در حال ویرایش انس الساری

{{جعبه اطلاعات کتاب
| عنوان = انس الساری
| عنوان اصلی = انس الساری و السارب من اقطار المغارب 
الی منتهی الآمال و المآرب سید الاعاجم و الاعارب
| تصویر =انس الساری.jpg
| اندازه تصویر =
| توضیح_تصویر =
| نویسنده =محمد بن احمد[[ابن ملیح]]
| برگرداننده =
| ویراستار =
| به تصحیح =
| به کوشش =
| تاریخ نگارش = قرن یازدهم
| تصویرگر =
| طراح جلد =
| موضوع = سفرنامه [[حج]]
| سبک =
| زبان =عربی
| تعداد جلد =1 جلد
| صفحه =193
| قطع = قطع وزیری
| ناشر =
| وبسایت ناشر =
| محل انتشارات =شهر فاس کشور [[مغرب]]
| تاریخ نشر =1968م.
| ترجمه به =
| مجموعه =
| شابک =
}}

'''انس الساری''' سفرنامه [[حج]] نوشته ابوعبدالله محمد بن احمد مشهور به السراج و ملقب به ابن ملیح است. سفر ابن ملیح از [[مراکش]] تا [[مکه]] و سپس بازگشت به مراکش بیش از دو سال در فاصله سال های 1040 تا 1042 قمری به طول انجامید و گویا او سفرنامه‌اش را بعد از سال 1045 نگاشته است.

سفرنامه که نثری ادبی دارد و آمیخته به شعرهای متعدد است، حاوی گزارشی دقیق و شامل اطلاعات جغرافیای طبیعی و انسانی از منازل سفر حج مردمان مغرب اسلامی است. 

این سفرنامه که نویسنده آن به زیارت مقابر و زیارتگاه‌های منسوب به انبیا، امام‌زادگان، علما و صوفیه پایبندی داشته است، از نظر شناخت فرهنگ زیارت و اماکن زیارتی در شمال آفریقا، مصر، شام و حجاز ارزشمند است. سفرنامه همچنین شامل توصیفی قبور امامان(ع) در قبرستان [[بقیع]] در مدینه و مختصری از فضایل ایشان است. توصیف مفصل بناها و زیارتگاه‌های  [[مصر]] و گزارش برخی جزییات بنای [[مسجدالنبی]] بعد از بازسازی سال ۸۷۹ قمری، از ویژگی‌های کتاب است. 

ابن ملیح به تصوف گرایش داشت و سفرش را با کاروانی از صوفیان مغرب آغاز کرد و در طول سفر نیز به دیدار مشایخ صوفیه رفته و از آنان یاد کرده است.

==نام و نشان سفرنامه و نویسنده==
نام کامل این اثر '''انس الساری و السارب من اقطار المغارب الی منتهی الآمال و المآرب سید الاعاجم و الاعارب''' است.<ref>الاعلام، ج6، ص8؛الاعلام بمن حل مراکش و اغمات، ج5، ص259.</ref>

نویسنده این کتاب، یکی از اهالی [[مراکش]] به نام ابوعبدالله محمد بن احمد مشهور به السراج و ملقب به [[ابن ملیح]] است. درباره زندگی او، جز آن‌چه در خود کتاب می‌توان یافت، آگاهی نداریم و تاریخ تولد و مرگ او نیز معلوم نیست.<ref>رحلة الرحلات، ج1، ص194.</ref> 

==== زمان سفر و نگارش سفرنامه ====
سفر وی که بیش از دو سال، از 1040 تا 1042ق. به طول انجامید، مقارن است با دوران فرمانروایی [[ولید بن زیدان سعدی]] (درگذشت 1045ق.) پادشاه مراکش<ref>انس الساری، ص103.</ref> از آن‌جا که ابن ملیح در متن کتاب برای ولید بن زیدان طلب رحمت کرده<ref>انس الساری، ص103.</ref> ، می‌توان نتیجه گرفت که سفرنامه خود را پس از مرگ وی (1045ق.) و دست‌کم سه سال پس از بازگشت از سفر نگاشته است.

==اهمیت و سبک==

اهمیت این سفرنامه در ‌گزارش دقیق جغرافیایی است که ابن ملیح از منازل سفر و ویژگی‌های آن‌ها همچون پوشش گیاهی<ref>انس الساری، ص28.</ref> ، پر آب بودن چشمه‌ها<ref>انس الساری، ص29.</ref> ، مهمان‌نواز بودن مردم<ref>انس الساری، ص26-27.</ref> ، زبان آن‌ها<ref>انس الساری، ص28.</ref> ، و ... ارائه کرده و سفرنامه خود را به راهنمای [[سفر حج]] برای حاجیان مغربی تبدیل کرده است. مسیر ابن ملیح بر خلاف مسیر معمول در سفر مغربی‌ها به مصر که راه دریایی بوده، از صحرا گذشته و سفرنامه او از این نظر نیز دارای اهمیت است.<ref>دلیل مؤرخ المغرب الاقصی، ص228.</ref> 

==== سبک نگارش ====
از مطالب کتاب می‌توان به دانش نویسنده در علوم دینی و ادبیات عرب پی برد. ابن ملیح سفرنامه خود را به نثر متکلف که در سده یازدهم ق. در مراکش رایج بوده، نوشته است.<ref>السیاسة و المجتمع، ص429.</ref> متن سفرنامه سرشار از مترادفات، تشبیهات، القاب طولانی، و اِطناب است. نویسنده در جای جای کتاب، برای بیان عواطف و احساسات خود، خواه در وصف زیبایی شهرها و مناظر طبیعی و خواه در بیان احساسات دینی، از شعر بهره برده است.<ref>انس الساری، ص41. انس الساری، ص92.</ref> از متن کتاب همچنین می‌توان به گرایش صوفیانه وی که آن هنگام در مغرب رایج بوده، پی برد. 

== سفر با کاروان صوفیان ==
کاروانی که ابن ملیح با آن همراه بوده، سفر خود را به سال 1040ق. به رهبری یکی از صوفیان با نام محمد بن عبدالعزیز از شهر مراکش آغاز کرده است.<ref>انس الساری، ص2.</ref> در طول سفر و منزل به منزل، بر شمار این کاروانیان افزوده شده است.<ref>انس الساری، ص29-30.</ref> مسیر این کاروان از راه بیابان و از مراکش به [[مصر]] و از آن‌جا به [[حجاز]] بوده است

==== وصف مزار صوفیان ====
نویسنده سفر خود را با زیارت آرامگاه‌ها و مزار صوفیان و اولیا چون [[ابوعباس سبتی|ابوعباس سَبتی]] آغاز کرده<ref>انس الساری، ص2.</ref> و در طول سفر نیز به دیدار با صوفیان و زیارت قبور صوفیان در شهرهای گوناگون رفته و به معرفی هریک از آنان و شرح مختصر زندگی و بیان کراماتشان پرداخته است.<ref>انس الساری، ص14-24. انس الساری، ص49.</ref> ابن ملیح در ذکر زندگی‌نامه صوفیان و کرامات آن‌ها از کتاب التَّشَوُّف تادِلی، نگاشته قرن دهم ق. بهره فراوان برده است.<ref>التشوف الی رجال التصوف، ص464-465.</ref> 
==گزارش از مصر==
کاروان پس از گذراندن 162 منزل<ref>انس الساری، ص142.</ref> در 13 [[شوال]] 1041ق. به مصر رسیده است.<ref>انس الساری، ص43.</ref> شکوه و زیبایی مصر، ابن ملیح را سخت شیفته خود کرده است. وی در فضیلت مصر، روایت‌های بسیار ‌گزارش کرده<ref>انس الساری، ص43-46.</ref> و به وصف ویژگی‌های ظاهری بناها پرداخته است.<ref>انس الساری، ص47-48؛انس الساری، ص67.</ref> 

نویسنده از بناهای مشهور مصر همچون بیمارستان قاهره<ref>انس الساری، ص67.</ref> و اهرام<ref>انس الساری، ص68.</ref> دیدن کرده و در وصف مسجد ابن طولون<ref>انس الساری، ص47.</ref> و جامع الازهر<ref>انس الساری، ص48.</ref> از برخی رسوم درس و عبادت در آن‌ها یاد کرده است. 

==== زیارتگاه‌های مصر ====
وی همچنین به زیارت مشهد راس امام حسین بن علی (ع)، امام زین العابدین (علیه‌السّلام) (مدفن سر [[زید بن علی|زید]] بن [[علی بن حسین]]<ref>مزارات اهل البیت و تاریخها، ص281؛انس الساری، ص55.</ref> و [[نفیسه]] دخت گرامی ایشان<ref>انس الساری، ص53.</ref> رفته و از قرافه که یکی از شهرهای مصر و آرامگاه بسیاری از انبیا، صوفیان، دانشمندان و بندگان صالح خدا است، دیدار کرده است.<ref>انس الساری، ص55-60.</ref> 

در پی 14 روز اقامت در مصر، سرانجام کاروان در 27 شوال راه حجاز را در پیش گرفته است.<ref>انس الساری، ص69.</ref> 

==گزارش از مکه==

بعد از وصف مصر، ابن ملیح تنها به ذکر نام 35 منزل در ادامه مسیر تا [[مکه]] اکتفا کرده است<ref>انس الساری، ص142.</ref>  مانند عقبه ایله که مکان دیدار کاروان‌های [[کاروان شام|شام]] و [[کاروان غزه|غزه]] و دیگر کاروان‌ها است.<ref>انس الساری، ص71.</ref> 

کاروان در 7 [[ذی‌حجه]] به مکه رسیده است.<ref>انس الساری، ص76.</ref> ابن ملیح در این بخش به شرح و توضیح فرائض و سنن و اوراد مستحب [[حج]] پرداخته است.<ref>انس الساری، ص73-75؛انس الساری، ص79؛انس الساری، ص86-88.</ref> 

او مختصری از تاریخ بنای کعبه را یاد کرده<ref>انس الساری، ص80-81.</ref> و برخی ویژگی‌های ظاهری [[کعبه]]<ref>انس الساری، ص82-86.</ref> همچون ارتفاع [[ارکان]] و فاصله آن‌ها از یکدیگر را بیان کرده است. برای نمونه، درباره رنگ [[حجرالاسود]] و لکه سفید بر آن سخن گفته و روایاتی درباره دلیل سیاه بودن حجر<ref>انس الساری، ص83.</ref> و فضیلت‌ها و کرامات [[زیارت کعبه]] ‌گزارش کرده است.<ref>انس الساری، ص84-85.</ref> 

==گزارش از مدینه==

در پی اتمام مراسم حج و وداع با مکه، کاروان مغربی راهی [[مدینه]] شد.<ref>انس الساری، ص89.</ref> 

==== آبار علی ====
در مسیر مدینه، از [[مسجد غزاله]] و [[آبار علی]] دیدار کرده است. به گفته ابن ملیح، آبارعلی شامل سه چاه بزرگ و پر آب است که نزدیک آن مسجدی بزرگ قرار دارد و زائران با غسل کردن در آن برای ورود به مدینه آماده می‌شوند.<ref>انس الساری، ص91-92.</ref> 

==== مسجدالنبی ====
این کاروان سه روز در مدینه اقامت داشته و ابن ملیح افزون بر بیان آداب زیارت مدینه و [[قبر پیامبر]]<ref>انس الساری، ص96-98.</ref> آگاهی‌های ارزنده‌ای از [[مسجدالنبی]] ارائه کرده است. او [[منبر پیامبر]] را به‌طور کامل وصف نموده و کتیبه‌های روی منبر و پیرامون محراب را ‌گزارش کرده است.<ref>انس الساری، ص99.</ref> وصف ابن ملیح از مسجدالنبی بدان سبب که نخستین وصف پس از بازسازی مسجد به سال 879ق. در روزگار [[قایتبای]] به‌شمار می‌رود، درخور توجه است.

او طول مسجدالنبی را 300 ذراع و عرض آن را 200 ذراع دانسته و شمار ستون‌ها را 300 عدد شمرده است.<ref>انس الساری، ص100.</ref> به گفته وی، در وسط حرم صحنی بوده که با شن و ماسه پوشیده شده و در چهار طرف آن رواق‌هایی قرار داشته و در میان آن یک درخت نخل بوده است.<ref>انس الساری، ص100.</ref>

==== مسجدهای مدینه ====
ابن ملیح از دو [[مسجد قبا]] و [[مسجد فتح|فتح]] دیدن کرده و به بازسازی مسجد قبا به سال 671ق. اشاره و طول و عرض مسجد و ساختمان آن را به اختصار یاد نموده است.<ref>انس الساری، ص104-106.</ref> سپس به زیارت [[شهدای احد]] رفته و از [[قبر حمزه]] و فضیلت‌های ایشان سخن گفته است.<ref>انس الساری، ص107.</ref> 

====قبرستان بقیع====
نویسنده در وصف [[بقیع]] به برخی مشاهد آن مانند مشهد [[مالک بن انس]]، عباس، [[محمد بن حنفیه]]، [[فاطمه بنت اسد]]، [[عقیل بن ابی طالب]]، [[امهات المؤمنین|همسران پیامبر (ص)]] و [[عثمان بن عفان]]<nowiki/>اشاره کرده و به پشتوانه کتاب‌های حدیثی و تاریخی، روایاتی در فضیلت‌های هریک آورده است. او همچنین قبر یکی از صوفیه متاخر به نام عبدالکرم القسطار را زیارت کرده است.<ref>انس الساری، ص107-115.</ref> 

ابن ملیح ضمن اشاره به قبور [[اهل بیت]]، پاره‌ای از فضیلت‌های [[حسنین]] (ع) را بیان کرده و [[امام محمدباقر (علیه‌السّلام)|امام محمدباقر (ع)]] را از اولیای خدا و مدوّن حقائق [[صوفیه]] دانسته<ref>انس الساری، ص110.</ref> و به جایگاه علمی و معنوی [[امام صادق (علیه‌السّلام)|امام صادق (ع)]] پرداخته است.<ref>انس الساری، ص111. ‌</ref> وی همچنین به نزول [[آیه تطهیر]] در حق اهل بیت اشاره کرده است.<ref>انس الساری، ص110.</ref> 

====هدیه پادشاه مراکش به مسجدالنبی====
[[پرونده:یک برگ از نسخه خطی انس الساری.jpg|250px|بندانگشتی|برگی از نسخه خطی]]
نویسنده در این بخش، از هدیه پادشاه مراکش، ولید بن زیدان، به [[مسجد النبی|مسجدالنبی]] سخن گفته که شامل دو شمعدان طلا سوار بر دو یاقوت کبود، دو شمعدان از نقره خالص، دو صندوق مملو از شمع عنبر، سکه‌های طلا و نامه‌ای همراه با یک قصیده بوده است.<ref>انس الساری، ص103.</ref> این هدیه به دست یکی از سرداران نظامی پادشاه که در جایی میان درعه و تابلبالت، از شهرهای [[مغرب]]، به کاروان پیوسته بود، به مسجدالنبی تقدیم شد.<ref>انس الساری، ص28؛انس الساری، ص103.</ref> 

==مسیر بازگشت==
در هفتم [[محرم]]، کاروان، مدینه را ترک کرده و مسیر بازگشت را در پیش گرفته است.<ref>انس الساری، ص124-129.</ref> از مواردی که نویسنده به آن اشاره کرده، استقبال مردم مدینه هنگام ورود کاروان به شهر و همچینین بدرقه ایشان از کاروان هنگام عزیمت از آن است.<ref>انس الساری، ص96، 125.</ref> 

کاروانیان در پی 55 روز اقامت در مصر<ref>انس الساری، ص131.</ref> 17 روز در کرداسه<ref>انس الساری، ص132.</ref> ، هفت روز در سیوه<ref>انس الساری، ص132.</ref> ، 17 روز در روستای محمد بن جلیل که به نام یکی از صوفیان بوده<ref>انس الساری، ص132.</ref> ، در 3 [[شوال]] سال 1042ق. وارد درعه شده است.<ref>انس الساری، ص135.</ref> شرح مسیر سفر با ورود کاروان به تکانه<ref>انس الساری، ص136.</ref> به پایان رسیده و نویسنده تاریخ ورود خود به مراکش را یاد نکرده است.

==نسخه خطی و چاپی==

از سفرنامه انس الساری تنها یک نسخه خطی در محل الخزانة العامه کشور مغرب یافت می‌شود.<ref>الاعلام، ج6، ص8.</ref> این کتاب به سال 1968میلادی با تحقیق محمد الفاسی در شهر [[فاس]] [[کشور مغرب]] در 193 صفحه و قطع وزیری به چاپ رسیده و به سال 2000میلادی تجدید چاپ شده است.

==پانویس==

{{پانویس}}

==منابع ==

{{منابع}}

{{دانشنامه

 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/8147

 | عنوان = انس الساری

 | نویسنده = فاطمه محمد

}}

* '''الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام''': عباس بن ابراهیم السملالی، رباط، ملکیه، 1396ق.

* '''الاعلام''': الزرکلی (درگذشت 1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.

* '''التشوف الی رجال التصوف و اخبار ابی عباس السبتی''': ابن زیات (درگذشت 627ق.)، احمد التوفیق، رباط، کلیة الآداب، 1997م.

* '''دلیل مؤرخ المغرب الاقصی''': عبدالسلام بن عبدالقادر المری، بیروت، دار الفکر، 1418ق.

* '''رحلة الرحلات مکه فی مائة رحلة مغربیه و رحله''': عبدالهادی التازی، ریاض، مؤسسة الفرقان للتراث الاسلامی، به کوشش طاشکندی، 1426ق.

* '''السیاسة و المجتمع فی العصر السعدی''': ابراهیم حرکات، دار الرشاد الحدیثیه، 1408ق.

* '''فصلنامه مرکز بحوث و الدراسات الاسلامیه'''.

* '''مزارات اهل بیت و تاریخها''': محمد حسین الحسینی الجلالی، اعلمی، 1415ق.
{{پایان}}

{{سفرنامه‌ها}}
{{کتاب‌های مرتبط با حج}}
{{کتاب‌شناسی مدینه}}

[[رده:کتاب‌های قرن یازدهم قمری]]
[[رده:سفرنامه‌های عربی حج]]