|
|
خط ۱۰۶: |
خط ۱۰۶: |
| کوفه در سال هفده هجری تاسیس شد.<ref>تاریخ الطبری، ج٣، ص١45 به بعد.</ref>مسلمانان پس از فتح مدائن، در آنجا ساکن شدند. اما به دلیل ناسازگاری با وضع هوای این شهر با اجازه از عمر بن خطاب شهر کوفه را در بنا نهادند. <ref>تاریخ الطبری، ج٣، ص١45 به بعد.</ref> | | کوفه در سال هفده هجری تاسیس شد.<ref>تاریخ الطبری، ج٣، ص١45 به بعد.</ref>مسلمانان پس از فتح مدائن، در آنجا ساکن شدند. اما به دلیل ناسازگاری با وضع هوای این شهر با اجازه از عمر بن خطاب شهر کوفه را در بنا نهادند. <ref>تاریخ الطبری، ج٣، ص١45 به بعد.</ref> |
|
| |
|
| ==جغرافیا== | | == کوفه در کجا قرار دارد == |
| | |
| قبل از شروع این مباحث، خاطرنشان میشود که در اکثر قریب به اتفاق مباحث این نوشتار، محدوده زمانی مورد نظر از سال ١٧ تا آغاز سال 6١ه. ق میباشد، گرچه در بعضی موارد برای استفاده بهتر از قراین، ناگزیر از این محدوده نیز فراتر رفتهایم.
| |
| ===طول و عرض جغرافیایی===
| |
| در نجوم قدیم که جزایر خالدات در اقیانوس آرام مقیاس سنجش طول جغرافیایی بود، طول این شهر 69/5 درجه و عرض آن، یعنی فاصله آن تا خط استوا ٣١ درجه تعیین شده است. عرض 61 درجه نیز برای آن گفته شده است.<ref>معجم البلدان، ج4، ص4٩٠؛ تاریخ الکوفه، ص١٢5، به نقل از نزهة القلوب.</ref>
| |
| | |
| ارتفاع آن از سطح دریا حدود ٢٢ متر و ارتفاع عمودی آن از سطح رودخانه فرات که در شرق آن قرار دارد حدود 5-6 متر میباشد. البته این ارتفاع در شرق، غرب و مرکز کوفه متفاوت است. بدینترتیب که ارتفاع در شرق کوفه که به فرات نزدیکتر میباشد، پایینترین آن 5 متر و در غرب آن که از رودخانه دورتر است ارتفاع تا 36 متر میرسد.<ref>تخطیط مدینة الکوفة، ص٣٢.</ref>
| |
| ===مساحت===
| |
| مساحت کوفه بهطور دقیق در تاریخ ثبت نشده است. با اینحال، بعضی نویسندگان معاصر، قطر این شهر را در ابتدای تاسیس، حدود دو کیلومتر تخمین زدهاند که با توجه به میزان فراوان مهاجرت، این مقدار به سرعت رو به افزایش بوده است.<ref>تخطیط مدینة الکوفة، ص٣٩.</ref>
| |
| | |
| یکی از راویان دوران [[بنیامیه]]، محدوده کوفه را در دوران بنیامیه حدود ١6میل ذکر میکند که حدود هشتاد هزار خانه را در خود جای میداده است.<ref>معجم البلدان، ج4، ص4٩٢.</ref> اگر این مقدار را مساحت فرض نماییم و هر میل را 1482 متر بدانیم<ref>فرهنگ فارسی معین، ج4، ص45٠4.</ref> مساحت آن برابر با 24700 مترمربع یا 24/٧ کیلومتر مربع خواهد بود که با توجه به اینکه این مساحت حدود هشتاد هزار خانه را در خود جای میداده، باید بگوییم هر خانه بهطور متوسط حدود ٣١ سانتیمتر بوده که رقم بسیار نامعقولی است. بنابراین، ناچاریم یا اصل روایت تاریخی را رد کنیم یا مقدار را مساحت فرض ننماییم، بلکه به معنای طول بگیریم و یا اینکه رقم هشتاد هزارخانه را قبول نکنیم و رقم بیست هزار خانه را که در روایت تاریخی دیگر به نقل از شَعْبی است،<ref>معجم البلدان، ج4، ص4٩٢.</ref> بپذیریم که در این صورت هر خانه حدود ٢/٢ متر مربع بوده که البته باز هم نامعقول است.
| |
| | |
| برخی از نویسندگان معاصر، مساحت کوفه را هنگام تاسیس، حدود پنجاه کیلومتر مربع تخمین زدهاند که معقول بهنظر میرسد.<ref>موسوعة النجف الاشرف، ج١، ص١4٨؛ دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج٣، ص٣65.</ref>
| |
| | |
| مساحت این شهر در قرن سوم هجری قمری حدود 135 کیلومتر مربع تعیین شده که از طول پانزده و عرض نُه کیلومتر بهدست میآمده است.<ref>تخطیط مدینة الکوفة، ص4١.</ref>
| |
| ===حدود و ثغور===
| |
| کوفه هنگام تاسیس در فاصله نیم فرسخی کناره غربی نهر فرات بنا شد،<ref>رحلة ابنبطوطه، ص٢٢٠.</ref> بنابراین از طرف شرق، محدود به این رودخانه بود و از طرف غرب به بیابانی که بهسمت [[شام]] و [[عمان]] امتداد داشت، محدود میشد که شهر نجف کنونی جزئی از این بیابان بود و در ناحیه غربی کوفه قرار داشت.<ref>دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیه، ج٣، ص٣64.</ref> | | کوفه هنگام تاسیس در فاصله نیم فرسخی کناره غربی نهر فرات بنا شد،<ref>رحلة ابنبطوطه، ص٢٢٠.</ref> بنابراین از طرف شرق، محدود به این رودخانه بود و از طرف غرب به بیابانی که بهسمت [[شام]] و [[عمان]] امتداد داشت، محدود میشد که شهر نجف کنونی جزئی از این بیابان بود و در ناحیه غربی کوفه قرار داشت.<ref>دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیه، ج٣، ص٣64.</ref> |
|
| |
|
خط ۱۲۸: |
خط ۱۱۳: |
| در طرف شمال آن، شهر یا منطقه آباد وسیعی وجود نداشت. در این سمت میتوان از [[نخیله]] در فاصله دو فرسخی شمال کوفه<ref>کربلاء، ص٢٧٢.</ref> و از کربلا در هشت فرسخی شمال غربی آن نام برد.<ref>جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ص٨١.</ref> | | در طرف شمال آن، شهر یا منطقه آباد وسیعی وجود نداشت. در این سمت میتوان از [[نخیله]] در فاصله دو فرسخی شمال کوفه<ref>کربلاء، ص٢٧٢.</ref> و از کربلا در هشت فرسخی شمال غربی آن نام برد.<ref>جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی، ص٨١.</ref> |
|
| |
|
|
| | ==== موقعیت کنونی شهر کوفه ==== |
| | کوفه امروزه یکی از شهرهای استان نجف است و در ده کیلومتری شرق شهر نجف قرار گرفته است. |
|
| |
|
| البته در بعضی از کتابهای تاریخ، حدود کوفه اینچنین ذکر شده است:
| | ارتفاع آن از سطح دریا حدود ٢٢ متر و ارتفاع عمودی آن از سطح رودخانه فرات که در شرق آن قرار دارد حدود 5-6 متر میباشد. البته این ارتفاع در شرق، غرب و مرکز کوفه متفاوت است. بدینترتیب که ارتفاع در شرق کوفه که به فرات نزدیکتر میباشد، پایینترین آن 5 متر و در غرب آن که از رودخانه دورتر است ارتفاع تا 36 متر میرسد.<ref>تخطیط مدینة الکوفة، ص٣٢.</ref> |
| | |
| حُلّوان (در شرق)، مُوصِل و قَرْقیسیاء (شمال غربی و شرقی) و ماسْبَذان.<ref>تاریخ الطبری، ج٣، ص١5٢.</ref> در این صورت، کوفه منطقه بسیار وسیعی را شامل میشد که شهرهایی، همچون: انبار، مدائن، تکریت، بغداد امروزی و ... را در برمیگرفت. بهنظر میرسد که این حدود مربوط به حدود جغرافیایی شهر کوفه نبوده، بلکه حدود فتوحات یا توابع اداری این شهر بوده است. هماکنون شهر نجف در فاصله شانزده کیلومتری شرق کوفه، [[شهر بغداد]] در فاصله 156 کیلومتری غرب آن و [[بصره]] در فاصله 175 کیلومتری جنوب آن قرار دارد.<ref>تخطیط مدینة الکوفة، ص٣١.</ref>
| |
| | |
| ===زمین===
| |
| | |
| چنانکه گفته شد، یکی از علل نامگذاری کوفه آن بود که این لغت به معنای ریگهای دایرهای شکل قرمز رنگ است و از اینجا بهدست میآید که زمین این منطقه، پوشیده از شن و ریگ و ماسه قرمز رنگ بوده است و نیز از اینکه یکی از نامهای قبلی این منطقه، سورستان (شورستان) بوده، چنین بهدست میآید که این منطقه زمینی شورهزار و صحرایی داشته است. اما مصداق آن فقط قسمت غربی کوفه (سمت نجف) است که هماکنون نیز پوشیده از شن و ماسه قرمز رنگ میباشد و استعداد کمتری برای کشاورزی دارد و پیش از این گفته شد که ارتفاع آن از سطح فرات تا 36 متر میرسد.<ref>تخطیط مدینة الکوفة، ص٣٢.</ref>
| |
| | |
| اما قسمت شرقی این شهر که نزدیک فرات است، رسوبی و جلگهای بوده و برای کشاورزی بسیار مناسب میباشد و بیشتر مزارع و باغهای این شهر را در خود جای داده است<ref>کوفه پیدایش شهراسلامی، ص٨٣.</ref> و چنانکه گفته شد، ارتفاع آن بین 5- 6 متر از سطح رودخانه است.<ref>تخطیط مدینة الکوفه، ص١4.</ref>
| |
| | |
| زمین کوفه در بعضی از توصیفات بهطور کلی اینچنین توصیف شده است: از بیابان پایینتر و از آب بالاتر است.<ref>تاریخ الکوفه، ص١١4 به نقل از بلاذری.</ref> این نشانه ارتفاع این زمین از سطح رودخانه فرات و پایین بودن آن در مقایسه با بیابانهای اطراف است. همچنین در بعضی دیگر از توصیفات، زمین این شهر پایینتر از زمین شهر شام دانسته شده و همین را علت عدم شیوع [[وبا]] در این شهر دانستهاند. همینطور مرتفعتر از زمین بصره معرفی شده است و این را علت عدم گرمای بیش از حد در کوفه دانستهاند.<ref>مختصر کتاب البلدان، ص١55.</ref>
| |
| | |
| ====توصیف حضرت علی====
| |
| | |
| حضرت علی(ع) هنگام ورود به کوفه در سال 36ه. ق زمین آن را این چنین توصیف مینماید:
| |
| | |
| یا حَبَّذا مَقامُنا بِالْکُوفة
| |
| | |
| ارضٌ سَوادٌ سَهْلَةٌ مَعْرُوفَة
| |
|
| |
|
| تَعْرِفُها جِمالُنا المَعْلُوفَة<ref>تاریخ الکوفه، ص١٨٨.</ref> چه نیکوست نزول ما در شهر کوفه؛ شهری که زمین دشت مانند آن شناخته شده است و شتران ما آن را میشناسند.
| | == جغرافیای تاریخی شهر کوفه == |
|
| |
|
| [[احنف بن قیس بصری]] با حسرت به کوفیان میگوید: «ای کوفیان! چه مکان نیکویی دارید و چه نزدیک است بیابان شما به محل زندگیتان».<ref>فضل الکوفة و فضل اهلها، ص6٧؛ معجم البلدان، ج4، ص4٣٩.</ref>
| | ===مساحت تاریخی=== |
| | مساحت کوفه بهطور دقیق در تاریخ ثبت نشده است. با اینحال، بعضی نویسندگان معاصر، قطر این شهر را در ابتدای تاسیس، حدود دو کیلومتر تخمین زدهاند که با توجه به میزان فراوان مهاجرت، این مقدار به سرعت رو به افزایش بوده است.<ref>تخطیط مدینة الکوفة، ص٣٩.</ref> گفته شده مساحت کوفه را هنگام تاسیس، حدود پنجاه کیلومتر مربع تخمین زدهاند که معقول بهنظر میرسد.<ref>موسوعة النجف الاشرف، ج١، ص١4٨؛ دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج٣، ص٣65.</ref> مساحت این شهر در قرن سوم هجری قمری حدود 135 کیلومتر مربع تعیین شده که از طول پانزده و عرض نُه کیلومتر بهدست میآمده است.<ref>تخطیط مدینة الکوفة، ص4١.</ref> |
|
| |
|
| ===آب و هوا=== | | ===آب و هوا=== |
|
| |
|
| چنانکه گفته شد، در شرق کوفه، رودخانه فرات و در طرف غرب و نواحی دیگر، بیابان قرار داشته است و این نکته باعث شده بود که هوای کوفه تلفیقی از هوای مرطوب و خشک باشد که اصطلاحاً به آن «برّی - بحری؛ بیابانی - دریایی» میگفتند. همین نوع هوا بود که آن را در آن زمان بهعنوان یکی از خوش آب و هواترین شهرها معرفی نموده بود. در آن هنگام باد شمال از طرف بیابان و باد جنوب از طرف کشتزارها در این منطقه میوزید<ref>مختصر کتاب البلدان، ص١55.</ref> و هوای نسبتاً متنوعی به آن میداد. | | چنانکه گفته شد، در شرق کوفه، رودخانه فرات و در طرف غرب و نواحی دیگر، بیابان قرار داشته است و این نکته باعث شده بود که هوای کوفه تلفیقی از هوای مرطوب و خشک باشد که اصطلاحاً به آن «برّی - بحری؛ بیابانی - دریایی» میگفتند.<ref>مختصر کتاب البلدان، ص١55.</ref> آب این شهر عمدتاً از نهر فرات تامین میشد که آبی شیرین و سرد و گوارا بود.<ref>تاریخ الکوفه، ص١٣١. احنف بن قیس به مطالب ذکر شده اشاره میکند.</ref> |
| | |
| | |
| | |
| آب این شهر عمدتاً از نهر فرات تامین میشد که آبی شیرین و سرد و گوارا بود. علت گوارایی این آب در کوفه، نزدیکتر بودن آن به سرچشمه بود، در حالیکه همین آب هنگامی که پس از عبور از کنار کوفه به بصره میرسد، گوارایی خود را از دست میدهد.<ref>تاریخ الکوفه، ص١٣١. احنف بن قیس به مطالب ذکر شده اشاره میکند.</ref> | |
| | |
|
| |
| | |
| یکی از بهترین شواهد بر خوش آب و هوایی کوفه داستان تاریخی زیر است:
| |
| | |
| دو مرد نزد [[عمر بن خطاب]] آمدند تا آنها را به لشکر فتوحات ملحق سازد. عمر از یکی از آنها پرسید: قصد کجا داری؟ جواب داد: بصره. پس عمر هفتصد درهم حقوق سالیانه برای او تعیین نمود. از دیگری پرسید: قصد کجا داری؟ جواب داد: کوفه. عمر برای او پانصد درهم حقوق سالیانه تعیین نمود. وی علت دویست درهم مابهالتفاوت را وجود فرات در کوفه دانست.<ref>فضل الکوفة و فضل اهلها، ص٩4.</ref>
| |
| | |
| روشن است که تعیین حق ماموریت کمتر برای متقاضی کوفه، خوش آب و هوا بودن آن در مقایسه با بصره است.
| |
| ==جمعیت==
| |
| در مورد جمعیت کوفه طی مقاطع مختلف از سال ١٧ - 61 ه. ق منابع تاریخی اختلافنظرهایی دارند. در اینجا مروری اجمالی بر جمعیت کوفه در مقطع مورد بحث خواهیم داشت، ضمن اینکه به اختلافات منابع نیز اشاره خواهیم کرد.
| |
| | |
| [[یعقوبی]] جمعیت اولیه کوفه را ده هزار جنگجو ذکر میکند<ref>البلدان، ص75.</ref> که اگر به این رقم تعداد نفرات خانوادههای آنان را که همراه آنان بودهاند، اضافه نماییم، رقمی حدود سی هزار بهدست میآید. علاوه بر این، حدود چهار هزار ایرانی به همراه فرماندهشان که دِیلَم نام داشت، قبل از فتح مدائن در سال 16 ه. ق به لشکر اسلام پیوستند و پس از بنیان کوفه، در آن ساکن شدند.<ref>فتوح البلدان، ص٢٧٩.</ref> پس تا اینجا رقم 34 هزار بهدست میآید.
| |
| | |
|
| |
| | |
| روایتی که در مقابل این قول قرار دارد، روایت مربوط به ساختن [[مسجد جامع کوفه]] است که در آن زمان سعد بن ابیوقاص مامور ساختن مسجدی شد که بتواند تمام جمعیت جنگجویان کوفه را در خود جای دهد. مسجدی که سعد طبق این دستور بنا نمود، گنجایش چهل هزار نفر داشت.<ref>معجم البلدان، ج4، ص4٩١.</ref> حال اگر تعداد نفرات خانوادههای این چهل هزار نفر را شصت هزار نفر فرض نماییم به جمعیتی حدود صدهزار نفر دست پیدا میکنیم. این روایت با نقل قول [[طبری]] از [[عمر بن خطاب]] در سال 22 ه. ق تایید میشود که هنگام گلایه از اعتراض کوفیان به امرای خود میگوید: «چه مصیبتی بالاتر از صدهزاری که نه آنها از امرایشان راضیاند و نه امرایشان از آنها».<ref>تاریخ الطبری، ج٣، ص٢4٣.</ref>
| |
| | |
|
| |
| | |
| به هرحال، پس از تاسیس کوفه بهعلت آب و هوای خوش این منطقه و نیز نزدیکی آن به مرزهای ایران که از این راه لشکریان میتوانستند با فتوحات خود غنایم فراوانی بهدست آورند و همچنین رونق کسب و کار در آن، سیل مهاجرت عربها و عجمها به این منطقه سرازیر شد و نرخ رشد جمعیت رو به فزونی رفت. گفتنی است که در این دوره، همیشه مقداری از جمعیت کوفه در شهرهای ایران مشغول فتوحات بودند.<ref>تنظیمات الجیش العربی فی العصر الاموی، ص٢4.</ref>
| |
| ===مهاجرت به کوفه===
| |
| مهاجرت به کوفه، بهخصوص پس از سال 36 ه. ق که [[حضرت علی(ع)]] این شهر را پایتخت مملکت اسلام قرار داد، شدت گرفت، بهگونهای که تاریخنویسان تعداد سپاهیان حضرت علی(ع) را در [[جنگ صفین]] که بیشتر آنان کوفی بودند، با رقمهایی مانند 65 هزار نفر،<ref>تاریخ الطبری، ج4، ص54.</ref> 90 هزار نفر و 120 هزار نفر<ref>مروج الذهب، ج٢، ص٣٨5.</ref> ذکر کردهاند. البته برای احتساب جمعیت واقعی کوفه در آن زمان باید تعداد احتمالی افراد حاضر در شهر و نیز زنان و فرزندان را به ارقام فوق اضافه نماییم. در سال 40 ه. ق که [[حضرت امام حسن(ع)]] ناگزیر صلح با [[معاویه]] را پذیرفت، بعضی از یاران آن حضرت با اعتراض به این عمل، جمعیت صد هزار نفری جنگجوی کوفه را که اسامی آنان در دیوان عطاء ثبت شده بود، به رخ آن حضرت کشیدند.<ref>جمهرة خطب العرب، ج٢، ص١5؛ الامامة و السیاسة، ص١٨5.</ref> در این صورت با احتساب زنان و فرزندان به رقمی بیش از دویست هزار نفر در سال 40 ه. ق دست پیدا میکنیم.
| |
| | |
| ===زمان حکومت زیاد بن ابیه===
| |
| | |
| اما تاریخنویسان تعداد جمعیت کوفه در زمان حکومت [[زیاد بن ابیه]] را که از سال 50 - 53 ه. ق از طرف معاویه والی کوفه بود، شصت هزار جنگجو و هشتاد هزار زن و فرزند ذکرکردهاند<ref>فتوح البلدان، ص٣45.</ref> که در مجموع، رقمی معادل 140 هزار نفر به دست میآید. این رقم با وسعتی که «زیاد» به مسجد کوفه داد و آن را برای گنجایش جمعیتی معادل شصت هزار مهیا نمود، سازگار است.<ref>معجم البلدان، ج4، ص4٩١.</ref>
| |
| | |
| با توجه به این نقل، شاهد کاهش نرخ جمعیت به نسبت معتنابهی در این زمان میباشیم.
| |
| | |
| ==کوفه در منابع تاریخی==
| |
| | |
| از لابلای نقلهای منابع تاریخی همچون [[تاریخ یعقوبی]] (م٢٨4ه. ق)، [[تاریخ طبری]] (م ٣١٠ه. ق) [[الاخبار الطوال]]، [[ابوحنیفه دینوری]] (م٢٨٢ه. ق)، [[الامامة و السیاسة]] منسوب به [[ابن قتیبه]]، [[الغارات]] [[ثقفی]]، [[مروج الذهب]] [[مسعودی]] (٣46ه. ق) میتوان به ظرافت، بسیاری از مواد لازم را، بهویژه در بخشهای نظامی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بهدست آورد.
| |
| | |
| کتابهایی همچون [[انساب الاشراف]] [[بلاذری]] (م ٢٧٩ه. ق) و [[الطبقات الکبری]] [[ابن سعد]] (م٢٣٠ه. ق) علاوه بر آگاهیبخشی در جوانب دیگر، از بهترین منابع برای شناخت وضعیت فرهنگی است، همچنانکه دیگر کتب طبقاتنگاری همچون طبقات [[خلیفة بن خیاط]] (م ٢4٠ه. ق) نیز در این راستا یاریگر پژوهشگر است. شاید بتوان گفت مهمترین کتابها برای شناخت وضعیت فرهنگی کتابهای تاریخ محلی، همانند [[تاریخ بغداد]] [[خطیب بغدادی]] (م46٣ه. ق) و کتاب [[تاریخ دمشق]] [[ابن عساکر]] (م 5٧١ه. ق) است.
| |
| | |
| کتب فتوح نگاری همچون [[فتوح البلدان]] [[بلاذری]] (م ٢٧٩ه. ق) و نیز کتب جغرافیای تاریخی همچون مختصر کتاب البلدان، [[ابن فقیه]]، [[معجم البلدان]] [[یاقوت حموی]] و [[مراصد الاطلاع]] بغدادی نیز از مهمترین کتبی است که بهویژه در بخش جغرافیا مورد بهرهگیری قرار گرفت. همچنان که تکنگاریهایی همچون [[وقعة صفین]] [[نصر بن مزاحم]]، و کتاب [[الجمل]] [[شیخ مفید]] میتواند در بخشهای مختلف بهویژه بخشهای نظامی مورد استفاده قرار گیرد.
| |
| | |
| در بررسی نظام قضایی و اداری کتابهایی همچون [[اخبار القضاة]] وکیع و الوزراء و الکتّاب [[جهشیاری]] (قرن چهارم) بسیار بهکار آمد.
| |
| | |
| در شناخت وضعیت فرهنگی آن زمان بهویژه شعرای کوفه و مضامین شعر آنها کتاب [[الاغانی]] [[ابوالفرج اصفهانی]] (م ٣6٢ه. ق) از بهترین کتب در این زمینه است؛ همچنانکه کتاب دیگر او با عنوان کتاب [[الدیارات]] به همراه کتاب الدیارات [[شابهشتی]] (م ٢٩٠ه. ق) از مهمترین کتب در شناخت وضعیت [[مسیحیان]] دیرنشین آن زمان است که در اطراف کوفه میزیستند.
| |
| | |
| در شناخت وضعیت تمدنی و فرهنگی این دوره نباید از کتب [[جاحظ]] بهویژه کتاب [[البیان و التبیین]] و نیز [[الفهرست]] [[ابن ندیم]] غافل بود».
| |
| | |
| در بخش اقتصادی نباید از کتابهای خراج مانند [[الخراج]] [[قاضی ابویوسف]] (م١٨٢ه. ق) غافل ماند، همچنان که در سکهشناسی این دوره کتاب «شذور العقود فی ذکر النقود القدیمة الاسلامیة» [[مقریزی]] (٨45ه. ق) از بهترین کتب متقدم است.
| |
| | |
| سفرهای سفرنامهنویسان مسلمان گرچه قرنها پس از مقطع زمانی مورد بحث انجام شده، اما بسیاری از گزارشهای اینگونه نوشتهها همچون سفرنامه ناصر خسرو، [[رحلة ابن جبیر]]، و [[رحلة ابن بطوطه]] میتواند نمایی هر چند مبهم از این شهر را ارائه دهد که با برخی از قرائن میتوان در برخی از جوانب، تصویری از این شهر در مقطع مورد نظر را بهدست آورد.
| |
|
| |
|
| ==پیوند به بیرون== | | ==پیوند به بیرون== |