آیه قبله

آیه قبله، آیه ۱۴۴ سوره بقره

آیه قبله، یکصد و چهل و چهارمین آیه سوره بقره که به تغییر قبله مسلمانان از بیت‌ المقدس به کعبه دستور می‌دهد. پیامبر اسلام(ص) و مسلمانان درآغاز به سوی بیت المقدس نماز می‌خواندند. در سال‌های نخستِ پس از هجرت این آیه نازل شد و به آنها دستور داد که به سوی مسجد الحرام نماز بخوانند. مفسران زمان نزول آیه را بین ۶ تا ۱۹ ماه پس از هجرت دانسته‌اند.
علت نزول آیه قبله را سرزنش‌های یهودیان و خواست قلبی پیامبر دانسته‌اند. برخی معتقدند آیه قبله در مسجد محله بنی‌سلمه نازل شده است. این مسجد ذو قبلتین نامیده می‌شود. برخی نیز مکان نزول آن را مسجد النبی می‌دانند. طبق برخی روایات پیامبران پیشین به سوی دو قبله نمازخواندن حضرت محمد(ص) را از نشانه‌های پیامبری او دانسته‌اند.

متن و ترجمه

قَد نَرَى تَقَلُّبَ وَجهِكَ فِی السَّمَاء فَلَنُوَلِّینَّكَ قِبلَةً تَرضَاهَا فَوَلِّ وَجهَكَ شَطرَ المَسجِدِ الحَرَامِ وَحَیثُ مَا كُنتُم فَوَلُّوا وُجُوِهَكُم شَطرَهُ وَإِنَّ الَّذِینَ أُوْتُوا الكِتَابَ لَیعلَمُونَ أَنَّهُ الحَقُّ مِن رَّبِّهِم وَمَا اللّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا یعمَلُونَ

ما [به هر سو] گردانیدنِ رویت در آسمان را نیک می‌‏بینیم. پس [باش تا] تو را به قبله‌‏ای که بدان خشنود شوی برگردانیم. پس روی خود را به سوی مسجد الحرام کن و هر جا بودید، روی خود را به سوی آن بگردانید. در حقیقت، اهل کتاب نیک می‌‏دانند که این [تغییر قبله‏] از جانب پروردگارشان [بجا و] درست است و خدا از آنچه می‌‏کنند غافل نیست.

واژه‌شناسی

قبله در لغت به معنای سمت و جهت است و در اصطلاح به جهتی گفته می‌شود که کعبه در آن قرار دارد.

شأن نزول

پیامبر اسلام(ص) در مکه و سال‌های نخست پس از هجرت در مدینه به سوی بیت‌ المقدس نماز می‌خواند؛ اما خواستِ قلبی او نمازگزاردن به سوی کعبه بود و بدین جهت در انتظار وحی و تغییر قبله به ‌سر می‌برد. خداوند با نزول آیه ۱۴۴ سوره بقره، وی را خشنود کرد و او را به تغییر قبله به سوی مسجدالحرام فرمان داد.
این آیه به جهت در برداشتن حکم تغییر قبله به «آیه قبله» معروف شده است. از آیات ۱۴۲، ،۱۴۳ و ۱۵۰ سوره بقره نیز به‌عنوان آیه تغییر قبله یاد کرده‌اند. بعضی از مفسران هم آیات ۱۴۲ تا ۱۴۴ سوره بقره را آیات تغییر قبله دانسته‌اند.

زمان و مکان نزول

مفسران درباره زمان و مکان نزول آیه قبله و تغییر آن اتفاق‌نظر ندارند و زمان آن را بین ۶ تا ۱۹ ماه پس از هجرت یاد کرده‌اند. گروهی از مفسران با توجه به تاریخ تغییر قبله که در ماه رجب سال دوم هجرت بوده است، صحیح‌تر دانسته‌اند که قبله ۱۷ ماه پس از هجرت تغییر یافته است. همچنین در اینکه آیه تغییر قبله بین نماز صبح، ظهر یا عصر نازل شده، اختلاف ‌نظر هست. درباره مکان نزول این آیه در محله بنی‌‌سلمه ، مکانی که مسجد القبلتین نام گرفته است یا مسجد النبی نیز اختلاف نظر وجود دارد.

علت نزول

علت نزول آیه قبله

علت نزول آیه قبله را آن دانسته‌اند که یهودیان مدینه پیامبر و مسلمانان را به سبب نماز‌خواندنشان به سوی بیت المقدس، سرزنش می‌کردند.

در سبب نزول آیه قبله گفته‌اند که هنگام هجرت پیامبر اسلام(ص) به مدینه بسیاری از ساکنان آن شهر یهودی بودند. به پیامبر فرمان داده شد که به سوی بیت‌ المقدس نماز بگزارد تا یهودیان را به اسلام جذب کند. از همین رو، یهودیان مدینه در آغاز خوشحال شدند؛ اما پس از مدتی مسلمانان را سرزنش کردند و گفتند: اگر محمد به دین و گذشتگان ما خرده می‌گیرد و شریعتی مستقل آورده، چرا به سوی قبله ما نماز می‌گزارد و خود قبله‌ای مستقل ندارد؛ حال آنکه کعبه و مسجدالحرام قبله پدرش ابراهیم بوده و وی هم در دل آرزوی نماز گزاردن به سوی کعبه را دارد.
از این رو، رسول خدا خواست قلبی خود برای تغییر قبله و نمازگزاردن به سوی کعبه را با جبرئیل در میان گذاشت. جبرئیل به او گفت تا خود، تغییر قبله را از خداوند بخواهد. پیامبر برای رعایت ادب در پیشگاه الهی خواسته‌اش را به زبان نیاورد؛ اما چنانکه در آیه قبله آمده است، به آسمان می‌نگریست و در انتظار تغییر قبله به سر می‌برد تا هنگامی که این آیه نازل شد. انتظار تغییر قبله نه از روی ناخشنودی پیامبر به قبله‌بودن بیت‌ المقدس، بلکه از آن‌ رو بود که می‌خواست خداوند به او و امتش قبله‌ای اختصاص دهد؛ چنانکه از تعبیر «تَرضَاهَا» (راضی شوی)در آیه برمی‌آید.

نگریستن پیامبر به آسمان

درخصوص علت نگریستن پیامبر به آسمان دو دیدگاه هست:

• از آنجا که پیشتر به وی وعده تغییر قبله داده شده بود، وی به آسمان می‌نگریست و در انتظار نزول جبرئیل و آوردن حکم تغییر بود.
• پیامبر آرزوی تغییر قبله را بر زبان نیاورد و به آسمان می‌نگریست و منتظر بود؛ زیرا برای پیامبران جایز نیست بی‌اذن الهی چیزی را از خداوند بخواهند.

نشانه پیامبری

بر پایه روایات‌، به سوی دو قبله نماز گزاردن پیامبر اسلام و تغییر قبله، از نشانه‌های پیامبر خاتم بودو این مطلب را انبیاء پیشین بیان کرده و علمای یهودی و مسیحی از آن آگاه بودند. طبق روایتی از امام صادق(ع)، پیامبر(ص) در مکه به گونه‌ای به سمت بیت‌ المقدس نماز می‌گزارد که کعبه پشت سرش قرار نگیرد.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده است از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل آیه قبله.

• اسباب النزول: الواحدی (م.۴۶۸ق.)، قاهره، الحلبی و شركاه، ۱۳۸۸ق.
• بحار الانوار: المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
• التبیان: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به كوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
• تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم) : ابن كثیر (م.۷۴۴ق.)، به كوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۹ق.
• تفسیر القمی: القمی (م.۳۰۷ق.)، به كوشش الجزائری، قم، دار الكتاب، ۱۴۰۴ق.
• التفسیر الكبیر: الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
• التفسیر الوسیط: سید محمد طنطاوی، قاهره، دار المعارف، ۱۴۱۲ق.
• تفسیر بغوی (معالم التنزیل) : البغوی (م.۵۱۰ق.)، به كوشش خالد عبدالرحمن، بیروت، دار المعرفه.
• تفسیر ثعلبی (الكشف و البیان) : الثعلبی (م.۴۲۷ق.)، به كوشش ابن عاشور، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
• جامع البیان: الطبری (م.۳۱۰ق.)، به كوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفكر، ۱۴۱۵ق.
• جواهر الكلام: النجفی (م.۱۲۶۶ق.)، به كوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
• روض الجنان: ابوالفتوح رازی (م.۵۵۴ق.)، به كوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۵ش.
• الصحاح: الجوهری (م.۳۹۳ق.)، به كوشش احمد العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
• الطبقات الكبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، به كوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
• الكافی: الكلینی (م.۳۲۹ق.)، به كوشش غفاری، تهران، دار الكتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
• لسان العرب: ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
• مجمع البیان: الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، به كوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
• مفردات: الراغب (م.۴۲۵ق.)، نشر الكتاب، ۱۴۰۴ق.
• المیزان: الطباطبایی (م.۱۴۰۲ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
• وفاء الوفاء: السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به كوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الكتب العلمیه، ۲۰۰۶م.