق
• حجاز در صدر اسلام: احمد العلی، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، مشعر، ۱۳۷۵ش
• حلیة الاولیاء: ابونعیم الاصفهانی (م.۴۳۰ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۵ق
• حیاة الحیوان الکبری: الدمیری (م.۸۰۸ق.)، به کوشش احمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق
• دولت امویان: محمد سهیل طقوش، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه،۱۳۸۷ش
• الروض المعطار: محمد بن عبدالله المنعم الحمیری (م.۹۰۰ق.)، بیروت، مکتبة لبنان، ۱۹۸۴م
• سبل الهدی و الرشاد: محمد بن یوسف الصالحی (م.۹۴۲ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق
• سمط النجوم العوالی: عبدالملک بن حسین العصامی (م.۱۱۱۱ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق
• السنن الصغری: البیهقی (م.۴۵۱ق.)، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۴۲۲ق
• السنن الکبری: البیهقی (م.۴۵۸ق.)، بیروت، دار الفکر
• سنن النسائی: النسائی (م.۳۰۳ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۳۴۸ق
• سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م.۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق
• السیرة النبویه: ابن هشام (م.۸-۲۱۳ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه
• شذرات الذهب: عبدالحی بن عماد (م.۱۰۸۹ق.)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق
• شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق
• شرف النبی۹: ابوسعید خرگوشی (م.۴۰۶ق.)، به کوشش روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش
• شفاء الغرام: محمد الفأسی (م.۸۳۲ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق
• صحیح البخاری: البخاری (م.۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق
• صحیح مسلم بشرح النووی: النووی (م.۶۷۶ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق
• صحیح مسلم:مسلم (م.۲۶۱ق.)، بیروت، دار الفکر
• طبقات الفقهاء: ابواسحاق الشیرازی، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار الرائد العربی، ۱۹۷۰م
• الطبقات الکبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق
• عبدالله بن الزبیر العائذ ببیت ‌الله الحرام: ماجد لحام، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۵ق
• فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه
• فتوح البلدان: البلاذری (م.۲۷۹ق.)، بیروت، دار الهلال، ۱۹۸۸م
• الفتوح: ابن اعثم الکوفی (م.۳۱۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق
• فرهنگ اعلام جغرافیایی: محمد محمد حسن شراب، ترجمه: رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ق
• قاموس الحرمین الشریفین: محمد رضا نعمتی، مشعر، ۱۳۷۷ش
• کعبه و مسجدالحرام در گذر تاریخ: ترجمه: انصاری، قم، مشعر، ۱۳۸۷ش
• کعبه و جامه آن از آغاز تا کنون: محمد الدقن، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش
• الکامل فی التاریخ: ابن اثیر علی بن محمد الجزری (م.۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق
• کنز العمال: المتقی الهندی (م.۹۷۵ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق
• مجمع الزوائد: الهیثمی (م.۸۰۷ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۲ق
• محاضرة الابرار و مسامرة الاخیار: ابن عربی (م.۶۳۸ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق
• المحبّر: ابن حبیب (م.۲۴۵ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده
• مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا، بیروت، دار المعرفه
• مروج الذهب: المسعودی (م.۳۴۶ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق
• المسالک و الممالک: ابوعبید البکری (م.۴۸۷ق.)، به کوشش ادریان فان لیوفن و اندری فیری، دار الغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م
• مسند ابن راهویه: اسحاق بن راهویه (م.۲۳۸ق.)، به کوشش البلوشی، المدینه، مکتبة الایمان، ۱۴۱۲ق
• مسند احمد: احمد بن حنبل (م.۲۴۱ق.)، بیروت، دار صادر
• المصنّف: ابن ابی‌شیبه (م.۲۳۵ق.)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، ۱۴۰۹ق
• المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م.۲۱۱ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی
• المعارف: ابن قتیبه (م.۲۷۶ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، رضی، ۱۳۷۳ش
• المعجم الاوسط: الطبرانی (م.۳۶۰ق.)، قاهره، دار الحرمین، ۱۴۱۵ق
• معجم البلدان: یاقوت الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م
• المعرفة و التاریخ: الفسوی (م.۲۷۷ق.)، به کوشش اکرم الامری، بیروت، الرساله، ۱۴۰۱ق
• مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی: عبیدالله محمد امین کردی، ترجمه: صابری، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ش
• المنتظم: ابن جوزی (م.۵۹۷ق.)، به کوشش نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق
• نسب قریش: عبدالله الزبیری (م.۲۳۶ق.)، بیروت، دار المعارف
• نقد و بررسی منابع سیره نبوی: رسول جعفریان، ‌تهران، سمت، ۱۳۷۸ش
• نهایة الارب: النویری (م.۷۷۳ق.)، قاهره، دار الکتب و الوثائق القومیه، ۱۴۲۳ق
• النهایه: ابن اثیر مبارک بن محمد الجزری (م.۶۰۶ق.)، به کوشش محمود محمد و طاهر احمد، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش
• الوافی بالوفیات: الصفدی (م.۷۶۴ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق
• وفاء الوفاء: السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه.