در حال ویرایش تذکرة الطریق (کتاب)

{{جعبه اطلاعات کتاب
| عنوان =تذکرة الطریق
| عنوان اصلی =تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق
| تصویر =تذکرة الطریق.jpeg
| اندازه تصویر =
| توضیح_تصویر =
| نویسنده =[[حافظ محمد عبدالحسین کربلایی کرناتکی هندی]]
| برگرداننده =
| ویراستار =
| به تصحیح =[[رسول جعفریان]] و [[اسراء دوغان]]
| تحقیق =
| به کوشش =
| تاریخ نگارش =1306 ق
| تصویرگر =
| طراح جلد =
| موضوع =سفرنامه
| سبک =
| زبان =فارسی
| تعداد جلد =1
| صفحه =264
| قطع =وزیری
| ناشر =مورخ
| وبسایت ناشر =
| محل انتشارات =قم
| تاریخ نشر =(1386 ش.)
| ترجمه به =
| مجموعه =
| شابک =978-964-90518-0-2
}}

'''تذکرة الطریق''' [[سفرنامه حج]] فارسی، نوشته [[محمد عبدالحسین کرناتکی|محمد عبدالحسین کربلایی کرناتکی هندی]] (زنده در 1242ق.) است. نام کامل کتاب، تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق می‌باشد.

سفرنامه با شیوه روزشمار، رخدادهای سفر حج را که از [[کربلا]] آغاز شده و به همان جا پایان یافته و از بیست و ششم شوال 1230ق. تا شانزدهم جمادی الاولی 1232ق. به درازا انجامیده، آورده است. <ref>تذکرة الطریق، ص15-16.</ref>

این سفرنامه تصویری از وضعیت [[راه جبل]](راه جنوب [[عراق]] به [[حرمین]] که از [[نجد]] می‌گذشته است) و ناامنی‌ها و خطرهای آن برای حج‌گزاران را و نیز آگاهی‌هایی تاریخی از درگیری‌های وهابیان با حکومت [[مصر]] در [[حجاز]] در سده سیزدهم ق. به دست می‌دهد.

==معرفی نویسنده==

نویسنده کتاب فوق‌الذکر حافظ [[محمد عبدالحسین بن محمد عبدالهادی جعفری طیاری کربلایی هندی]] <ref>الذریعه، ج4، ص39؛ اعیان الشیعه، ج9، ص380.</ref> از خاندان‌های امیرالامرائی یا «نواب»های [[هند]] است که در کرناتک، منطقه‌ای در جنوب هند با مرکزیت شهر آرکات، حکومت(1272-1102ق.) می‌کرده‌اند.

این خاندان، [[شیعه]] بوده و به قوم نوائط که از [[عراق]] به هند مهاجرت کردند، تعلق داشته است. <ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج1، ص296</ref> از برجسته‌ترین افراد این خاندان، [[محمد علی والاجاه]]، جد نویسنده، بوده که چهل سال حکومت کرده است. <ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج1، ص297.</ref> محمد علی والاجاه اوقافی برای حرمین داشته که بخشی از آن تا زمانه نویسنده باقی بوده است. <ref>تذکرة الطریق، ص200</ref> نسب مادری نویسنده سفرنامه به سید علی خان مدنی شیرازی، <ref>الذریعه، ج1، ص450؛ ریاض السالكین، ج1، ص2.</ref> مؤلف ریاض السالکین در شرح صحیفه سجادیه می‌رسد. <ref>تذکرة الطریق، ص36.</ref>

او تولد خود را روز دهم جمادی الاولی نوشته؛ اما سال آن را مشخص نکرده است. <ref>تذکرة الطریق، ص134.</ref>
از سال وفات او نیز گزارشی در دست نیست؛ اما به سال 1242ق. زنده بوده <ref>نك: الذریعه، ج2، ص458.</ref> و در کربلا می‌زیسته است. <ref>تذکرة الطریق، ص13، 36.</ref> بدین رو، گزارش سفر او از کربلا آغاز شده و به آن پایان یافته است. در مقدمه، بدون یادکرد تاریخ، از مهاجرت خود همراه خانواده و مادرش از هند به کربلا سخن گفته است. <ref>تذکرة الطریق، ص36.</ref>

وی به‌جز [[سفرنامه حج]]، آثاری دیگر در موضوعاتی مانند زندگی [[امامان معصوم]] به او نسبت داده‌اند. <ref>الذریعه، ج2، ص458؛الذریعه، ج12، ص11؛الذریعه، ج15، ص351.</ref>

==ویژگی‌های کتاب==

زبان سفرنامه، فارسی روان و در پرتو لهجه هندی است. برخی واژه‌های فارسی موجود در سفرنامه و ‌گونه کاربرد آن‌ها، در فارسی رواج ندارد. <ref>تذکرة الطریق، ص18.</ref> در آغاز هر بخش از کتاب، اشعاری از نویسنده آمده که ضمن اشاره به زمان، فشرده موضوع آن بخش را بازگفته است. عناوین اصلی و فرعی سفرنامه از مصححان آن است.

انگیزه نویسنده به گفته او <ref>تذکرة الطریق، ص33-35.</ref> و بر پایه نام کتاب، شرح دشواری‌های مسیر حج است. او در این سفر مسیری سخت و دراز را پیموده و به حج آن سال نرسیده و ناچار یک سال در حرمین مانده تا سال بعد حج بگزارد.

زمانه نویسنده، مصادف با [[دولت اول وهابیان]] بوده و سفر وی در اواخر عمر این دولت و در آستانه سقوط آن به دست نیروهای [[محمد علی پاشا]]، بنیان‌گذار [[سلسله خدیوان]] مصر(حک: 1220-1264ق.) و پسرش [[ابراهیم پاشا]](م.1265ق.) صورت پذیرفته است. <ref>تذکرة الطریق، ص147،184-189.</ref>

بر پایه گزارش‌های نویسنده از رخدادها و مقابله‌های محمد علی پاشا و [[عبدالله بن سعود]](م.1234ق.) حکومت مصر با بهره‌گیری از ضعف وهابیان، به قشون‌کشی و تصرف برخی مناطق حجاز، از جمله شهرهای پیرامون [[مدینه]]، پرداخت.
گمان می‌رود این درگیری‌ها موجب غفلت حاکمان [[وهابی]] از امور دیگر، از جمله نظارت بر حج، شده و کار‌گزاران حج با طیب خاطر به غارت و چپاول و زورگویی به حاجیان می‌پرداخته‌اند. عامل اصلی تأخیر حج نویسنده و همراهانش نیز رفتار [[مبارک وهابی]]، کارگزار عبدالله بن سعود، بوده <ref>تذکرة الطریق، ص53.</ref> که با توبیخ امیر وهابی روبه‌رو شده است. <ref>تذکرة الطریق، ص78.</ref>

==ساختار==

کتاب یک مقدمه <ref>تذکرة الطریق، ص33-37.</ref> ، یک خاتمه <ref>تذکرة الطریق، ص247-252</ref> و پنج زمان(بخش) دارد که عبارتند از: از [[کربلا]] تا سرزمین وهابی <ref>تذکرة الطریق، ص39-58.</ref> ، در اسارت مبارک وهابی تا ورود به مدینه <ref>تذکرة الطریق، ص59-122.</ref> ، اقامت چند ماهه در مدینه <ref>تذکرة الطریق، ص123-195.</ref> ، از اقامت در [[مکه]] تا بازگشت به [[بصره]] <ref>تذکرة الطریق، ص197-236.</ref> و از [[بصره]] تا کربلا. <ref>تذکرة الطریق، ص237-245.</ref>

==محتوا==
نویسنده به ثبت تاریخ‌ها بسیار علاقه داشته است. وی برای هر روز از سفر خود دست‌کم یک یا دو خط گزارش به دست داده و هیچ روزی را از قلم نینداخته است.

وی به ثبت و بیان مناسبت‌های مختلف شیعی پرداخته است. توجه به تقویم تاریخی شیعه، عیدهایی مانند 18 ذی‌حجه روز جلوس [[امام علی(ع)|مبارک مرتضوی(ع)]] بر مسند [[خلافت]] <ref>تذکرة الطریق، ص73.</ref> و وفیات [[اهل بیت]] و بزرگان دین، تاریخ و سالگرد برخی رویدادهای روزگار [[پیامبر(ص)]] و امامان از ویژگی‌های سفرنامه است. برای نمونه، می‌توان از روز بیعت [[مأمون]] با [[امام رضا(ع)]] یا شهادت جناب [[مسلم]] و کوچ [[امام حسین(ع)]] از مکه به کربلا یاد کرد. <ref>تذکرة الطریق، ص68.</ref> 

تقویم عبادی نیز در نظر نویسنده جای داشته و ایام روزه‌داری و عبادات ویژه ایام خاص که گویا بیشتر از [[زادالمعاد]] [[علامه مجلسی]] گزارش شده <ref>تذکرة الطریق، ص168</ref> ، مغفول نمانده است. نویسنده در این میان، تاریخ و سالگرد وفات برخی از خویشان و روز تولد خود و تاریخ وفات همسرش را نیز یاد کرده است.

مهم‌ترین نکته در تاریخ‌گذاری‌های این سفرنامه، اشاره به دو‌گونه تاریخ قمری است که در آغاز هر ماه بیان شده است. از این دو، یکی مبدأ [[هجرت پیامبر(ص)]] است و دیگری جلوس مرتضوی یعنی نشستن [[امام علی(ع)]] بر مسند خلافت در نخستین ماه سال 36ق. <ref>تذکرة الطریق، ص33.</ref>

==گزارش‌ها==

سفرنامه حاضر حاوی گزارش‌های مختلفی است. برخی آگاهی‌های سفرنامه به لحاظ تاریخی شایان توجه بیشتر است. بخش عمده این آگاهی‌ها مربوط به دولت اول وهابیان است که در آستانه سقوط قرار داشته است؛ یعنی حدود دو سه سال پیش از حمله ابراهیم پاشا به آن‌ها. نویسنده با وهابیان و نیز نیروهای مصری دیدارها و گفت‌وگوهایی داشته و به ابراهیم پاشا هدایایی تقدیم کرده است. <ref>تذکرة الطریق، ص191.</ref>

===گزارش‌های تاریخی===

برخی از گزارش‌های جزئی اما مهم کتاب از این قرارند: آمدن برخی امیران و شاهزادگان ایرانی به حج <ref>تذکرة الطریق، ص226، 231.</ref> ، نامه شاهزاده [[محمد علی میرزا]] ملقب به [[دولتشاه]] به عبدالله بن سعود برای مراعات حال [[حاجیان ایرانی]] <ref>تذکرة الطریق، ص98.</ref> ، مشکلات و چگونگی و نظام حج‌گزاری آن روزگار به ویژه از راه جبل، رفتار قبایل میان راه با حاجیان، نام مناطق میان راه، مبالغی که قبایل از مسافران برای عبور از سرزمین خود می‌گرفته‌اند، وضعیت رفاهی و بهداشتی حاجیان.

در آن دوره راه [[شام]] هم رونق داشته؛ اما راه جبل و بصره و نجد بیشتر مورد استفاده حاجیان بود و عرب‌های [[بنوحرب]]، [[شمر]] و [[عنیزه]] ساکن در مسیر، حاجیان را غارت می‌کردند که در بسیاری از سفرنامه‌های معاصر این اثر نیز از آن سخن رفته است. <ref>نك: پنجاه سفرنامه، ج5، ص409-411، 413؛ پنجاه سفرنامه، ج8، ص47.</ref>

نویسنده در برخی گزارش‌های خود، به جغرافیا و آداب و رسم‌های مذهبی مناطق و مکان‌ها پرداخته است. او اهل [[لحسا]] را شیعه خوانده <ref>تذکرة الطریق، ص231.</ref> و از [[شیعیان مدینه]] یاد کرده <ref>تذکرة الطریق، ص126.</ref> و اهل [[بریده]] را نکوهیده است که [[روز عاشورا]] را جشن می‌گرفته‌اند، با این پندار که [[پیامبر(ص)]] در این روز در جنگی پیروز شده است. <ref>تذکرة الطریق، ص86.</ref>

از دیگر گزارش‌های سفرنامه، بیان تعصب و بدرفتاری وهابیان در برخورد با ایرانیان و شیعیان است که گاه موجب شده است ایشان در انجام دادن آداب و مناسک خود، تقیه کنند. <ref>تذکرة الطریق، ص84.</ref>

==معایب و محاسن==

آگاهی‌های سفرنامه در باره شهرهای محل اقامت نویسنده در طول سفر اندک است. او حتی از شهر مدینه نیز که زمانی دراز در آن مانده، آگاهی چندان به دست نمی‌دهد و تنها به وصف [[مسجدالنبی(ص)]] و باب‌ها <ref>تذکرة الطریق، ص129.</ref> و ستون‌های آن می‌پردازد.

با این حال، گزارش‌های وی برای بررسی تاریخ اجتماعی حجاز سودمند است و آگاهی‌هایی درباره بادیه و مسیرها و شیوه حرکت کاروان‌ها، وسایل سفر مانند چارپایان و کجاوه و انواع آن، مشکل کم‌آبی و چگونگی فراهم کردن آب، تجارت و خرید و فروش، و بسیاری موضوعات همانند به دست می‌دهد.

==چاپ‌ها==

نسخه خطی این کتاب در [[کتابخانه برلین]] با شماره 359 نگهداری می‌شود. [[رسول جعفریان]] و [[اسراء دوغان]] این نسخه را تصحیح و در [[نشر مورخ]] [[قم]] به سال 1386ش. با قطع وزیری و 264 صفحه چاپ کرده‌اند. مصححان مقدمه‌ای مفصل بر کتاب نگاشته و نویسنده و سفرنامه او را معرفی نموده‌اند.


==پانویس==
{{پانویس}}

==منابع ==
{{منابع}}
{{دانشنامه
 | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7499
 | عنوان = تذکرة الطریق
 | نویسنده = اسراء دوغان
}}

* '''اعیان الشیعة''': سید محسن الامین (م.1371ق.)، به كوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف؛
* '''پنجاه سفرنامه حج قاجاری''': به كوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389ش؛
* '''دائرة المعارف بزرگ اسلامی''': زیر نظر بجنوردی، تهران، مركز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش؛
* '''الذریعة الی تصانیف الشیعه''': آقا بزرگ تهرانی (م.1389ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1403ق؛
* '''ریاض السالكین''': علی خان الحسنی المدنی (م.1120ق.)، به كوشش الحسینی، قم، نشر اسلامی، 1409ق.

{{پایان}}

{{سفرنامه‌ها}}

[[رده:سفرنامه‌های حج قرن 13(قمری)]]
[[رده:کتاب‌های محمد عبدالحسین کرناتکی]]
[[رده:سفرنامه‌های فارسی حج]]