شاذروان: تفاوت میان نسخه‌ها

اطلاعات اوليه
کاربری	تعیین محل پِی‌های کعبه در دوران ابراهیم(ع)، محافظت کعبه از سیل
مکان	مکه، مسجد الحرام
نام‌های دیگر	تأزیر
معماری
بازسازی	اواخر قرن سوم قمری، دهه اول از سال ۶۷۰ق، ۱۰۹۸ق، ۱۴۱۷ق، ۱۳۹۴ش

دیداریویکی‌متن

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۹ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۴:۱۳

شاذَرْوان برآمدگی شیب‌دار کوتاهی است که در قسمت پایین دیوار کعبه، به جز ضلع حِجْر اسماعیل و پایین درِ کعبه، وجود دارد. شاذروان را بخشی از کعبهٔ ساخته شده به‌دست ابراهیم(ع) دانسته‌اند، که قریش هنگام تجدید بنای کعبه، از آن کاست. فقیهان شیعه و برخی فقیهان اهل‌سنت، طواف روی آن را باطل شمرده‌اند؛ با این استدلال که طواف باید پیرامون کعبه باشد نه درون کعبه.

علی اکبر دهخدا، اصل واژه شاذروان را فارسی می‌داند و به معنای پرده بزرگی است که جلوی درِ خانه و ایوان ملوک و سلاطین می‌کشند.

شاذروان بارها در طول تاریخ بازسازی یا تعویض شد. پوشیده شدن با گچ و مرمر در اواخر قرن سوم قمری و تبدیل آن به سطحی شیب‌دار در دهه اول از سال ۶۷۰قمری، از تغییرات مهم آن است. امروزه شاذروان با سنگ‌های مرمر سفید پوشیده شده و ۵۷ حلقه از جنس طلا برای نگه داشتن پرده کعبه در آن تعبیه شده است. همچنین هشت قطعه سنگ مرمر گرانبها روی شاذروان، سمت راست درِ کعبه قرار دارد که مربوط به سنگ‌های مطاف در سال ۶۳۱ قمری است.

معرفی اجمالی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شاذروان، برآمدگی شیب‌دار کوتاهی است که در قسمت پایین دیوار کعبه، به جز ضلع حِجْر اسماعیل و پایین درِ کعبه، وجود دارد.

دهخدا اصل واژه شاذروان را فارسی می‌داند و به معنای پرده بزرگی است که جلوی درِ خانه و ایوان ملوک و سلاطین می‌کشند.^[۱] برخی معتقدند به آن شاذروان گفته‌اند، چون پرده کعبه به حلقه‌هایی که در آن قرار دارد متصل می‌شود (چادربان).^[۲] به شاذروان «تأزیر» نیز گفته شده؛ چراکه برای کعبه مانند اِزار است.^[۳]

در پایین ضلع حجر اسماعیل، شاذروان قرار ندارد و همچنین در پایین درِ کعبه، شاذروان قرار داده نشده و به جای آن، پله‌ای صاف به طول ۳۴۵ سانتیمتر ساخته شده است.^[۴]

پیشینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شاذروان را بخشی از کعبهٔ ساخته شده به‌دست ابراهیم(ع) دانسته‌اند، که قریش هنگام تجدید بنای کعبه، از آن کاست.^[۵] قریشیان مساحت کعبه را از چهار طرف کاهش دادند؛^[۶] البته ضلع حجر اسماعیل را بیش از دیگر ضلع‌ها کاهش دادند. پیش از آن، این ضلع از کعبه، تا نیمی از حجر اسماعیل ادامه داشت.^[۴] به همین دلیل، ضلع حجر اسماعیل شاذروان ندارد؛^[۴]

شاذروان با کیفیت کنونی آن، ساخته عبدالله بن زبیر در سال ۶۴ق. دانسته شده است.^[۷] گفته‌اند عبدالله بن زبیر، برای حفظ دیوار کعبه از نفوذ آب و نیز جلوگیری از تماس بدن طواف‌کنندگان با پرده کعبه، شاذروان را ایجاد کرد، تا به هنگام شلوغی، بدن آنان آسیب نبیند و پرده نیز از بین نرود.^[۸]نظرات دیگری درباره نخستین زمان ساخت شاذروان وجود دارد.^[۷]

بازسازی‌ها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شاذروان بارها در طول تاریخ بازسازی یا تعویض شد. برخی از مهم‌ترین تغییرات به شرح زیر است:

شاذروان در اواخر قرن سوم قمری، با گچ و مرمر پوشانده شد^[۷] و در دهه اول از سال ۶۷۰ قمری، به صورت شیب‌دار درآمد.^[۹] شاذروان پیش از آن، به‌صورت پله بود که گاهی مردم از روی آن طواف می‌کردند.^[۹] سنگ‌های شاذروان در سال ۱۰۹۸ قمری. به دستور احمد پاشا، با سنگ چخماق جایگزین شد.^[۹] در سال ۱۴۱۷ قمری در دوره ملک فهد، پنجمین پادشاه عربستان سعودی نیز، سنگ‌های مرمر شاذروان تعویض شد.^[۱۰]

از تعمیر بخش‌هایی از شاذروان یا تغییرات دیگر در آن در سال‌های 542،636، 661، 670، 838، 846 و 1040 نیز در منابع گزارش‌هایی وجود دارد.^[۹]

هشت قطعه مرمر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

روی شاذروان سمت راست درِ کعبه، هشت قطعه سنگ مرمر کنار هم قرار دارد که رنگ آنها زرد متمایل به قرمزِ مات است.^[۱۱] برخی گفته‌اند: «به نظر می‌رسد هنگام تجدید ساختمان مطاف، در سال ۶٣١ هجری، این سنگ‌ها در این محل قرار داده شده باشند.»^[۱۲]

این قطعه سنگ‌ها از گرانبهاترین آثار اسلامی در مسجدالحرام شمرده شده است.^[۱۲] هریک از هشت قطعه، مستطیل‌شکل بوده و بزرگترین آنها به طول ٣٣ و به عرض ٢١ سانتیمتر است. همگی آنها به صورت مربعی با ضلع ٧۴ سانتیمتر، کنار هم قرار گرفته‌اند.^[۱۲]

حلقه‌های شاذروان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حلقه‌هایی در شاذروان تعبیه شده که پرده کعبه به وسیله آنها در جای خود ثابت شده تا حرکت باد آن را جابه‌جا نکند.^[۱۳] این حلقه‌ها از جنس مس زرد^[۱۳] و پس از آن، از نقره بود و در سال ۱۳۹۶ش با حلقه‌های طلا جایگزین شد.^[۱۴] تعداد حلقه‌ها در گذشته ۴۸ عدد بود،^[۱۳] که به ۵۷ عدد افزایش یافت.^[۱۵]

احکام[ویرایش | ویرایش مبدأ]

به فتوای فقیهان شیعه، طواف روی شاذروان صحیح نیست^[۱۶] و اگر کسی به دلیل زیادی جمعیت یا غیرآن روی شاذروان طواف کند، باید آن مقدار که طواف کرده را دوباره انجام دهد.^[۱۷] دلیل باطل بودنِ طواف روی شاذروان، این دانسته شده که شاذروان بخشی از کعبه است و طواف باید پیرامون کعبه باشد، نه درونِ کعبه.^[۱۸]

به نظر مراجع تقلید شیعه، دست به دیوار کعبه گذاشتن، در سه ضلعی که شاذروان قرار دارد جایز است و به طواف ضرری نمی‌زند؛ اگرچه احتیاط مستحب ترک آن است.^[۱۹]

مذاهب فقهی اهل‌سنت درباره حکم طواف روی شاذروان اختلاف‌نظر دارند. شافعی و مالکی طواف روی شاذروان را باطل دانسته‌اند. مذهب حنفیه نیز، شاذروان را جزو کعبه ندانسته است. در مقابل، حنبلی‌ها طواف روی آن را باطل‌کننده طواف نمی‌دانند.^[۲۰]

نگارخانه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

جایگاه شاذروان بین دیگر اجزا و متعلقات کعبه.
ضلع حجر اسماعیل، که شاذروان ندارد و به جای آن سکویی قرار داده شده است.
سکوی ضلع حجر اسماعیل و حلقه‌های طلایی که در سال ۱۳۹۶ش جایگزین حلقه‌های نقره شد.
زیر درِ کعبه شاذروان ندارد و به جای آن پله‌ای ساخته شده است.
هشت قطعه مرمر که روی شاذروان کنار درِ کعبه قرار دارد.
بستن پرده کعبه به حلقه‌های تعبیه شده در شاذروان.

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

↑ لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه شاذروان.
↑ موسوعه مرآت الحرمین، ص۶۷.
↑ التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص 288
↑ ^۴٫۰ ^۴٫۱ ^۴٫۲ التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص 289.
↑ مرآة الحرمین، ج1، ص 263
↑ «مفرحة الانام فی تأسیس بیت‌اللّه الحرام»، ص۲۴.
↑ ^۷٫۰ ^۷٫۱ ^۷٫۲ التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص۲۹۵.
↑ معرفی اماکن مکه مکرمه، ۱۳۹۱ش، ص۴۷.
↑ ^۹٫۰ ^۹٫۱ ^۹٫۲ ^۹٫۳ التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص295
↑ التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۲۹۶.
↑ التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۱۷.
↑ ^۱۲٫۰ ^۱۲٫۱ ^۱۲٫۲ التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۱۷.
↑ ^۱۳٫۰ ^۱۳٫۱ ^۱۳٫۲ التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص297
↑ «نصب حلقه‌های طلا روی شاذروان کعبه»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان.
↑ «شاذروان کعبه و دیوار حطیم در ظاهری جدید»، وبگاه الوطن.
↑ جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶؛ همچنین نگاه کنید به جواهر، ج۱۹، ص۲۹۹، به نقل ازفرهنگ اعلام جغرافیایی-تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۵.
↑ جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶.
↑ معرفی اماکن مکه مکرمه، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.
↑ جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶.
↑ شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، ج2، ص 188

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

«الانتهاء من أعمال استبدال رخام الشاذروان الکعبة المشرفة وجدار الحطیم»، صحیفة مکة الالکترونیة، تاریخ درج مطلب: ۹ ژانویه ۲۰۱۶م، تاریخ بازدید: ۱۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، قائدان، اصغر، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
جامع الفتاوی، موسوی شاهرودی، مرتضی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
«شاذروان کعبه و دیوار حطیم در ظاهری جدید»، وبگاه الوطن، تاریخ درج مطلب: ٢٥ ربیع الاول ١٤٣٧ق/ ۱۶ دی ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱۶ اسفند ۱۴۰۲ش.
شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، فاسی، محمد بن احمد، تحقیق علی عمر، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه،2008م.
فرهنگ اعلام جغرافیایی-تاریخی در حدیث و سیره نبوی، شراب، محمد محمدحسن،ترجمه حمیدرضا شیخی، تحقیق محمدرضا نعمتی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
کعبه و مسجدالحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم، کردی، محمدطاهر، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
موسوعه مرآة الحرمین، ایوب صبری پاشا، ایوب، قاهره، دار الافاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
مرآة الحرمین او الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعرة الدینیه، رفعت پاشا، ابراهیم، مصر، دارالکتب المصریه، ١٣۴۴ق.
معرفی اماکن مکه مکرمه، حمو، محمود محمد، ترجمه مرتضی حسینی فاضلی، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش.
«نصب حلقه‌های طلا روی شاذروان کعبه»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۳ خرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۰ فروردین ۱۴۰۱ش.

[1] لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه شاذروان.

[2] موسوعه مرآت الحرمین، ص۶۷.

[3] التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص 288

[:0-4] ۴٫۰ ^۴٫۱ ^۴٫۲ التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص 289.

[5] مرآة الحرمین، ج1، ص 263

[:11-6] «مفرحة الانام فی تأسیس بیت‌اللّه الحرام»، ص۲۴.

[:2-7] ۷٫۰ ^۷٫۱ ^۷٫۲ التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص۲۹۵.

[8] معرفی اماکن مکه مکرمه، ۱۳۹۱ش، ص۴۷.

[:3-9] ۹٫۰ ^۹٫۱ ^۹٫۲ ^۹٫۳ التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص295

[:1-10] التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۲۹۶.

[11] التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۱۷.

[:4-12] ۱۲٫۰ ^۱۲٫۱ ^۱۲٫۲ التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۱۷.

[:8-13] ۱۳٫۰ ^۱۳٫۱ ^۱۳٫۲ التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص297

[14] «نصب حلقه‌های طلا روی شاذروان کعبه»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان.

[15] «شاذروان کعبه و دیوار حطیم در ظاهری جدید»، وبگاه الوطن.

[16] جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶؛ همچنین نگاه کنید به جواهر، ج۱۹، ص۲۹۹، به نقل ازفرهنگ اعلام جغرافیایی-تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۵.

[17] جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶.

[:9-18] معرفی اماکن مکه مکرمه، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.

[19] جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶.

[20] شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، ج2، ص 188

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-'''شاذَرْوان''' برآمدگى شيب‌دار كوتاهى است كه در قسمت پايين ديوار [[كعبه]]، به جز ضلع [[حجر اسماعیل|حِجْر اسماعيل]] و پایین [[باب الکعبه|درِ کعبه]]،‌ وجود دارد. شاذروان را بخشی از کعبهٔ ساخته شده به‌دست [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]] دانسته‌اند، که [[قریش]] هنگام [[بازسازی کعبه|تجدید بنای کعبه]]،‌ از آن کاست. فقیهان [[شیعه]] و برخی فقیهان [[اهل‌سنت]]، [[طواف]] روی آن را باطل شمرده‌اند؛ با این استدلال که طواف باید پیرامون کعبه باشد نه درون کعبه.
+{{جعبه اطلاعات بنای مذهبی
+| عنوان            =
+| تصویر            =شاذروان.jpeg
+| اندازه تصویر     =
+| توضیح تصویر      =
+| بنیانگذار        = [[عبدالله بن زبیر]] یا [[قبیله خزاعه|خزاعیان]]
+| تأسیس            =
+| کاربری           = تعیین محل پِی‌های [[کعبه]] در دوران [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]]، محافظت کعبه از سیل
+| مکان             = [[مکه]]، [[مسجد الحرام]]
+| نام‌های دیگر      =تأزیر
+| وقایع مرتبط      =
+| تخریب            =
+| ظرفیت            =
+| وضعیت            =
+| مساحت            =
+| امکانات          =
+| شماره ثبت        =
+| معمار            =
+| سبک              =
+| بازسازی          =اواخر قرن سوم قمری، دهه اول از سال ۶۷۰ق، ۱۰۹۸ق، ۱۴۱۷ق، ۱۳۹۴ش
+| وبگاه            =
+}}
+'''شاذَرْوان''' برآمدگی شیب‌دار کوتاهی است که در قسمت پایین دیوار [[کعبه]]، به جز ضلع [[حجر اسماعیل|حِجْر اسماعیل]] و پایین [[باب الکعبه|درِ کعبه]]، وجود دارد. شاذروان را بخشی از کعبهٔ ساخته شده به‌دست [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]] دانسته‌اند، که [[قریش]] هنگام [[بازسازی کعبه|تجدید بنای کعبه]]، از آن کاست. فقیهان [[شیعه]] و برخی فقیهان [[اهل‌سنت]]، [[طواف]] روی آن را باطل شمرده‌اند؛ با این استدلال که طواف باید پیرامون کعبه باشد نه [[درون کعبه]].
-[[عبدالله بن زبیر]] در سال ۶۴ق. هنگام بازسازی کعبه، پی‌های کعبه در زمان ابراهیم(ع) را کشف کرد و در محل آن شاذروان را ساخت؛ البته تأسیس شاذروان به افراد و اقوام دیگری نیز نسبت داده شده است.
+علی اکبر دهخدا، اصل واژه شاذروان را فارسی می‌داند و به معنای پرده بزرگی است که جلوی درِ خانه و ایوان ملوک و سلاطین می‌کشند.
+شاذروان بارها در طول تاریخ بازسازی یا تعویض شد. پوشیده شدن با گچ و مرمر در اواخر قرن سوم قمری و تبدیل آن به سطحی شیب‌دار در دهه اول از سال ۶۷۰قمری، از تغییرات مهم آن است. امروزه شاذروان با سنگ‌های مرمر سفید پوشیده شده و ۵۷ حلقه از جنس طلا برای نگه داشتن [[پرده کعبه]] در آن تعبیه شده است.  همچنین هشت قطعه سنگ مرمر گرانبها روی شاذروان، سمت راست درِ کعبه قرار دارد که مربوط به سنگ‌های مطاف در سال ۶۳۱ قمری است.
-شاذروان بارها در طول تاریخ بازسازی یا تعویض شد. پوشیده شدن با گچ و مرمر در اواخر قرن سوم قمری و تبدیل آن به سطحی شیب‌دار در دهه اول از سال ۶۷۰ق، از تغییرات مهم آن است. شاذروان با سنگ‌های مرمر سفيد پوشیده شده و ۵۷ حلقه از جنس طلا برای نگه داشتن [[پرده کعبه]] در آن تعبیه شده است.  همچنین هشت قطعه سنگ مرمر گرانبها روی شاذروان، سمت راست درِ کعبه قرار دارد که مربوط به سنگ‌های مطاف در حدود سال ٧۶٨ق. است.
 == معرفی اجمالی ==
-شاذروان، برآمدگى شيب‌دار كوتاهى است كه در قسمت پايين ديوار [[كعبه]]، به جز ضلع [[حجر اسماعیل|حِجْر اسماعيل]]<ref>سرزمین یادها و نشانه‌ها، ۱۳۸۷ش، ص۶۹.</ref> و پایین [[باب الکعبه|درِ کعبه]]،‌<ref>میقات الحج (عربی)، ۱۴۳۵ق، ص۲۷۰.</ref> وجود دارد.
+شاذروان، برآمدگی شیب‌دار کوتاهی است که در قسمت پایین دیوار [[کعبه]]، به جز ضلع [[حجر اسماعیل|حِجْر اسماعیل]] و پایین [[باب الکعبه|درِ کعبه]]، وجود دارد.
-دهخدا اصل واژه شاذروان را فارسی و معرّب شادروان دانسته و به «پايه و اساس» معنا کرده است.<ref>لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه شاذروان.</ref> برخی معتقدند به آن شاذروان گفته‌اند، چون [[پرده کعبه]] به حلقه‌هایی که در آن قرار دارد متصل می‌شود (چادربان).<ref>مرآت الحرمین، ۱۳۹۲ش، ص۵۱.</ref> به شاذروان «تأزیر» نیز گفته شده؛ چراکه برای کعبه مانند اِزار است.<ref>مصباح المنیر، ذیل ماده شذر.</ref>
+دهخدا اصل واژه شاذروان را فارسی می‌داند و به معنای پرده بزرگی است که جلوی درِ خانه و ایوان ملوک و سلاطین می‌کشند.<ref>لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه شاذروان.</ref> برخی معتقدند به آن شاذروان گفته‌اند، چون [[پرده کعبه]] به حلقه‌هایی که در آن قرار دارد متصل می‌شود (چادربان).<ref>موسوعه [https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aمرآة_الحرمین_ج۱-۲.pdf&page=67 مرآت الحرمین، ص۶۷.]</ref> به شاذروان «تأزیر» نیز گفته شده؛ چراکه برای کعبه مانند اِزار است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:تاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=288 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص 288]</ref>
+در پایین ضلع [[حجر اسماعیل]]، شاذروان قرار ندارد و همچنین در پایین [[باب الکعبه|درِ کعبه]]، شاذروان قرار داده نشده و به جای آن، پله‌ای صاف به طول ۳۴۵ سانتیمتر ساخته شده است.<ref name=":0" />
 == پیشینه  ==
-شاذروان را بخشی از کعبهٔ ساخته شده به‌دست [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]] دانسته‌اند، که [[قریش]] هنگام [[بازسازی کعبه|تجدید بنای کعبه]]،‌ به دلیل کمبود مال حلال،<ref name=":11" /> از آن کاست.<ref>مرآة الحرمین، ۱۳۷۷ش، ص۲۶۷.</ref> قریشیان مساحت کعبه را از چهار طرف کاهش دادند؛<ref name=":11">«مفرحة الانام فى تأسيس بيت‌اللّه الحرام»، ص۲۴.</ref> البته ضلع حجر اسماعیل را بیش از دیگر ضلع‌ها کاهش دادند. پیش از آن، این ضلع از کعبه، تا نیمی از حجر اسماعیل ادامه داشت.<ref name=":0">کعبه و مسجد الحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ص۱۵۲.</ref> به همین دلیل، ضلع حجر اسماعیل شاذروان ندارد؛<ref name=":0" /> چراکه مرز کعبه نیست.<ref name=":12">مکه و مدینه، ۱۳۸۰ش، ص۹۳.</ref>
+شاذروان را بخشی از کعبهٔ ساخته شده به‌دست [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]] دانسته‌اند، که [[قریش]] هنگام [[بازسازی کعبه|تجدید بنای کعبه]]، از آن کاست.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:مرآة_الحرمین_ابراهیم_رفعت_پاشا_ج1.pdf&page=263 مرآة الحرمین، ج1، ص 263]</ref> قریشیان مساحت کعبه را از چهار طرف کاهش دادند؛<ref name=":11">«مفرحة الانام فی تأسیس بیت‌اللّه الحرام»، ص۲۴.</ref> البته ضلع [[حجر اسماعیل]] را بیش از دیگر ضلع‌ها کاهش دادند. پیش از آن، این ضلع از کعبه، تا نیمی از حجر اسماعیل ادامه داشت.<ref name=":0">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:تاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=289 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص 289.]</ref> به همین دلیل، ضلع حجر اسماعیل شاذروان ندارد؛<ref name=":0" />
-شاذروان با کیفیت کنونی آن، ساخته [[عبدالله بن زبیر]] در سال ۶۴ق. دانسته شده است.<ref name=":2" /> هنگامی که ابن زبیر کعبه را [[بازسازی کعبه (ابن زبیر)|بازسازی]] می‌کرد، پی‌های کعبه در زمان ابراهیم(ع) کشف شد و ابن زبیر شاذروان را روی آن بنا کرد.<ref>مکه و مدینه، ۱۳۸۰ش، ص۹۳؛ کعبه و مسجد الحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم، ۱۵۳.</ref> درباره پیشینه و فلسفه ایجاد شاذروان، نظرهای دیگری نیز وجود دارد که چنین‌اند:
+شاذروان با کیفیت کنونی آن، ساخته [[عبدالله بن زبیر]] در سال ۶۴ق. دانسته شده است.<ref name=":2" /> گفته‌اند عبدالله بن زبیر، برای حفظ دیوار کعبه از نفوذ آب و نیز جلوگیری از تماس بدن [[طواف|طواف‌کنندگان]] با پرده کعبه، شاذروان را ایجاد کرد، تا به هنگام شلوغی، بدن آنان آسیب نبیند و پرده نیز از بین نرود.<ref>معرفی اماکن مکه مکرمه، ۱۳۹۱ش، ص۴۷.</ref>نظرات دیگری درباره نخستین زمان ساخت شاذروان وجود دارد.<ref name=":2">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=295 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص۲۹۵.]</ref>
-* شاذروان به وسیله [[قبیله خزاعه|خزاعیان]] هنگامی که امور مکه و کعبه در دست آنها بود، برای محافظت کعبه از سیل ساخته شد.<ref name=":2">کعبه و مسجد الحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم، ۱۵۳.</ref>
+== بازسازی‌ها ==
-* عبدالله بن زبير، براى حفظ ديوار كعبه از نفوذ آب و نيز جلوگيرى از كشيده شدن بدن [[طواف|طواف‌كنندگان]] با پرده كعبه، شاذروان را ايجاد كرد، تا به هنگام شلوغى، بدن آنان آسيب نبيند و پرده نيز از بين نرود.<ref>معرفی اماکن مکه مکرمه، ۱۳۹۱ش، ص۴۷.</ref>
-* به نقل از [[الرحلة الحجازیة (کتاب)|کتاب الرحلة الحجازیة]] نوشته محمد لبیب بتنونی (درگذشت ۱۳۵۷ق)، تاریخ‌نگار [[مصر|مصری]]، شاذروان از ساخته‌های [[حجاج بن یوسف|حَجّاج بن یوسف ثَقَفی]] در سال ۷۴ق. بوده که برای استحکام کعبه در برابر سیل بنا کرده است. دلیل بتنونی اصطلاح شاذروان است؛ زيرا در زمان حَجاج تعدادى كارگر ساختمانى [[ایران|ايرانى]] براى ساختمان كعبه به [[مكه]] آمدند و اين اصطلاح كه كلمه‌اى فارسى است، بر آن اطلاق شد.<ref>کعبه و مسجد الحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ص۱۵۲ و ۱۵۳.</ref>
+شاذروان بارها در طول تاریخ بازسازی یا تعویض شد. برخی از مهم‌ترین تغییرات به شرح زیر است:
-== بازسازی‌ها ==
+شاذروان در اواخر قرن سوم قمری، با گچ و مرمر پوشانده شد<ref name=":2" /> و در دهه اول از سال ۶۷۰ قمری، به صورت شیب‌دار درآمد.<ref name=":3">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:تاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=295 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص295]</ref> شاذروان پیش از آن، به‌صورت پله بود که گاهی مردم از روی آن [[طواف]] می‌کردند.<ref name=":3" /> سنگ‌های شاذروان در سال ۱۰۹۸ قمری. به دستور احمد پاشا، با سنگ چخماق جایگزین شد.<ref name=":3" /> در سال ۱۴۱۷ قمری در دوره ملک فهد، پنجمین پادشاه [[عربستان|عربستان سعودی]] نیز، سنگ‌های مرمر شاذروان تعویض شد.<ref name=":1">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:تاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=296 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۲۹۶.]</ref>
-شاذروان بارها در طول تاریخ بازسازی یا تعویض شد. شاذروان در اواخر قرن سوم قمری، با گچ و مرمر پوشانده شد<ref name=":2" /> و در دهه اول از سال ۶۷۰ق، به صورت شیب‌دار درآمد.<ref name=":3">کعبه و مسجد الحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ص۱۵۴.</ref> شاذروان پیش از آن، به‌صورت پله بود که گاهی مردم از روی آن [[طواف]] می‌کردند. شکل آن تغییر کرد تا کسی نتواند روی آن حرکت کند.<ref name=":3" /> سنگ‌های شاذروان در سال ۱۰۹۸ق. به دستور احمد پاشا، با سنگ چخماق جایگزین شد.<ref name=":3" /> در سال ۱۴۱۷ق. در دوره ملک فهد،‌ پنجمین پادشاه [[عربستان|عربستان سعودی]] نیز،‌ سنگ‌های مرمر شاذروان تعویض شد.<ref name=":1">کعبه و مسجد الحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ص۱۵۲، پاورقی.</ref>
-دیگر بازسازی‌ها یا تجدید بناهای شاذروان چنین‌اند: تعمیر بخش‌هایی از آن در سال ۵۴۲ق،<ref name=":3" /> تعویض بنای آن در سال ۶۳۶ق،<ref name=":3" /> ایجاد تغییرات در سال‌های ۶۶۱ق<ref name=":3" /> و ۶۷۰ق،<ref name=":3" /> مرمت در سال ۸۳۸ق. به وسیله سودون محمدی، مسئول بازسازی‌های [[مسجدالحرام]] از سوی سلطان جَقمَق مملوکی،<ref name=":3" /> تعمیر در محرم سال ۸۴۶ق<ref name=":3" /> و ایجاد تغییراتی در سال ۱۰۴۰ق، در دوران سلطان مراد چهارم، خلیفه [[امپراتوری عثمانی|عثمانی]].<ref name=":3" />
+از تعمیر بخش‌هایی از شاذروان یا تغییرات دیگر در آن در سال‌های 542،636، 661، 670، 838، 846 و 1040 نیز در منابع گزارش‌هایی وجود دارد.<ref name=":3" />[[پرونده:ضلع حجر اسماعیل از کعبه۲.jpg|300px|thumb|left|]]
-== ویژگی‌ها و متعلقات ==
-شاذروان با سنگ‌های مرمر سفيد پوشیده شده<ref name=":5">مکه و مدینه، ۱۳۸۰ش، ص۹۳.</ref> و  ارتفاع آن در سمت شمال، ۵٠ و عرض ٣٩ سانتى‌متر، در غرب، ارتفاع ٢٨ و عرض ٨٠ سانتى‌متر، در جنوب، ارتفاع ٢۴ و عرض ٨٧ سانتى‌متر،  و در شرق، ارتفاع ٢٢ و عرض ۶۶ سانتى‌متر است.<ref name=":10">رفعت پاشا، ج۱، ص۲۶۳.</ref> ارتفاع سنگ‌های شاذروان متفاوت است و از ۶٨ تا٧٧ سانتى‌متر و عرض آن از ۵۴ تا ٧٢ سانتى‌متر، متغير است.<ref name=":6">معرفی اماکن مکه مکرمه، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.</ref>  اين سنگ در سال ١۴١٧ه.ق. به هنگام ترميم كعبه، به فرمان ملك فهد تجديدبنا شد.<ref name=":6" />
-در پايين ضلع حجر اسماعیل،‌ به جای شاذروان پاسنگى به ارتفاع ده و عرض چهل سانتيمتر وجود دارد كه [[حاجی|حاجيان]] بر روى آن مى‌ايستند و دیوار کعبه را [[استلام]] می‌کنند.<ref name=":12" /> همچنین در پایین [[باب الکعبه|درِ کعبه]]، شاذروان قرار داده نشده و به جای آن، پله‌ای صاف به طول ۳۴۵ سانتیمتر ساخته شده است.<ref name=":0" />
+== هشت قطعه مرمر ==
+[[پرونده:هشت قطعه مرمر روی شاذروان.jpeg|300px|thumb|left|]]
+روی شاذروان سمت راست درِ کعبه، هشت قطعه سنگ مرمر کنار هم قرار دارد که رنگ آنها زرد متمایل به قرمزِ مات است.<ref>[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=17 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۱۷.]</ref> برخی گفته‌اند: «به نظر می‌رسد هنگام تجدید ساختمان مطاف، در سال ۶٣١ هجری، این سنگ‌ها در این محل قرار داده شده باشند.»<ref name=":4">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده%3Aتاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=17 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج۳، ص۱۷.]</ref>
-=== هشت قطعه مرمر ===
+این قطعه سنگ‌ها از گرانبهاترین آثار اسلامی در [[مسجدالحرام]] شمرده شده است.<ref name=":4" /> هریک از هشت قطعه، مستطیل‌شکل بوده و بزرگترین آنها به طول ٣٣ و به عرض ٢١ سانتیمتر است. همگی آنها به صورت مربعی با ضلع ٧۴ سانتیمتر، کنار هم قرار گرفته‌اند.<ref name=":4" />
-روی شاذروان سمت راست درِ کعبه، هشت قطعه سنگ مرمر كنار هم قرار دارد كه رنگ آنها زرد متمايل به قرمزِ مات است و روى آنها نقش و نگارهایی حک شده است.<ref>کعبه و مسجد الحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ص ۱۵۴ و ۱۵۵.</ref> سنگ آبی کبودی زیر هشت قطعه سنگ، در پایین شاذروان و عمود بر کف [[مطاف]] قرار دارد که روی آن نوشته شده است: «به نظر مى‌رسد هنگام تجديد ساختمان مطاف، در سال ۶٣١ هجرى، اين سنگ‌ها در اين محل قرار داده شده باشند.»<ref name=":4">کعبه و مسجد الحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ص۱۵۵.</ref>
-قدمت‌ اين هشت قطعه و سنگ‌نبشت كبودِ زير آن را، حدود سال ٧۶٨ق. دانسته‌اند. اين قطعه سنگ‌ها از بهترین سنگ‌های مرمر در دنیا<ref name=":5" /> و از گرانبهاترين آثار اسلامى در [[مسجدالحرام]] شمرده شده است.<ref name=":4" /> هريك از هشت قطعه،‌ مستطيل‌شكل بوده و بزرگترين آنها به طول ٣٣ و به عرض ٢١ سانتيمتر است. همگى آنها به صورت مربعى با ضلع ٧۴ سانتيمتر، كنار هم قرار گرفته‌اند.<ref name=":4" />
+== حلقه‌های شاذروان ==
+[[پرونده:ضلع حجر اسماعیل از کعبه.jpg|300px|thumb|left|]]
+حلقه‌هایی در شاذروان تعبیه شده که [[پرده کعبه]] به وسیله آنها در جای خود ثابت شده تا حرکت باد آن را جابه‌جا نکند.<ref name=":8">[https://wikihaj.com/index.php?title=پرونده:تاریخ_القویم_ج۳.pdf&page=297 التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ج3، ص297]</ref> این حلقه‌ها از جنس مس زرد<ref name=":8" /> و پس از آن، از نقره بود و در سال ۱۳۹۶ش با حلقه‌های طلا جایگزین شد.<ref>«[https://www.yjc.news/fa/news/6100071 نصب حلقه‌های طلا روی شاذروان کعبه]»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان.</ref> تعداد حلقه‌ها در گذشته ۴۸ عدد بود،<ref name=":8" /> که به ۵۷ عدد افزایش یافت.<ref>[https://www.alwatan.com.sa/article/286823 «شاذروان کعبه و دیوار حطیم در ظاهری جدید»]، وبگاه الوطن.</ref>
-=== حلقه‌های شاذروان ===
+== احکام ==
-حلقه‌هایی در شاذروان تعبیه شده که [[پرده کعبه]] به وسیله آنها در جای خود ثابت شده و حرکت باد آن را جابه‌جا نمی‌کند.<ref name=":8">کعبه و مسجد الحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ص۱۵۷.</ref> این حلقه‌ها از جنس مس زرد<ref name=":8" /> و پس از آن، از نقره بود و در سال ۱۳۹۶ش با حلقه‌های طلا جایگزین شد.<ref>«[https://www.yjc.news/fa/news/6100071 نصب حلقه‌های طلا روی شاذروان کعبه]»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان.</ref> تعداد حلقه‌ها در گذشته ۴۸ عدد بود،<ref name=":8" /> که به ۵۷ عدد افزایش یافت.<ref>کعبه و مسجد الحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، ص۱۵۷، پاورقی.</ref>
+به فتوای فقیهان [[شیعه]]، طواف روی شاذروان صحیح نیست<ref>جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶؛ همچنین نگاه کنید به جواهر، ج۱۹، ص۲۹۹، به نقل ازفرهنگ اعلام جغرافیایی-تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۵.</ref> و اگر کسی به دلیل زیادی جمعیت یا غیرآن روی شاذروان طواف کند، باید آن مقدار که طواف کرده را دوباره انجام دهد.<ref>جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶.</ref> دلیل باطل بودنِ طواف روی شاذروان، این دانسته شده که شاذروان بخشی از کعبه است و طواف باید پیرامون کعبه باشد، نه [[درون کعبه|درونِ کعبه]].<ref name=":9">معرفی اماکن مکه مکرمه، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.</ref>
-== احکام ==
+به نظر مراجع تقلید شیعه، دست به دیوار کعبه گذاشتن، در سه ضلعی که شاذروان قرار دارد جایز است و به طواف ضرری نمی‌زند؛ اگرچه احتیاط مستحب ترک آن است.<ref>جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶.</ref>
-به فتوای فقیهان [[شیعه]]، طواف روی شاذروان صحیح نیست<ref>جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶؛ همچنین نگاه کنید به جواهر، ج۱۹، ص۲۹۹، به نقل ازفرهنگ اعلام جغرافیایی-تاریخی در حدیث و سیره نبوی، ۱۳۸۳ش، ص۲۰۵.</ref> و اگر کسی به دلیل زیادی جمعیت یا غیرآن روی شاذروان طواف کند، باید آن مقدار که طواف کرده را دوباره انجام دهد.<ref>جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶.</ref> دلیل باطل بودنِ طواف روی شاذروان، این دانسته شده که شاذروان بخشی از کعبه است و طواف باید پیرامون کعبه باشد، نه درونِ کعبه.<ref name=":9">معرفی اماکن مکه مکرمه، ۱۳۹۱ش، ص۴۶.</ref>
-به نظر مراجع تقلید شیعه، دست به ديوار كعبه گذاشتن، در سه ضلعی که شاذروان قرار دارد جایز است و به طواف ضرری نمی‌زند؛ اگرچه احتياط مستحب ترك آن است.<ref>جامع الفتاوی، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶.</ref>
+مذاهب فقهی [[اهل‌سنت]] درباره حکم طواف روی شاذروان اختلاف‌نظر دارند. [[مذهب شافعی|شافعی]] و [[مذهب مالکی|مالکی]] طواف روی شاذروان را باطل دانسته‌اند. [[مذهب حنفیه]] نیز، شاذروان را جزو کعبه ندانسته است. در مقابل، [[مذهب حنبلیه|حنبلی‌ها]] طواف روی آن را باطل‌کننده طواف نمی‌دانند.<ref>شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، ج2، ص 188</ref>
-مذاهب فقهی [[اهل‌سنت]] درباره حکم طواف روی شاذروان اختلاف‌نظر دارند. [[مذهب شافعی|شافعی]] و [[مذهب مالکی|مالکی]] طواف روی شاذروان را باطل دانسته‌اند. [[مذهب حنفیه]] نیز، شاذروان را جزو کعبه ندانسته است. در مقابل، [[مذهب حنبلیه|حنبلی‌ها]] طواف روی آن را باطل‌کننده طواف نمی‌دانند.<ref>شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۵.</ref>
+== نگارخانه ==
+<gallery mode="packed" heights="150px">
+اجزا و متعلقات کعبه.jpg|جایگاه شاذروان بین دیگر اجزا و متعلقات کعبه.
+ضلع حجر اسماعیل از کعبه۲.jpg|ضلع [[حجر اسماعیل]]، که شاذروان ندارد و به جای آن سکویی قرار داده شده است.
+ضلع حجر اسماعیل از کعبه.jpg|سکوی ضلع حجر اسماعیل و حلقه‌های طلایی که در سال ۱۳۹۶ش جایگزین حلقه‌های نقره شد.
+کعبه، شاذروان و در کعبه.jpeg|زیر [[باب الکعبه|درِ کعبه]] شاذروان ندارد و به جای آن پله‌ای ساخته شده است.
+هشت قطعه مرمر روی شاذروان.jpeg|هشت قطعه مرمر که روی شاذروان کنار درِ کعبه قرار دارد.
+حلقه‌های شاذروان کعبه.jpg|بستن [[پرده کعبه]] به حلقه‌های تعبیه شده در شاذروان.
+</gallery>
 == پانویس ==
@@ خط ۴۵: / خط ۷۶: @@
 == منابع ==
-* تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، قائدان، اصغر، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
+{{منابع}}
-* جامع الفتاوی، موسوی شاهرودی، مرتضی، تهران،‌ مشعر، ۱۳۸۶ش.
+* «[https://www.makkahnews.sa/4902104.html '''الانتهاء من أعمال استبدال رخام الشاذروان الکعبة المشرفة وجدار الحطیم''']»، صحیفة مکة الالکترونیة، تاریخ درج مطلب: ۹ ژانویه ۲۰۱۶م، تاریخ بازدید: ۱۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
-* رفعت پاشا ، ابراهيم (١٣٢۴ق.)، مرآة الحرمين او الرحلات الحجازيّة و الحج و مشاعرة الدينيه، مصر: دارالكتب المصريه ١٣۴۴ق.
+* '''تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره'''، قائدان، اصغر، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
-* سرزمین یادها و نشانه‌ها، فرقانی، محمد، تهران، مشعر،‌۱۳۸۷ش.
+* '''جامع الفتاوی، موسوی شاهرودی'''، مرتضی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
-* شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، فاسی، محمد بن احمد، ترجمه محمد مقدس، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
+* [https://www.alwatan.com.sa/article/286823 '''«شاذروان کعبه و دیوار حطیم در ظاهری جدید»''']، وبگاه الوطن، تاریخ درج مطلب: ٢٥ ربیع الاول ١٤٣٧ق/ ۱۶ دی ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۱۶ اسفند ۱۴۰۲ش.
-* فرهنگ اعلام جغرافیایی-تاریخی در حدیث و سیره نبوی، شراب، محمد محمدحسن،‌ترجمه حمیدرضا شیخی، تحقیق محمدرضا نعمتی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
+* '''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، فاسی، محمد بن احمد، تحقیق علی عمر، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه،2008م.
-* کعبه و مسجدالحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم، کردی، محمدطاهر، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
+* '''فرهنگ اعلام جغرافیایی-تاریخی در حدیث و سیره نبوی'''، شراب، محمد محمدحسن،ترجمه حمیدرضا شیخی، تحقیق محمدرضا نعمتی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
-* گروهی از نویسندگان، میقات الحج (عربی)، تهران، سازمان حج و زیارت، ۱۴۳۵ق.
+* '''کعبه و مسجدالحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم'''، کردی، محمدطاهر، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
-* مرآة الحرمین، رفعت‌پاشا، ابراهیم، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۷۷ش.
+* '''موسوعه مرآة الحرمین'''، ایوب صبری پاشا، ایوب، قاهره، دار الافاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
-* مرآت الرحمین، صبری پاشا، ایوب، ترجمه عبدالرسول منشی، به کوشش علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۹۲ش.
+* '''مرآة الحرمین او الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعرة الدینیه'''، رفعت پاشا، ابراهیم، مصر، دارالکتب المصریه، ١٣۴۴ق.
-* معرفی اماکن مکه مکرمه، حمو، محمود محمد، ترجمه مرتضی حسینی فاضلی، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش.
+* '''معرفی اماکن مکه مکرمه'''، حمو، محمود محمد، ترجمه مرتضی حسینی فاضلی، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش.
-* مکه و مدینه، کردی، عبیدالله محمدامین، ترجمه حسین صابری، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ش.
+* «[https://www.yjc.news/fa/news/6100071 '''نصب حلقه‌های طلا روی شاذروان کعبه''']»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۳ خرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
-* «[https://www.yjc.news/fa/news/6100071 نصب حلقه‌های طلا روی شاذروان کعبه]»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۳ خرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
+{{پایان}}
 [[رده:کعبه]]
+[[ar:الشاذروان]]
+[[en:Shadharwan]]