اقامت در مکه: تفاوت میان نسخه‌ها

واژه اقامت از ریشه «ق ـ و ـ م» به معنای ثابت شدن، ادامه دادن و جای گزیدن است.<ref>العین، ج5، ص232؛ الصحاح، ج5، ص2016-2017، «قوم. </ref> مقصود از اقامت در مکه، سکونت گزیدن در آن به عنوان وطن همیشگی است که در بسیاری از منابع فقهی و غیر فقهی، با تعبیر «مجاورت در مکه» آمده است.<ref>المبسوط، ج1، ص385؛ المجموع، ج8، ص278؛ تحریر الاحکام، ج2، ص115.</ref> مقصود از اقامت، اعم از سکونت موقت و دائم (توطن) است؛<ref>المختصر النافع، ج1، ص98؛ ارشاد الاذهان، ج1، ص337؛ کفایة الاحکام، ج1، ص363.</ref> اما در کاربرد فقیهان، اقامت و مجاورت به یک معنا است.<ref>نک: المعتبر، ج2، ص799؛ مجمع الفائده، ج6، ص36؛ ج7، ص387.</ref> این مقاله تنها به حکم تکلیفی اقامت در مکه می‌پردازد.  

بر پایه منابع تاریخی و حدیثی، پیشینه اقامت در [[مکه]] به گذشته دور می‌رسد. گزارش شده که [[حضرت آدم(ع)]] پس از هبوط به زمین، به فرمان [[خدا]] [[کعبه]] را بنا نهاد و [[مناسک حج]] را در مکه و سرزمین [[منا]] به جا آورد.<ref>اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص36-37؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص229؛ تاریخ مکة المشرفه، ص26-27.</ref> همچنین [[حضرت ابراهیم(ع)]] به فرمان [[خداوند]]، همسرش‌ [[هاجر]] و فرزندش [[حضرت اسماعیل|اسماعیل]] را در مکه و جوار کعبه ساکن کرد تا زمینه بازسازی کعبه و آباد شدن مکه فراهم شود. (سوره ابراهیم، 37) عالمان بسیاری سال‌ها در مکه اقامت گزیدند و به «جارالله» مشهور شدند.  

بر پایه دیدگاه مشهور فقیهان امامی،<ref>الدروس، ج1، ص471؛ مدارک الاحکام، ج8، ص271؛ کفایة الاحکام، ج1، ص360.</ref> مجاورت (اقامت) در مکه مکروه است.<ref>المبسوط، ج1، ص385؛ تذکرة الفقهاء، ج8، ص447؛ جواهر الکلام، ج20، ص70.</ref> پشتوانه آنان، چندین حدیث مانند روایت [[محمد بن مسلم]]از [[امام باقر(ع)]]<ref>الکافی، ج4، ص230؛ التهذیب، ج5، ص448.</ref> و حدیث حلبی،<ref>التهذیب، ج5، ص420.</ref> [[ابوالصباح کنانی]]،<ref>الکافی، ج4، ص227؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص252.</ref> [[ابوبصیر]] و [[داود رقّی]]<ref>الکافی، ج4، ص230؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص254.</ref> از [[امام صادق(ع)]] است که بر اقامت نکردن در مکه و بیرون رفتن از آن، پس از ادای حج تاکید کرده است. آنان به پشتوانه آیه 25 [[سوره حجّ]]: {{قلم رنگ|سبز|وَمَن یُرِد فِیهِ بِاِلحَادٍ بِظُلمٍ نُذِقهُ مِن عَذَابٍ اَلِیمٍ}} هر ستم شخص را در مکه به خود و دیگران مصداق [[شرک]] و [[کفر]] شمرده‌اند. همچنین برخی روایات از [[سیره پیامبر گرامی(ص)]] در بیرون آمدن از مکه پس از ادای مناسک حج حکایت دارند.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص194؛ علل الشرایع، ج2، ص446.</ref> گزارش شده که [[حضرت علی(ع)]] از آن‌رو که [[پیامبر(ص)]] از مکه مهاجرت کرده بود، هیچ‌گاه شب را در مکه سپری نمی‌کرد.<ref>نک: بحار الانوار، ج96، ص82.</ref>  

در روایات و منابع فقهی، چندین حکمت‌ برای این کراهت یاد شده است؛ از جمله: پدیدار شدن قساوت قلب به سبب اقامت در مکه،<ref>علل الشرایع، ج2، ص446؛ المقنعه، ص444.</ref> قبح بیشتر ارتکاب گناه در مکه در مقایسه با مکان‌های دیگر،<ref>الدروس، ج1، ص471؛ وسائل الشیعه، ج13، ص231-232؛ جواهر الکلام، ج20، ص70.</ref> بیرون شدن اجباری (هجرت) پیامبر(ص) از مکه،<ref>علل الشرایع، ج2، ص446.</ref> از میان رفتن حرمت مکه بر اثر حضور مداوم در آن،<ref>نک: مسالک الافهام، ج2، ص380.</ref> لزوم تداوم اشتیاق به حضور در مکه، و پرهیز از ملالت بر اثر اقامت در آن.<ref>الکافی، ج4، ص230؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص254.</ref>  

در برابر، احادیثی گزارش شده که از آن‌ها استحباب اقامت در مکه فهمیده می‌شود؛ مانند صحیحه علی بن مهزیار از [[امام کاظم(ع)]]<ref>التهذیب، ج5، ص476.</ref> و احادیثی از امام باقر(ع)<ref>الکافی، ج2، ص612؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص226.</ref> و امام صادق(ع).<ref>المحاسن، ج1، ص68؛ التهذیب، ج5، ص468.</ref> مفاد این احادیث، برتری اقامت در مکه بر اقامت در دیگر شهرها، برابری غذا خوردن در مکه با روزه گرفتن در جای‌های دیگر<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص227.</ref> و برابری [[خوابیدن در مکه]] با شب زنده‌داری<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص228.</ref> و [[جهاد]] یا [[شهادت]] در سرزمین‌های دیگر است. برخی فقیهان امامی در صدد سازگاری این روایات برآمده‌اند تا تعارض ظاهری میان آن‌ها را بزدایند. گروهی حدیث‌های دلالت‌گر بر کراهت اقامت در مکه را درباره کسانی شمرده‌اند که برای خود احتمال گناه و [[هتک حرمت کعبه]] را بسیار می‌دانند. اما برای کسانی که درباره خود احتمال گناه و هتک نمی‌دهند، اقامت در مکه را مستحب دانسته‌اند.<ref>الدروس، ج1، ص471؛ الرسائل العشر، ص226.</ref> شماری دیگر اقامت در مکه را برای تجارت، مکروه و برای عبادت، مستحب شمرده‌اند.<ref>الدروس، ج1، ص472؛ الرسائل العشر، ص226؛ جواهر الکلام، ج20، ص72-73.</ref> شماری دیگر به پشتوانه احادیث،<ref>الکافی، ج4، ص230.</ref> کراهت اقامت در مکه را مشروط به توقف یک سال و بیشتر در مکه کرده و بر آنند که اگر اقامت کمتر از یک سال باشد<ref>الجامع للشرائع، ص230؛ کشف اللثام، ج6، ص284.</ref> یا شخص سکونت‌کننده در میان سال از مکه بیرون شود و بازگردد،<ref>مجمع الفائده، ج7، ص382؛ وسائل الشیعه، ج13، ص232.</ref> اقامتش مکروه نیست. برخی فقیهان کراهت اقامت در مکه را منوط به آن دانسته‌اند که بیش از سه سال باشد و اقامت کمتر از آن را مکروه به شمار نیاورده‌اند.<ref>مجمع الفائده، ج7، ص387.</ref> بر پایه نظری دیگر، اقامت در مکه تنها برای کسانی که از قساوت قلب در امان نیستند، مکروه است و برای دیگران مکروه نیست.<ref>من لا یحضره الفقیه، ج2، ص254، «پاورقی.</ref>  

فقیهان اهل سنت درباره حکم تکلیفی اقامت در مکه اختلاف نظر دارند. شماری از آنان به کراهت و برخی به استحباب آن حکم کرده‌اند.<ref>المجموع، ج8، ص278؛ فیض القدیر، ج1، ص535؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص577.</ref> از میان پیشوایان [[مذاهب اهل سنت]]، [[ابوحنیفه]] و [[مالک]] به کراهت مجاورت باور دارند.<ref>المجموع، ج8، ص278؛ فیض القدیر، ج1، ص535؛ روح المعانی، ج17، ص140.</ref> پشتوانه آنان احادیثی است که بر بازگشت از مکه پس از ادای [[مناسک حج]] تاکید کرده<ref>المستدرک، ج1، ص477؛ السنن الکبری، ج5، ص259.</ref> و نیز روایاتی که قبح ارتکاب گناه را در مکه چند برابر دیگر شهرها قلمداد کرده است.<ref>المصنف، ج5، ص28.</ref> به تصریح حدیث‌های یاد شده، اقامت طولانی در مکه سبب انس گرفتن با آن شده، به کاهش احترام به این سرزمین و فزونی گناه می‌انجامد. در برابر، بازگشت از مکه، شوق زیارت دیگر بار خانه خدا را در دل‌ها زنده نگاه می‌دارد.<ref>شرح فتح القدیر، ج3، ص178؛ مرقاة المفاتیح، ج9، ص200.</ref> در برابر، برخی [[شافعیان]]<ref>المجموع، ج8، ص278.</ref> و [[حنفیان]]<ref>البحر الرائق، ج2، ص526-527؛ الدر المختار، ج2، ص690.</ref> در مقام سازگاری احادیث، به استحباب مجاورت در مکه جز در صورتی که گمان ارتکاب گناه و بی‌حرمتی به [[خانه خدا]] برای انسان بیشتر باشد، باور دارند.

به باور فقیهان امامی<ref>النهایه، ص286؛ تحریر الاحکام، ج2، ص115؛ مجمع الفائده، ج7، ص387.</ref> به پشتوانه احادیث،<ref>الکافی، ج4، ص412؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص207؛ التهذیب، ج5، ص447.</ref> به جا آوردن طواف مستحب برای مقیم در مکه تا پیش از سه سال برتر و پاداش‌یافته‌تر از نماز مستحب است و پس از سه سال، گزاردن نماز مستحب برتر از [[طواف مستحب]] است. به باور برخی فقیهان امامی، هرگاه کسی در ماه‌های حج ([[شوال]]، [[ذی‌قعده]]، [[‌ذی‌حجه]]) [[عمره مفرده]] به جا آورد، مستحب است با اقامت در مکه و بدل کردن عمره مفرده به [[عمره تمتع]]، [[حج تمتع]] به جا آورد.<ref>قواعد الاحکام، ج1، ص452؛ الدروس، ج1، ص336.</ref>  

برخلاف اقامت در مکه که کراهت آن به‌طور مطلق یا مشروط مورد اتفاق فقیهان است، فقیهان امامی<ref>المهذب، ج1، ص283؛ تحریر الاحکام، ج2، ص118؛ مجمع الفائده، ج7، ص431.</ref> و بیشتر فقیهان اهل سنت<ref>المغنی، ج3، ص587-588؛ فتح الباری، ج4، ص79؛ فیض القدیر، ج3، ص342.</ref> به پشتوانه احادیث،<ref>صحیح مسلم، ‌ج4، ص118، 120؛ الکافی، ج4، ص557؛ التهذیب، ج6، ص14.</ref> به استحباب مجاورت و [[اقامت در مدینه]] باور دارند. برخی برتریِِِ مجاورت مدینه بر مکه را که در خبرها آمده، ضعیف شمرده و بر فرض صحت، آن را مربوط به پیش از [[فتح مکه]] یا هنگام زندگانی پیامبر(ص) دانسته‌اند.<ref>المعجم الکبیر، ج4، ص288؛ کشاف القناع، ج2، ص548؛ تحفة الاحوذی، ج10، ص294.</ref> (← اقامت در مدینه)