محمد بن سلیمان فضولی

از ویکی حج
(تغییرمسیر از محمد فضولي بغدادي)
محمد بن سلیمان فضولی
مشخصات فردی
لقب معروف به بغدادی
نسب از قبیله ایرانی‌تبار و ترک‌زبان بیات
زادروز دهه نودم از سده دهم قمری
زادگاه عراق، بغداد یا کربلا یا حله یا نجف
محل زندگی بغداد و کربلا
فرزندان فضلی بن فضول
دین اسلام
مذهب شیعه
شغل شاعر
تاریخ درگذشت بین سال‌های ۹۶۳ و ۹۷۰ق.
محل درگذشت عراق، کربلا
آرامگاه جنوب حرم امام حسین(ع)، روبه‌روی باب قبله
مشخصات دینی
دلیل شهرت شعرهای ترکی
حج و زیارت
نوشته‌ها دیوان اشعار، حدیقة السعداء، مطلع الاعتقاد
اطلاعات علمی و مذهبی
اساتید ملا رحمت‌الله

محمد بن سلیمان فضولی، که به بغدادی نیز شهرت دارد، یکی از شاعران صوفی‌مسلک و سرشناس ترک در سده دهم قمری و از اندیشمندان شیعی است. او در عراق، در زمان سلطنت آق قویونلوها، به دنیا آمده، مدتی در بغداد اقامت داشته و بیشتر زندگی خود را در کربلا گذرانده است. وی آثار فراوانی مانند کلیات اشعار ترکی، فارسی و عربی، حدیقة السعداء و مطلع الاعتقاد نگاشته است.

مهمترین دلیل شهرت او، شعرهای ترکی اوست. برخی از اشعار ترکی او با تعابیر «شورانگیر و حیرت‌آور» یاد کرده‌اند. فضولی، شعرهای فراوانی در ستایش امامان(ع) به ویژه امام علی(ع) و امام حسین(ع) نگاشته است. او بین سال‌های ۹۶۳ تا ۹۷۰ق. درگذشت و در کربلا، نزدیک حرم امام حسین(ع)، کنار مقبره عبدالمؤمن دده دفن شد. وی آرامگاهی داشت که برای توسعه خیابان اطراف حرم تخریب شد. امروزه سنگ قبری از او وجود دارد.

تبار[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محمد بن سلیمان فضولی، فرزند ملا سلیمان حلَی، از عالمان بزرگ و مفتی شهر حلّه بود.[۱] وی از قبیله ایرانیتبار و ترک‌زبان بیات بود. این قبیله از آذربایجان به عراق عرب مهاجرت کرده و در شهر حلّه سکنی گزیده بود.[۲]


نام[ویرایش | ویرایش مبدأ]

وی به علت تولد[۳] یا سکونت[۴] در بغداد، به بغدادی و به سبب تخلص شعری‌اش که فضولی بود به فضولی شهرت یافت. در زبان عربی، واژه فُضول، به معنای آراسته شدن به فضیلت و فرزانگی آمده و در کاربرد دیگری، جمع فضل، به معنای زیاد و بیشتر است؛ به عکس معنای عامیانه و طنزآمیز متداول در فارسی که به شخص مفتش، بی‌ادب و دخالت کننده فضول گفته می‌شود؛ از این روی، واژه فضولی، که تخلص این شاعر است، به معنای شخص فرزانه و با فضیلت است. فضولی خود، در مقدمه دیوان اشعار فارسی‌اش به این موضوع پرداخته[یادداشت ۱] است. سید محمدحسین شهریار، شاعر ایرانی، در ضمن شعری ترکی، به سه زبانه بودن شعر فضولی تصریح و به مفهوم فضیلت در کلمه فضولی اشاره کرده است.[۳]

تولد[ویرایش | ویرایش مبدأ]

فضولی بغدادی، در عراق، در زمان سلطنت آق قویونلوها، به دنیا آمد.[۵] درباره تاریخ دقیق و محل دقیق تولد فضولی اتفاق نظر وجود ندارد،[۶] برخی تولد او را در کربلا و در سال ۱۴۹۸م. (۸۷۶-۸۷۷ق) دانسته‌اند. محمد حرزالدین، تولد او را حدود ۸۹۸ق. معرفی کرده و معتقد است وی مدتی در بغداد سکونت داشته و پس از آن تا زمان مرگ، در کربلا اقامت داشته است.[۴] حله و نجف نیز به عنوان محل تولد او ذکر شده است.[۵] برخی، از قراینی نام برده‌اند که می‌توان احتمال بسیار داد وی در سال ۸۹۰ هجری در بغداد به دنیا آمده است.[۲]

تحصیلات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

او از کودکی دروس ابتدایی را پیش پدرش آموخت. از دیگر اساتید وی ملا رحمت‌الله را نام برده‌اند. از تفصیل تحصیلات وی بیش از این اطلاعی در دست نیست؛ ولی از آثار فضولی برمی‌آید که با علوم مرسوم زمانش مانند فقه، منطق، فلسفه، حدیث، تفسیر، کلام، ریاضی و طب آشنا بوده و در برخی تخصص داشته؛ مانند کلام که کتابی در این موضوع نگاشته است.[۷] او از مشهورترین شاعران ترک،[۸] از اندیشمندان شیعه[۹] و یکی از ادیبان صوفی در سده دهم قمری بود. در سرایش شعر ترکی، فارسی و عربی ماهر بوده و به زهد و تصوف مایل بود.[۸] او را بزرگ‌ترین شاعر ترکی آذری در سده دهم قمری دانسته‌اند.[۱۰]

آثار[ویرایش | ویرایش مبدأ]

امروزه ۲۰ جلد کتاب در شعر و ادب از وی وجود دارد.[۱۱] از این شاعر شیعی، اشعار بسیاری در ستایش اهل بیت(ع) و امام حسین(ع) باقی مانده است.[۱۲] برخی از آثار او عبارت است از:

کلیات اشعار ترکی فضولی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اشعار ترکی فضولی، در بحرهای عروضی و قالب‌های گوناگون مانند مثنوی، غزل، قصیده، مسمط، مستزاد، مخمس، رباعی، دوبیتی سروده شده است.[۱۳]

دیوان اشعار فارسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دیوان فارسی فضولی برای نخستین بار، توسط حسیبه مازی اوغلو، در ترکیه، در سال ۱۹۶۲م. چاپ و منتشر شد.[۱۴] بعدها از روی همین چاپ، بارها در تهران، با غلط‌های چاپی و غیر چاپی آن، به صورت افست چاپ و منتشر شده است. چاپ انتشارات یاران، در تبریز، در سال ۱۳۸۷، در مقدمه و متن دچار اشتباهاتی است. به باور برخی، مصحح، به دلیل آشنا نبودن با ادبیات فارسی و نشانه‌های نگارشی آکادمیک، در تنظیم مصراع‌ها و بیت‌ها به اعمال سلیقه غیر علمی و غیر مرسوم در ادبیات فارسی دست زده است.[۱۵]

مجموعه اشعار عربی فضولی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مجموعه اشعار عربی فضولی که در سال ۹۹۷ هجری، حدود ۲۵ سال پس از درگذشت شاعر کتابت شده، در موزه آسیایی سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شود و حمید آراسلی، دانشمند آذربایجانی، در سال ۱۹۵۸م. در باکو برای اولین بار آن را چاپ و منتشر کرده است. عبداللطیف بندر اوغلو نیز در سال ۱۹۹۳م. در بغداد این قصاید عربی را به ضمیمه کتاب مطلع االعتقاد فضولی چاپ و منتشر کرده است. دیوان عربی فضولی به انضمام تصویر قصاید، در سال ۱۳۹۰ با ترجمه و شرح وحید رضایی حمزه‌کندی، از سوی نشر بوتا، در ارومیه انتشار یافت. به باور برخی، در بیشتر موارد، دقیق بودن ترجمه‌ها و تطبیق آن با متن عربی اشعار جای تأمل و تردید دارد. داوود رضایی (۱۳۵۱ـ۱۳۸۵) نیز، مجموعه ابیات عربی، ملمعات پراکنده فضولی در دیوان فارسی و ترکی و کتاب حدیقة السعداء و مثنوی بنگ و باده شاعر را یکجا جمع و به فارسی ترجمه و شرح کرده، که با نام ملمعات و ابیات عربی فضولی، در سال ۱۳۸۵ در تبریز منتشر شده است.[۱۶]

حدیقة السعداء[ویرایش | ویرایش مبدأ]

فضولی این کتاب را به نثر ترکی، در موضوع مقتل و مصائب انبیا و اولیا نوشته است. این کتاب، دارای یک مقدمه، ده باب و یک خاتمه به شیوه «روضة الشهداء» کاشفی است، که فضولی با افزودن مطالب جدید به سبک خود و مطابق اعتقادات شیعی خود، آن را کتابی مستقل و مفید ساخته است. این کتاب شاید نخستین مقتل ترکی است که یک دانشمند و شاعر بزرگ نگاشته و دارای نکته‌های نو و مفید، اشعار ترکی، فارسی و عربی و آیات و احادیث است.[۱۷] حدیقة السعداء، بارها در ایران، ترکیه و آذربایجان چاپ و منتشر شده است. به باور برخی، هیچ یک از آن‌ چاپ‌ها، کامل و صددرصد علمی و عاری از اشتباهات نیست. با این حال، در بین چاپ‌های موجود، چاپ مجمع جهانی اهل بیت، با تصحیح رسول اسماعیل‌زاده دوزال، در قم، در سال ۱۳۷۴ش. را قابل توجه و تحسین دانسته‌اند.[۱۸]

مطلع الاعتقاد فی معرفة المبدأ و المعاد[ویرایش | ویرایش مبدأ]

فضولی این کتاب را در علم کلام و عقاید مکتب تشیع، به سبک متکلمان و حکیمان دینی و به زبان عربی در چهار رکن نوشته است: رکن اول در معرفت علم و علم معرفتشناسی (۴ باب)؛ رکن دوم در شناخت جهان و اوضاع و احوال آن (۵ باب)؛ رکن سوم در معرفت واجب الوجود (۹ باب)؛ رکن چهارم در معرفت نبوت عامه عموم انبیا و نبوت خاصه پیامبر اسلام(ع) و امامت و قیامت (۸ باب).

این کتاب آینه اندیشه‌های کلامی، فلسفی، قرآنی، حدیثی و تاریخی مؤلف است. این کتاب به شیوه کتب آموزشی و استدلالی تدوین شده است. برخی آن را از آثار ماندگار و ارزشمند کلامی به شمار آورده برخی احتمال داده‌اند این کتاب در زمان مؤلف و پس از آن از کتب درسی حوزه‌های علمیه نجف و کربلا بوده باشد.[۱۹]

این کتاب، در سال ۱۹۵۸م. توسط حمید آراسلی، در باکو چاپ شده است. بندر اغلو نیز، این کتاب را در عراق، به همراه اشعار عربی فضولی و با نام مطلع الاعتقاد و القصاید العربیه، در سال ۱۹۹۳م. منتشر کرده است.[۱۸]

مثنوی لیلی و مجنون[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این مثنوی به زبان ترکی و مشهورترین اثر محمد فضولی است، که برپایه لیلی و مجنون نظامی و مولانا هاتفی، مشتمل بر بیش از ۹ هزار بیت سروده است.[۲۰]

دیگر آثار[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محمد فضولی آثار دیگری نیز دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از: اربعین حدیث (چهل حدیث نبوی) با ترجمه منظوم به ترکی، رند و زاهد (نظم و نثر)، ساقی‌نامه، بنگ و باده، صحبت الاثمار و شکایت‌نامه. بیشتر این آثار به زبان رمز و تمثیل سروده شده است.[۲۱]

شعر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

او به سه زبان ترکی، فارسی و عربی شعر می‌سرود. هنر او بیشتر در زبان ترکی که زبان مادری‌اش بود نمود داشت. وی را یکی از بزرگ‌ترین شاعران ترک‌زبان تاریخ دانسته‌اند.[۲۲] استاد شهریار، در شعری به زبان ترکی، به سه زبانه بودن و فضیلت او تصریح کرده است.[یادداشت ۲][۲۳] او اشعار فراوانی در مدح ائمه(ع)، به‌ویژه امام علی(ع) و امام حسین(ع) دارد.[۲۴] آفرینش آثار پرمایه ادبی، فکری و عرفانی، او را به شاعری اندیشمند و صاحب مکتب ادبی و فکری تبدیل کرده است. برخی از آثار او را «به حق حیرت‌آور و شورانگیز» توصیف کرده‌اند. نظم و نثر ترکی او، در موضوعات اجتماعی، عرفانی، اخلاقی، عاطفی، فسلفی و دینی است.[۲۲] برخی، فضولی را بنیان‌گذاران ادب منظوم ترکی آذربایجان دانسته‌اند. به باور آن‌ها، فضولی وزن‌ها، قالب‌ها، ترکیب‌ها، مضمون‌ها و معانی شعر فارسی را از راه ترجمه یا عین عبارت در ترکی، به کار برده و با ادب فارسی، ادبیات ترکی را حیات بخشیده است. آنان معتقدند غزلیات فضولی، عیناً تقلید از غزلیات فارسی است. در تاریخ شعر عثمانی، فضولی را نخستین شاعر از چهار شاعر بزرگ می‌دانند که در ادبیات قدیم عثمانی، دارای جایگاه ادبی‌اند. همچنین او تعدادی از پادشاهان و وزیران، از جمله شاه اسماعیل صفوی، سلطان سلیمان قانونی و وزیرش، ابراهیم پاشا را مدح گفته است.[۲۴]

شعرهای ترکی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اشعار ترکی فضولی، در بحرهای عروضی و قالب‌های گوناگون مانند مثنوی، غزل، قصیده، مسمط، مستزاد، مخمس، رباعی، دوبیتی سروده شده است. همراهی هنرنمایی‌های ظاهری با درونمایه و اندیشه‌های شاعر، شاهکارهایی ماندگار آفریده است؛ برخی از اشعار شاخص او عبارت است از: منظومه لیلی و مجنون، بیشتر غزلیات، قصیده سو،[یادداشت ۳] و مثنوی بنگ و باده. غزل‌های ترکی او با این غزل شروع شده است:[۱۳]

قد انارُ العشقَ للعشاق منهاج الهدیسالک راه حقیقت عشقه ائیلر اقتدا
عشق دیر اُول نشئه کامل کیم آنداندیر مداممی ده تشویر حرارت، نی ده تأثیر صدا
وادی وحدت حقیقتده مقام عشقدیرکیم مشخص اولماز اول وادی ده سلطاندان گدا...
ای فضولی انتهاسیز ذوق بولدون عشقدنبؤیله دیر هر ایش کی حق آدی ایله قیلسان ابتدا

برگردان فارسی آن از این قرار است: عشق راه هدایت را برای عاشقان روشن نمود/ سالک راه حقیقت البته که به عشق اقتدا می‌کند؛ عشق آن نشئه کاملی است که همواره / شور حرارت می و تأثیر صدای نی از آن است؛ وادی وحدت در حقیقت جایگاه عشق است/ که در آن شاه از گدا شناخته نمی‌شود؛ ای فضولی! ذوقی بی‌انتها از عشق یافتی/ چنین است اگر هر کاری را با نام حق آغاز کنی.

وی در غزلی که بیت آغازین آن در زیر آمده، توحید را از نگاه عرفان خود، توصیف کرده است:[۲۵]

زهی ذاتین و اُول نهاندان ماسوا پیدابحار صنعونه امواج پیدا، قعر ناپیدا

برگردان فارسی آن عبارت است از: زهی ذات نهان تو که تمام ماسوا ـ این عالم هستی‌ ـ از آن وجود نهان، پیدا شده است/ جهان هستی دریای متلاطم صنع توست که امواج وجود بر کف آن پیداست و قعر آن ناپیدا.

قصیده‌های ترکی فضولی را از نظر صلابت، انعکاس دهنده قصیده‌های خاقانی شروانی دانسته‌اند. او قصیده‌هایش را در موضوعاتی مانند دینی، اجتماعی، مدایح و مناقب چهارده معصوم(ع) و وصف طبیعت سروده است. قصیده سو، با ردیف «سو» در بحر «رمل مثمن محذوف» (فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلاتن، فاعلن) در مضامین دینی و عرفانی، در ۳۲ بیت، در ستایش حضرت محمد(ص) سروده شده است. این قصیده توسط برخی از دانشمندان و ادیبان به زبان فارسی و ترکی شرح شده است.[۲۶] بیت آغازین این قصیده عبارت است از:

ساچما ای گؤز اشکدن گؤنلومده کی اودلاره سوکیم بو دنلو دوتوشان اودلاره قیلماز چاره، سو

برگردان فارسی آن از این قرار است: ای دیده گریان! از اشک خود بر آتش دلم آب میفشان/ چرا که آب دیده نمی‌تواند چنین آتشی را خاموش کند.[۲۷]

شعرهای فارسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شعرهای فارسی او، شامل قالب‌های گوناگون مانند غزل، قصیده، مثنوی و رباعی و دارای مضامین مختلف مانند، دینی، عرفانی و تاریخی است. یکی از غزل‌های او در ستایش امام علی(ع) اینگونه است:

سجده خاک نجف مرغوب اهل عالم استچون نباشد سجده‌گه، جایی که خاکش آدم است؟
نیست در عالم مقامی خوشتر از خاک نجفآری، آری آن مقام مقتدای عالم است
شیر یزدان حیدر صفدر که با توفیق فضلدر حریم قدر معراج رسالت محرم است

برخی از بیت‌های غزل‌های او به این شرح است:[۲۸]

خوب می‌دانم وفا از خود، جفا از یار خودزان که او در کار خود خوب است و من در کار خود!
گل به باغ آمد، ولی از عمر خود کامی نیافتخارها در زیر پهلو داشت، آرامی نیافت

او شعر حسینی خود را اینگونه به زبان شعر فارسی توصیف کرده است:[۲۱]

چون خاک کربلاست فضولی مقام من نظمم به هر کجا که رود حرمتش رواست
زر نیست، سیم نیست، گهر نیست، لعل نیستخاک است شعر بنده، ولی خاک کربلاست!

قصیده‌های عربی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از فضولی ۱۱ قصیده کامل و یک قصیده ناتمام به زبان عربی بر جای مانده که در مجموع ۴۶۵ بیت می‌شود که هفت قصیده در مدح حضرت محمد(ص) و سه قصیده در ستایش امام علی(ع) است.[۲۹]

فرزندان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

فضلی بن فضولی، فرزند محمد فضولی است، که مانند پدرش شاعری صوفی‌مسلک بوده و به سه زبان عربی، فارسی و ترکی شعر می‌گفته است.[۷][۳۰]

درگذشت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

درباره سال مرگ وی اختلاف نظر وجود دارد. سال‌های گوناگونی بین سال‌های ۹۶۳ تا ۹۷۰ق. به عنوان سال درگذشت او ذکر شده است.[۴] عهدی بغدادی، معاصر و همشهری فضولی و از تذکره‌نویسان معروف عهد صفوی، ۹۶۳ق. را سال درگذشت فضولی و علت مرگش را بیماری طاعون نوشته است. به باور برخی دلایل محکمی برای درست بودن این نظر وجود دارد.[۳۱] سلمان هادی طعمه نیز، سال ۹۶۳ق. (۱۵۵۵م) را درست دانسته، زیرا در این سال بوده که طاعون در کربلا همه‌گیر شده است.[۴]

مدفن[ویرایش | ویرایش مبدأ]

فضولی، بنا بر وصیت خود، در جوار حرم امام حسین(ع) دفن شد.[۳۲] به گفته برخی، قبر فضولی، در مقبره عبدالمؤمن دده، شیخ طریقه بکتاشیه، در مجاورت تکیه بکتاشیه در باب القبله آستان امام حسین(ع)، قرار داشت.[۳۳]

این مقبره، به همراه تکیه بکتاشیه، در جریان احداث خیابان گرداگرد آستانه حسینی در سال ۱۳۶۶ق. خراب گردید.[۳۴] به دنبال آن، دولت ترکیه براساس یک توافق‌نامه فرهنگی میان عراق و ترکیه، در ماه فوریه ۱۹۶۷م. (۱۳۸۶ق)، برای عبدالمؤمن دده و فضولی، مقبره‌ای نمادین بنا کرد که شامل اتاق کوچکی در نبش بازار سوق‌القبله و خیابان ابن‌فهد بود.[۳۴]

در سال ۱۹۷۵م. (۱۳۹۵ق)، برای توسعه خیابان‌های اطراف حرم، قبر وی تخریب شده و در محوطه کتابخانه آستان حسینی، سنگ قبری بزرگ نهادند و به زبان عربی نام و مشخصات و تاریخ فضولی را روی آن حک کردند.[۳۲] گزارشی در سال ۱۳۸۹ش. (۱۴۳۱ق)، وجود این سنگ قبر را تأیید کرده است. به باور برخی، این سنگ قبر، با حقایق تاریخی ناسازگار است.

بر پایه گزارشی در سال ۱۳۷۴ش. (۱۴۱۵-۱۴۱۶ق)، مزار فضولی با سنگ قبری در بیرون صحن، پس از خروج از باب قبله، در سمت راست، در ابتدای خیابان قرار دارد.[۳۲]

پانوشت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش (نگاهی به تاریخ ادبیات آذربایجان)، ویژه‌نامه مجله «وارلیق»
  2. ۲٫۰ ۲٫۱ شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۱۹.
  3. ۳٫۰ ۳٫۱ شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۷.
  4. ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ تراث کربلاء، ص۲۳۱.
  5. ۵٫۰ ۵٫۱ زیارت‌گاه‌های عراق، ج1، ص208.
  6. ر.ک: چشمه خورشید (پژوهشی در زندگی و آثار ملا محمد فضولی)، دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی، 1374ش، ص314؛ زندگی و شعر محمد فضولی، ص 31-35 .
  7. ۷٫۰ ۷٫۱ شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۰.
  8. ۸٫۰ ۸٫۱ تراث کربلاء، ص۲۳۱.
  9. حاشیه و متن حائر حسینی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۳ و ۴، ص 241.
  10. حاشیه و متن حائر حسینی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۳ و ۴، ص 241.
  11. تاریخ مرقد الحسین و العباس، ص221.
  12. حاشیه و متن حائر حسینی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۳ و ۴، ص 241.
  13. ۱۳٫۰ ۱۳٫۱ شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۲.
  14. دیوان فارسی فضولی، تصحیح حسیبه مازی اوغلو، آنکارا، ۱۹۶۲م.
  15. شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۸.
  16. شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۹.
  17. شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۵ و ۱۲۶.
  18. ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۹.
  19. حدیقة السعداء، مقدمه، ص۴۴.
  20. شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۶.
  21. ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۷.
  22. ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۱.
  23. کلیات اشعار ترکی، ص۱۱۰.
  24. ۲۴٫۰ ۲۴٫۱ زیارتگاه‌های عراق، ص۲۰۸.
  25. دیوان اشعار ترکی فضولی، ص۴۰-۴۲.
  26. چشمه خورشید، ص۱۲۷-۱۵۰.
  27. شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۴.
  28. شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۴ و ۱۲۵.
  29. شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره ۱۰ و ۱۱، ص۱۲۵.
  30. دفناء فی العتبة الحسینیة المقدسة، ص۱۲۴.
  31. چشمه خورشید، ص۲۰.
  32. ۳۲٫۰ ۳۲٫۱ ۳۲٫۲ چشمه خورشید، ص۲۱
  33. زیارتگاه‌های عراق، ص۲۰۹.
  34. ۳۴٫۰ ۳۴٫۱ مراقد المعارف، ج2، ص178.
  1. او گفته: «من به توفیق همت استدعای جامعیت جمع علوم و فنون داشتم، تخلصی یافتم متضمن این مضمون؛ چرا که در لغت جمع فضل است بر وزن علوم و فنون».
  2. «فارسی، ترکی، عربی ده نه فضایل وار ایمیش/ کی فضولی کیمی بیر شاعر فاضل دوغولور» برگردان فارسی آن: «چه فضایل والایی در زبان فارسی و ترکی و عربی هست/ که شاعر فاضلی همچون فضولی در دامان آن سه زبان متولد می‌شود.»
  3. قصیده آب در مدح پیامبر اکرم(ص).

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این مقاله برگرفته از مقاله شاعر الحسین(ع) نگاهی به زندگی و شعر حکیم ملامحمد فضولی بغدادی مصطفی قلی‌زاده علیار، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره دهم و یازدهم، بهار و تابستان ۱۳۹۱، ص۱۱۶ است.
  • آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش (نگاهی به تاریخ ادبیات آذربایجان)، ویژه‌نامه مجله «وارلیق»، تهران، بهار ۱۳۷۶ش.
  • تراث کربلاء، سلمان هادی طعمه، مشعر، تهران، ۱۳۹۳ش.
  • چشمه خورشید (پژوهشی در زندگی و آثار ملا محمد فضولی)، علی اصغر شعردوست، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دبیرخانه کنگره بزرگداشت حکیم محمد فضولی،تهران، ۱۳۷۴ش، ص۳۱۴.
  • حدیقة السعداء، محمد بن سلیمان فضولی، مقدمه رسول اسماعیل‌زاده دوزال، مجمع جهانی اهل بیت(ع).
  • دفناء فی العتبة الحسینیة المقدسة، حمید مجید هدو و سامی جواد کاظم، عتبة الحسینیة، کربلا، ۱۴۳۲ق.
  • دیوان اشعار ترکی فضولی، تنظیم بهرام اسدی، انتشارات یاز، ارومیه، ۱۳۹۰ش.
  • زندگی و شعر محمد فضولی، مریم مشّرف، انتشارات فرزانه، تهران ۱۳۸۰ش، ص ۳۱-۳۵.
  • زیارتگاه‌های عراق، معرفی زیارتگاه های مشهور در کشور عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، احمد خامه یار، نشر مشعر، تهران، ۱۳۹۵ش.
  • کلیات اشعار ترکی، سید محمدحسین شهریار، تصحیح جمشید علیزاده، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس آذربایجان شرقی، تبریز، ۱۳۹۰ش.
  • مراقد المعارف: محمد حرزالدین، تحقیق: محمدحسین حرزالدین، قم، سعید بن جبیر، ۲۰۰۷م.