در حال ویرایش الاشارات الی معرفة الزیارات (کتاب)

{{جعبه اطلاعات کتاب
| تصویر = الاشرات هروی.jpg
| عرض تصویر = 
| توضیح تصویر = 
| نویسنده = علی بن ابی‌بکر هروی
| برگرداننده = 
| به کوشش = 
| به تصحیح = 
| تاریخ نگارش = قرن ششم
| ویراستار = 
| موضوع = زیارتگاه‌ها و مکان‌های مقدس 
| سبک = 
| زبان = عربی
| تعداد جلد = 
| صفحه = 
| قطع = 
| ناشر = 
| وبسایت ناشر = 
| محل انتشارات = 
| تاریخ_نشر = 
| ترجمه به = 
| شمارگان = 
| شابک = 
| مجموعه = 
| نوع رسانه = 
| تصویرگر = 
| نسخه الکترونیکی = 
| رده‌بندی کنگره = 
| رده‌بندی دیویی = 
| سایر مشخصات = 
}}
'''الإشارات إلی معرفة الزیارات''' اثری درباره مزارنگاری جهان اسلام است. این کتاب را علی بن ابی‌بکر هروی جهانگرد صوفی‌مسلک سده ششم هجری نوشته است. هروی در این کتاب شمار قابل توجهی از زیارت‌گاه‌ها و مکان‌های مقدس جهان اسلام ارائه می‌دهد. این زیارتگاه‌ها شامل مساجد مقدس، قبور شخصیت‌های مقدس و رجال دینی، مزارهای مرتبط با وقایع تاریخی و حضور شخصیت‌های مقدس، زیارت‌گاه‌های مبتنی بر خواب و رؤیا و قدمگاه‌ها و پنجه‌گاه‌ها است.

کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات را نخستین مزارنگاری مستقل و شناخته شده در میراث مکتوب اسلامی به شمار آورده‌اند. این اثر در پژوهش‌های مرتبط با مزارپژوهی و مزارشناسی از ارزش ویژه و منحصربه‌فردی برخوردار است.

== معرفی و جایگاه ==
کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات، تألیف علی بن ابی‌بکر هروی، کهن‌ترین اثری به شمار می‌آید که موضوع آن اختصاصاً مزارنگاری جهان اسلام است. هروی در این کتاب ضمن معرفی شمار قابل توجهی از اماکن مقدس و زیارت‌گاه‌های جهان اسلام، تصویر تا حدودی فراگیر از گونه‌های این زیارتگاه‌ها در زمان تألیف کتاب، نیمه دوم سده ششم هجری، به دست داده است. 

هروی در مقدمه کتاب، انگیزه خود از نگارش آن را چنین گفته است که این اثر را به درخواست شخصی به پایان برد که از او درخواست کرده بود مزارهایی را که هروی در سفرهایش زیارت کرده بود و بناها و ساختمان‌ها و عجایب و بت‌ها و طلسم‌ها و آثاری را که بازدید کرده بود، برایش بازگو کند.<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۲.</ref> گفته شده آنچه هروی در کتاب اشارات ثبت کرده، مبتنی بر مشاهده‌ها و خاطره‌هایی است که مدت‌ها پس از سفرهایش به رشته تحریر درآورده است؛ از این‌رو ممکن است این آگاهی‌ها خالی از لغزش‌ها و بی‌دقتی‌های ناشی از فراموشی وی در گذر زمان نباشد.

کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات را نخستین مزارنگاری مستقل و شناخته شده در میراث مکتوب اسلامی به شمار آورده‌اند. این کتاب تصویری کلی از زیارتگاه‌های موجود در بسیاری از سرزمین‌های جهان اسلام، به ویژه مناطق مرکزی آن، شامل شام، عراق، مصر و شبه‌جزیره عرب، به دست می‌دهد. بسیاری از اطلاعات هروی در این کتاب، در سایر منابع تاریخی به چشم نمی‌خورد؛ از این‌رو این اثر در پژوهش‌های مرتبط با مزارپژوهی و مزارشناسی از ارزش ویژه و منحصربه‌فردی برخوردار است.

کتاب الاشارات نشان می‌دهد که در سده‌های میانی اسلامی با محوریت سده ششم افزون بر مساجد مقدس، قبور و آرامگاه‌های منسوب به شخصیت‌های مقدس، گونه‌های دیگری از زیارتگاه‌ها همچون زیارتگاه‌های مبتنی بر خواب و رؤیا، قدمگاه‌ها و پنجه‌گاه‌ها، آثار و اشیای منسوب به شخصیت‌های مقدس، چاه‌ها، چشمه‌ها و پدیده‌های طبیعی مقدس نیز میان مسلمانان رواج داشته است. با بررسی کتاب الاشارات می‌توان دریافت که بی‌تردید شکل غالب مزارات جهان اسلام، قبور منسوب به شخصیت‌های مقدس و رجال دینی بوده است. این شخصیت‌ها خود به گروه‌های مختلفی شامل پیامبران الهی و شخصیت‌های قرآنی و خویشان و نزدیکان آنها، امامان و پیشوایان دینی، شامل امامان معصوم شیعه و ائمه مذاهب اهل‌سنت، فرزندان و نوادگان ائمه و سادات علوی، صحابه و تابعان پیامبر(ص)، اولیا و مشایخ صوفیه و حتی خلفا و پادشاهان تقسیم‌بندی می‌شود.
== نویسنده ==
ابوالحسن علی بن ابی‌بکر بن علی هروی (درگذشت: ۶۱۱ق) جهانگرد صوفی، متولد [[موصل]] و ساکن شهر حلب بوده و در همین شهر نیز از دنیا رفته است. او بخش قابل توجهی از عمر خود را در سفر سپری کرده و از این‌رو در منابع تاریخی از وی با لقب سائح (جهانگرد) یاد شده است.<ref>التکملة لوفیات النقلة، ج۲، ص۳۱۵؛ تکملة إکمال الاکمال فی الانساب و الاسماء و الالقاب، ص۲۰۵.</ref>

هروی علاوه بر کتاب اشارات آثار دیگری نیز داشته است که امروزه به دست ما نرسیده است. ابن خلکان برای وی کتاب الخطب الهرویة را یاد کرده است که با توجه به عنوان کتاب، باید خطبه‌ها و مواعظ ادبی وی باشد.<ref>وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، ج۳، ص۳۴۷.</ref> خود وی نیز در پایان کتاب اشارات از تألیف دیگرش با عنوان منازل الارض ذات الطول و العرض یاد می‌کند که باید اثری جغرافیایی باشد.<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۱۰۰.</ref>

== محتوا ==
=== مساجد مقدس و متبرک ===
هروی در کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات مساجدی را در برخی از شهرها در شمار مکان‌های زیارتی نام برده است. البته او برای چند مسجد مقدس مهم مسلمانان، شرح مفصل‌تری ارائه کرده و به تفصیل بیشتری مقام‌ها و جایگاه‌های مقدس و زیارتی درون آنها را برشمرده است. این مساجد عبارت‌اند از: [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]]، [[مسجد النبی|مسجدالنبی]]، [[مسجد الاقصی|مسجدالاقصی]]، [[مسجد جامع دمشق]] و [[مسجد کوفه]].<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۲۴، ص۷۷، ص۸۶، ص۸۷ و ص۹۰. </ref>

=== قبور و مزارات شخصیت‌های مقدس و رجال دینی ===
هروی در کتاب خود به‌طور گسترده به قبور و آرامگاه‌های منسوب به رجال دینی و شخصیت‌های مقدس اشاره کرده است. بخش قابل توجهی از آنها قبور رجال و شخصیت‌هایی بوده که در قبرستان‌های بزرگ و مشهور شهرهای مهم جهان اسلام به خاک سپرده شده‌اند و هروی شرح مفصلی از مدفونان در آنها به دست داده است؛ نظیر قبرستان بابا صغیر دمشق،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۱۳ و ص۱۴.</ref> [[قبرستان قرافه قاهره]]،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۳۵ تا ص۳۷.</ref> قبرستان‌های مهم بغداد نظیر شونیزیه و خیزران،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۷۳ تا ص۷۵.</ref> و [[بقیع|قبرستان بقیع]] در مدینه.<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۹۲ تا ص۹۴.</ref>

پیشوایان دینی و شخصیت‌های مقدس و علمایی را که مورد احترام بوده‌اند و هروی در کتاب خود از قبور و مزارات آنان یاد کرده، در این گروه‌ها دسته‌بندی می‌شود: پیامبران الهی،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۱۰، ص۱۵، ص۱۶، ص۲۰، ص۲۳، ص۲۹، ص۳۰، ص۶۹ و ص۹۷.</ref> وابستگان و نزدیکان پیامبران،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۶، ص۱۰، ص۱۱، ص۲۰، ص۲۱، ص۲۳ و ص۳۷. </ref> دیگر شخصیت‌های یادشده در قرآن،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۵، ص۶، ص۱۹، ص۳۵ و ص۹۷.</ref> حکما و شخصیت‌های پیش از اسلام،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۷، ص۳۴، ص۴۸. ص۵۹.</ref> اجداد و آبای پیامبر،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۳۳، ص۸۸ و ص۸۹.</ref> امامان معصوم شیعه،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۷۲، ص۷۳، ص۷۷ و ص۹۳.</ref> امامزادگان و سادات علوی،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۱۲، ص۱۴، ص۵۶، ص۶۳، ص۷۶.</ref> صحابه و تابعین،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۸، ص۹، ص۱۲، ص۱۹، ص۵۳، ص۶۳ و ص۷۰.</ref> خلفا،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۷، ص۷۳، ص۸۴ و ص۹۸. </ref> ائمه مذاهب و علمای دین،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۲۳، ص۳۵، ص۹۳، ص۹۸ و ص۹۹.</ref> اولیا و مشایخ صوفیه،<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۱۳، ص۳۷،  ص۳۸، ص۷۰، ص۷۴ و ص۷۵. </ref> شخصیت‌های نیمه‌افسانه‌ای یا مجهول و ناشناخته.<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۳۸، ص۶۷ و ص۹۸.</ref>

=== مقام‌ها و مزارهای مرتبط با وقایع تاریخی و حضور شخصیت‌های مقدس ===
گونه دیگری از مزارات که هروی در کتاب خود آورده است، مقام‌های منسوب به شخصیت‌های مقدس و در واقع جاهایی بوده که در محل حضور این شخصیت‌ها ساخته شده یا با وقایع تاریخی زمان حیات آنها ارتباط داشته است. شمار قابل توجهی از این دست مزارات، مقام‌های منسوب بــه پیامبران الهی بوده اســت.<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۱۰، ص۲۳، ص۲۸، ص۳۷، ص۴۱، ص۴۳، ص۷۸ و ص۹۷.</ref> و شـمار دیگری از این مقام‌ها نیز منسوب به امامان شیعه به ویژه [[امام علی(ع)]] بوده است.<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۶۱، ص۶۲ و ص۶۷.</ref>

=== زیارتگاه‌های مبتنی بر خواب و رؤیا ===
از جمله زیارتگاه‌های در کتاب هروی، گونه‌ای از زیارتگاه‌های رایج در سده‌های میانی زیارتگاه‌هایی بوده که بر مبنای رؤیت شخصیت‌های مقدس دینی در خواب و رؤیا به وجود می‌آمده است. در پژوهشی در این زمینه با استناد به منابع و مدارک تاریخی بیش از چهل زیارتگاه مبتنی بر خواب در فاصله سده‌های چهارم تا ششم و رؤیا در مصر و شام شمارش شده است که عمدتاً به وجود آمده‌اند. بیشتر این دست زیارتگاه‌ها در درجه اول به امام علی(ع) و در درجه بعدی به [[حضرت محمد (ص)|پیامبر(ص)]]، [[حضرت زهرا(س)]] و سایر شخصیت‌های مقدس منسوب بوده‌اند.<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۴۴، ص۴۶ و ص۴۷.</ref>

=== قدمگاه‌ها و پنجه‌گاه‌ها ===
گونه دیگری از زیارتگاه‌های نسبتاً رایج در کتاب الاشارات هروی، مکان‌های حاوی جای پا یا جای دست منسوب به شخصیت‌های مقدس بوده که اصطلاحاً قدمگاه و پنجه‌گاه نامیده می‌شود.<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۱۳، ص۱۷، ص۳۸ و ص۴۱.</ref>

=== آثار و اشیای منسوب به شخصیت‌های مقدس ===
گونه دیگری از زیارتگاه‌های رایج در جهان اسلام مکان‌های حاوی آثار و اشیای منسوب به شخصیت‌های مقدس بوده است. شایع‌ترین نوع این اشیا سنگ‌هایی بوده که با شخصیت‌های دینی همچون رسول خدا، امام علی و پیامبران الهی ارتباط داشته است. نمونه مشهوری از چنین دست زیارتگاه‌ها که در شماری از منابع قرون میانی بازتاب داشته، [[مشهد النارنج در دمشق]] است که با استناد به توصیف ابن جبیر، از مزارات مهم شیعیان بوده و در باور آنان امام علی این سنگ را با ضربه شمشیر دو نیم کرده بود.<ref>رحلة ابن جبیر، ص۲۱۶ و ص۲۱۷؛ الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۱۵، ص۳۵ و ص۷۱.</ref>

=== چاه‌ها و چشمه‌های مقدس ===
از جمله مکان‌های مقدس که در کتاب هروی مورد بررسی قرار گرفته، گونه دیگری از مزارات رایج در سرزمین‌های اسلامی یعنی چاه‌ها و چشمه‌های مقدس بوده است.<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۲۴، ص۲۷، ص۸۹، ص۹۷.</ref>

=== مکان‌ها و زیارتگاه‌هایی با خواص ویژه ===
در کتاب اشارات هروی گاه از مکان‌ها و زیارتگاه‌هایی یاد شده است که گویا به دلیل دارا بودن خاصیت شفای بیماران یا برخورداری از پدیده‌های خارق‌العاده محل توجه و زیارت مردم بوده‌اند. نمونه‌ای از این دست چاه آبی در روستای کَفَرنَجد از توابع حلب بوده است که هر کس مبتلا به زالو در گلوی خود می‌شده، از آب آن می‌نوشیده و هفت بار به دور آن طواف می‌کرده و با این کار زالو از گلویش خارج می‌شده است.<ref>الاشارات الی معرفة الزیارات، ص۶ و ص۱۴.</ref>

== چاپ ==
کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات در یکصد سال اخیر تا کنون چند بار منتشر شده است. نخستین و بهترین تصحیح انتقادی این اثر به دست ژانین سوردل تومین، مصحح و شرق‌شناس فرانسوی انجام شده و پژوهشکده فرانسوی مطالعات عربی در دمشق آن را در سال ۱۹۵۳م منتشر کرده است. متأسفانه چاپ‌های بعدی این اثر به دست پژوهشگران مسلمان با این تصحیح برابری نمی‌کند.

== پانویس ==
{{پانویس}}

== منابع ==
{{منابع}}
{{برگرفتگی
| پیش از لینک = 
| منبع = مقاله گونه‌شناسی زیارتگاه‌های جهان اسلام در سده ششم بر اساس کتاب الاشارات الی معرفة الزیارات هروی
| لینک = https://journal.hzrc.ac.ir/article_715653_7a6e7a0fecd453ca85bf930a22ee5f76.pdf
| توضیحات منبع = 
}}
* الاشارات الی معرفة الزیارات، هروی، علی بن ابی‌بکر، تحقیق جانین سوردیل طومین، دمشق، المعهد الفرنسی للدراسات العربیة، ۱۹۵۳م.
* تکملة إکمال الاکمال فی الانساب و الاسماء و الالقاب، ابن صابونی، محمد بن علی، تحقیق مصطفی جواد، بغداد، المجمع العلمی العراقی، ۱۹۵۷م.
* التکملة لوفیات النقلة، منذری، عبدالعظیم بن عبدالقوی، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۹۸۸م.
* رحلة ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، بیروت، دارالمشرق العربی، بی‌تا.
* وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، ابن خلکان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
{{پایان}}