پرش به محتوا

امام حسن مجتبی(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
Kamran (بحث | مشارکت‌ها)
Kamran (بحث | مشارکت‌ها)
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|ماه=[[آبان]]|روز=[[۱۴]]|سال=[[۱۴۰۳]]|کاربر=Kamran  }}


[[رده:مقاله‌های در حال ویرایش]]
امام حسن مجتبی(ع) فرزند امیرالمومنین [[علی بن ابی‌طالب(ع)]] دومین امام [[شیعه|شیعیان]] و پنجمین [[خلیفه]] مسلمین است. او را شبیه‌ترین فرد به [[حضرت محمد (ص)|رسول خدا(ص)]] و فردی عابدی و زاهد دانسته‌اند و گزارش کرده‌اند که چند بار در زندگی تمام یا نیمی از اموالش را صدقه داد. امام حسن پس از شهادت امیرالمومین با بیعت مردم به خلافت رسید و در سال ۴۱ قمری به دلیل دودستگی در سپاهیانش مجبور به پذیرش صلح با [[معاویه بن ابی سفیان|معاویه بن ابی‌سفیان]] شد که ادعای خلافت داشت و سپاه بزرگی از شام را برای جنگ با امام حسن به سوی عراق فرستاده بود. 
ابو محمد حسن بن علي بن ابي طالب<ref>. الفصول المهمة، ج2، ص694؛ الهدايه الكبري، ص183؛شرح إحقاق الحق، ج26، ص350.</ref>نخستين فرزند فاطمه دختر رسول خدا(ص) ؛چهارمين معصوم و دومين امام شيعيان است. سبط النبي، سيد، زكى، مجتبى، تقى، ولي و طيب از القاب آن حضرت هستند<ref>. كشف الغمة، ج2،ص141؛ بحار الأنوار، ج43، ص255. </ref>.  
 
آن حضرت بارها با پای پیاده به [[حج]] رفت. پیکرش را بعد از شهادت، در [[بقیع|قبرستان بقیع]] در کنار فاطمه بنت اسد دفن کردند. مکانی که بعدا [[امام زین العابدین|امام زین العابدین(ع)]] و [[امام باقر|امام باقر(ع)]] نیز در همانجا دفن شدند و بعدها گنبدی باشکوه بر آن ساخته‌ شد.
==تولد و کودکی==
==تولد و کودکی==
امام حسن در نيمه ماه مبارك رمضان<ref>. تاريخ مدينه دمشق، ج13، ص167؛ الارشاد, ج2, ص5. </ref>سال سوم هجري<ref>. ترجمه الامام الحسن من الطبقات الکبری، ص98؛ انساب الاشراف ج3، ص 219؛ اعلام الوري، ج1، ص402. </ref>در مدينه متولد شد. در بيشتر منابع امام حسن را شبيه ترين افراد به رسول خدا(ص) وصف كرده‌اند. در روايتي رسول خدا(ص)، امام حسن(ع) را در خوي و خصلت و چهره شبيه ترين مردم به خود وصف کرده است.<ref>. الطبقات الکبري، الخامسه، ج1، ص245؛ الاستيعاب، ج1, ص 384. </ref>
امام حسن در نیمه ماه [[رمضان]]<ref>. تاریخ مدینه دمشق، ج13، ص167؛ الارشاد, ج2, ص5. </ref>سال سوم هجری<ref>. ترجمه الامام الحسن من الطبقات الکبری، ص98؛ انساب الاشراف ج3، ص 219؛ اعلام الوری، ج1، ص402. </ref>در [[مدینه]] به دنیا آمد. در بیشتر منابع امام حسن را شبیه ترین افراد به [[حضرت محمد (ص)|رسول خدا(ص)]] وصف کرده‌اند. در روایتی رسول خدا(ص)، امام حسن(ع) را در خوی و خصلت و چهره شبیه ترین مردم به خود وصف کرده است.<ref>. الطبقات الکبری، الخامسه، ج1، ص245؛ الاستیعاب، ج1, ص 384. </ref>
امام حسن هفت سال از عمر شريفش را در عصر رسول خدا(ص) سپري كرد.<ref>. مناقب ال ابی طالب،  ج3، ص175.</ref>و بسياري از اعمال عبادي از جمله نمازهاي پنج گانه خود رااز شخص رسول خدا(ص) تعليم يافت<ref>. أنساب‏الأشراف، ج3، ص20. </ref>.آن حضرت ضمن حفظ برخي آياتي که بر پيامبر نازل مي‌شد، رواياتي نيز از آن حضرت نقل کرده است. روايات بسياري نشستن امام حسن(ع) را بر دوش رسول خدا(ص) در حال سجده و طولاني شدن سجده آن حضرت تاييد مي‌كنند<ref>. تاريخ مدينه دمشق، ج13، ص213. </ref>.  
امام حسن هفت سال از عمرش را در عصر رسول خدا(ص) سپری کرد.<ref>. مناقب ال ابی طالب،  ج3، ص175.</ref>سبط النبی، سید، زکی، مجتبی، تقی، ولی و طیب از القاب آن حضرت هستند<ref>. کشف الغمة، ج2،ص141؛ بحار الأنوار، ج43، ص255. </ref>.  
 
==امام حسن پس از رسول خدا(ص)==
==امام حسن پس از رسول خدا(ص)==
آن حضرت شاهد حوادث و رخدادهاي دوران سه خليفه نخست و شاهد يک تنازع سردو پنهان بين اهل بيت7و خلفا بود و در مسايل سياسي نيز به رعايت اولويت هاي سياسي مورد قبول پدربزرگوارشان حضرت علي(ع) بود پايبند بود. در دوره خليفه اول امام مجتبي(ع) از او خواست از منبر جدش رسول خدا(ص) پايين بيايد<ref>. مناقب ال ابی طالب ، ج3، ص201. </ref> و ابوبکر نيز او را تصديق کرد<ref>. انساب الاشراف، ج3، ص27;  السقيفه و فدك، ص68-69. </ref>.
آن حضرت شاهد حوادث و رخدادهای دوران سه خلیفه نخست بود. برخی گزارشها از حضور ایشان و برادرش [[امام حسین (ع)|امام حسین(ع)]] در برخی فتوحات مانند شمال آفریقا و طبرستان خبر می‌دهند<ref>. الکامل فی التاریخ، ج3، ص6. </ref>. در حالی که دلایل تاریخی حاکی از عدم شرکت اهل بیت در فتوحات است<ref>. نک: الحیاة السیاسیه للامام الحسن، ص114 ـ 130. </ref>. امام حسن(ع) به هنگام محاصره [[عثمان بن عفان|عثمان]] در راستای خواست پدر بزرگوارشان به خانه عثمان رفت و آمد داشت.<ref>. مروج الذهب, ج 2, ص344؛ الامامه و السیاسه, ج1, ص44؛ تاریخ الطبری، ج 4، ص388-389.</ref> بدرقه [[ابوذر غفاری|ابوذر]] از سوی امام حسن به همراه پدر به هنگام تبعید این صحابی<ref>. أنساب الأشراف، ج5، ص543؛ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص172. </ref> از وقایع دیگر دوره عثمان است.


منابع از حضور پر رنگ تر امام حسن(ع)در عصر عثمان نسبت به خلفاي پيشين خبر مي‌دهند. برخي گزارشها از حضور ايشان و برادرش امام حسين (ع) در برخي فتوحات مانند شمال آفريقا و طبرستان خبر مي‌دهند<ref>. الكامل فى التاريخ، ج3، ص6. </ref>. در حالي كه دلايل تاريخي زيادي حاكي از عدم شركت اهل بيت در فتوحات است<ref>. نک: الحياة السياسيه للامام الحسن، ص114 ـ 130. </ref>. امام حسن(ع) به هنگام محاصره عثمان در راستاي خواست پدر بزرگوارشان به خانه عثمان رفت و آمد داشت.<ref>. مروج الذهب, ج 2, ص344؛ الامامه و السياسه, ج1, ص44؛ تاريخ الطبرى، ج 4، ص388-389.</ref> بدرقه ابوذر از سوي امام حسن به همراه پدر به هنگام تبعيد اين صحابي<ref>. أنساب الأشراف، ج5، ص543؛ تاريخ اليعقوبى، ج2، ص172. </ref> از وقايع ديگر دوره عثمان است.  
=== امام حسن(ع) در خلافت امیرمؤمنان ===
امام حسن(ع) مدت سی سال از عمر مبارک خود را در کنار پدر بزرگوارشان امام علی (ع) سپری کردند. در آستانه [[جنگ جمل]] به عنوان نماینده اعزامی‌ حضرت علی(ع) برای بسیج مردم [[کوفه]] به آن شهر رفت<ref>. الجمل، ص132, 175.</ref>. آن حضرت در [[نبرد صفین]] نیز شرکت داشت. وی در [[جنگ خوارج]] نیز علاوه بر ایراد خطبه‌های مختلف در حمایت از امام در میدان جنگ حضور داشت<ref>. حیاة الامام الحسن بن علی ، ج1، ص481-486.</ref>.


=== امام حسن(ع) در خلافت اميرمؤمنان ===
حضرت علی(ع)، صدقات فراوانی در مدینه و اطراف آن داشت که بعد از خود، امام حسن(ع) و بعد از امام حسن برادرش حسین (ع) متولی این صدقات بودند<ref>. تهذیب الاحکام، ج9، صص145- 148.</ref>.اداره صدقات آن حضرت پس از فرزندانش در دست [[بنو حسن]] و [[بنو حسین]] بود<ref>.علل الشرائع، ج1, ص230؛ الإرشاد، ج2، ص21؛ کشف الغمه، ج2، ص199..</ref>.  
امام حسن(ع) مدت سى سال از عمر مبارك خود را در كنار پدر بزرگوارشان امام على (ع) سپري كردند كه بخشى از آن دوران خلافت آن حضرت بود. از مهمترين حوادث سرنوشت ساز عصرحضرت علي(ع) سه رويداد مهم جنگ‌هاى جمل، صفين، و نهروان با ناكثين و قاسطين و مارقين بود كه درهر رويداد امام حسن(ع) به عنوان سبط اكبر رسول خدا(ص) نقش مؤثر و برجسته اي را در حمايت از امام على(ع) ايفا كرده است. در آستانه جنگ جمل به عنوان نماينده اعزا مي‌حضرت علی(ع) براي بسيج مردم کوفه به آن شهر رفت<ref>. الجمل، ص132, 175.</ref>. آن حضرت در نبرد صفين نيز شرکت داشت. وي در جنگ خوارج نيز علاوه بر ايراد خطبه هاى مختلف در حمايت از امام و تشويق مردم به دفاع از آن حضرت خود نيز در صحنه هاي جنگ حضور پر نشاط و فعال داشت<ref>. حياة الامام الحسن بن علی ، ج1، ص481-486.</ref>.


امام على (ع) توليت موقوفاتش را به امام حسن(ع) سپرد<ref>. شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج15, ص 146-147.</ref>.حضرت علی(ع)، صدقات فراواني در مدينه و اطراف آن داشت که بعد از خود،امام حسن(ع) و بعد از امام حسن برادرش حسين (ع) متولي اين صدقات بودند<ref>. تهذيب الاحکام، ج9، صص145- 148.</ref>.اداره صدقات آن حضرت پس از فرزندانش در دست بنو حسن و بنو حسين بود<ref>.علل الشرائع، ج1, ص230؛ الإرشاد، ج2، ص21؛ کشف الغمه، ج2، ص199..</ref>. در زماني نيز بين آنان در توليت اين صدقات اختلاف شد<ref>. انساب الاشراف، ج3، ص230؛ تاريخ الاسلام ,ج3، ص27.</ref>. فرزندان امام حسن(ع) به جهت اين که آن حضرت فرزند بزرگ حضرت علي(ع) بود، بيشتر مدعي توليت موقوفات و صدقات حضرت علي(ع) بودند.حضرت علي(ع)علاوه بر صدقات املاک زيادي داشت که به فرزندانش به ارث رسيد.بخشي از اين املاک نخلستاني در ينبع بود<ref>. وفاءالوفا، ج4، ص30-31.</ref>و به بطور طبيعي بخشي از منابع مالي امام حسن(ع) در دوران پس از صلح به حساب مي‌آمد.امام حسن(ع) براي پرداخت قرض پدرش بعضي از املاک او را فروخت<ref>. كشف المحجة لثمرة المهجة، ص125.</ref>.
== عصر امامت و خلافت امام حسن(ع) ==
حضرت علی(ع)، بعد از ضربت خوردن، فرزندش حسن(ع) را به امامت منصوب کرد<ref>. کشف اللغمه، ج2، ص153-154؛ مسند الإمام المجتبی(ع)، ص36.</ref>، و آن حضرت زمام امور را بمدت تقریبا شش ماه بدست گرفت. بیعت با امام حسن(ع) در روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجری و بعد شهادت امیرمؤمنان انجام گرفت<ref>. الارشاد؛ ج 2، ص9. </ref>.  


== عصر امامت و خلافت امام حسن(ع) ==
[[معاویه بن ابی سفیان|معاویه]] که در شام حاکم بود و ادعای خلافت داشت با شنیدن خبر بیعت مردم با امام حسن(ع)، تصمیم صریح خود را به سرکشی و عدم شناسایی امام به عنوان خلیفه اعلام کرد.<ref>. تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214; شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج16، ص31.</ref>نخستین اقدام امام حسن(ع) بعد از بیعت با او سازماندهی لشکر برای جنگ با معاویه بود.<ref>.المستدرک علی الصحیحین ، ج3, ص 174-176. </ref>معاویه نیز با شصت هزار نیرو علیه امام حسن(ع) به راه افتاد.<ref>. الفتوح، ج4، ص286; مقاتل الطالبیین، ص34-35.</ref> او شایع کرد که امام حسن(ع) تصمیم به صلح دارد<ref>. تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214. </ref> و همزمان به تطمیع برخی از سرداران سپاه امام حسن پرداخت.<ref>انساب الاشراف، ج۳، ص ۳۸</ref> در پی شایعات پذیرش صلح از ناحیه امام بود که خیمه گاه آن حضرت را به غارت بردند و در «مظلم ساباط» او را زخمی ساختند.<ref>.أنساب الأشراف، ج3،ص:35؛ الارشاد، ج2، ص12. </ref> امام در چنین شرایطی مجبور به صلح شد و در پاسخ یکی از یارانش علت صلح را میل و رغبت بیشتر مردم بر صلح، ناخوشی آنان از جنگ و به ویژه حفظ شیعیان از کشته شدن دانسته است<ref>. اخبار الطوال، ص220. </ref>.  
امام حسن(ع) براساس باورهاي شيعي<ref>. الملل و النحل، ج1،ص170.</ref>از طريق نص به امامت رسيد. حضرت علي(ع)، بعد از ضربت خوردنش فرزندش حسن(ع) را به امامت منصوب کرد<ref>. کشف اللغمه، ج2، ص153-154؛ مسند الإمام المجتبى(ع)، ص36.</ref>، و آن حضرت زمام امور را بمدت تقريبا شش ماه بدست گرفت.
بيعت با امام حسن(ع) در روز بيست و يکم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجري و بعد شهادت اميرمؤمنان 7 انجام گرفت<ref>. الارشاد؛ ج 2، ص9. </ref>.
معاويه به محض شنيدن خبر بيعت مردم با امام حسن(ع)،آن را تقبيح كرد و در سخنان و نامه‌هايش تصميم صريح خود را به سركشى و عدم شناسايى امام به عنوان خليفه اعلام كرد<ref>. تاريخ اليعقوبى، ج2، ص214; شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج16، ص31.</ref>.
نخستين اقدام امام حسن(ع) بعد از بيعت با او سازماندهي لشکر براي جنگ با معاويه بود<ref>.المستدرک علی الصحيحين ، ج3, ص 174-176. </ref>.معاويه نيز سرانجام تصميم به جنگ گرفت و همه فرماندهان خودش را از شام، فلسطين، اردن فراخواند و با شصت هزار نيرو عليه امام حسن(ع) به راه افتاد.<ref>. الفتوح، ج4، ص286; مقاتل الطالبيين، ص34-35.</ref>
در مقابل اين حرکت معاويه، فضاى سياسى و اجتماعى عراق به دنبال تبليغات سوء امويان با شايعه اراده امام حسن(ع) بر صلح با معاويه و قدرت بلامنازع ارتش شام، به شدت ملتهب،‌ وسوسه انگيز و نگران كننده شد<ref>. تاريخ اليعقوبي، ج2، ص214. </ref>،.در پي همين شايعات پذيرش صلح از ناحيه امام بود که خيمه‏گاه آن حضرت را به غارت بردند؛ و در «مظلم ساباط» با پيكانى او را از ناحيه‏ى «ران» زخمى ساختند. امام(ع) را به مدائن بردند درحالى‏كه خون بسيارى از او رفته و جراحتش دشوار شده بود در خانه سعد بن مسعود ثقفي بستري و مداوا شد<ref>.أنساب الأشراف، ج3،ص:35؛ الارشاد، ج2، ص12. </ref>.
امام در بياني به حجر بن عدي كه معترض به صلح بود علت صلح را ميل و رغبت بيشتر مردم بر صلح، ناخوشي آنان از جنگ و به ويژه حفظ شيعيان از كشته شدن دانسته است <ref>. اخبار الطوال، ص220. </ref>. امام با قيد شرايطي حکومت را به معاويه واگذار کرد: عمل به كتاب، سنت نبوي و سيره خلفاى صالحين؛عدم تعيين جانشين<ref>. الاستيعاب، ج1، ص385-387. </ref> و واگذاري تعيين خليفه به شوراى مسلمانان<ref>. الاستيعاب، ج1، ص386-387.  </ref>،در امان ماندن مسلمانان از دست و زبان معاويه؛ ايمني شيعيان و عدم توطئه بر ضد اهل بيت<ref>. الفتوح، ج4، ص290-291.</ref>. برخي تنها به دو شرط از عهدنامه را مبني بر اين که معاويه ياران امام علي(ع) را تحت تعقيب قرار ندهد و بعد از او خلافت از آن امام حسن(ع) باشد، اشاره کرده‌اند<ref>. ذخائر العقبي، ص139. </ref>. 
==فضايل و مناقب==
امام حسن(ع)را عابدترين، زاهدترين و با فضيلت مردم زمان خود بود<ref>. الامالي, صدوق، ص244؛ عده الداعي، ص139. </ref>؛ در بيانات ساير اهل بيت نيز آن حضرت به چنين فضايلي ستوده شده است <ref>. مناقب آل ابی طالب، ج3, ص 180.</ref>.
آن حضرت هرگاه مرگ، قبر و قيامت و عبور از صراط و حساب را به ياد مي‌آورد؛‌ مي‌گريست و به هنگام وضوء گرفتن و در حال نماز‌اندامش به لرزه مى‏افتاد<ref>. بحار الانوار، ج،67، ص400. </ref>.آن حضرت که خود را در پيشگاه خداي تعالي مي‌ديد<ref>. مناقب آل ابی طالب ، ج3، ص180. </ref>، پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب مشغول عبادت بود و با كسي سخن نمي‌گفت<ref>. مناقب آل ابی طالب، ج3, ص 180. </ref>. به نقل ا بن اسحق: پس از رسول خدا(ص) هيچكس از حيث آبرو و بلندى قدر، به حسن بن على نرسيد.<ref>. الأئمة الإثنا عشر، ص63-64؛ صلح الحسن، ترجمه سيد علي خامنه اي، ص41.</ref>.


از فضايل امام بخشش هاي زياد آن حضرت است به طوري که ايثار<ref>. کشف اللغمه، ج2،ص 180-182؛ نزهه الناظر، ص148-150.</ref>بردباري و عفو بخشش<ref>. الکامل مبرد، ج2، ص462. ( ندیدم) </ref>آن حضرت زبانزد عام و خاص بود<ref>. نک : بحار الانوار ج43, ص 344 - 355 ؛ مناقب ال ابي طالب، ج3, ص188.</ref>. لقب كريم اهل بيت از بخشش هاي زياد امام نام گرفته است. آن حضرت در دو و به قولي در سه نوبت تمام داراي خودش را در راه خداي تعالي نصف كرد و آن را صدقه داد <ref>. شرح الاخبار، ج3، ص113؛ مناقب ال ابي طالب ، ج3, ص 180. </ref>. به نقلي ديگر،آن حضرت سه بار تمام اموالش را در راه خداي تعالي تقسيم کرد<ref>. أنساب الأشراف، ج3،ص9؛ الوافي بالوفيات، ج12، ص68. </ref>.
امام با قید شرایطی مانند عدم تعیین جانشین از سوی معاویه<ref>. الاستیعاب، ج1، ص385-387. </ref> و واگذاری تعیین خلیفه به شورای مسلمانان<ref>. الاستیعاب، ج1، ص386-387.  </ref>، در امان ماندن مسلمانان و شیعیان و عدم توطئه بر ضد اهل بیت<ref>. الفتوح، ج4، ص290-291.</ref> خلافت را به معاویه واگذار کرد. 
==فضایل و مناقب==
امام حسن(ع) را عابدترین، زاهدترین و با فضیلت مردم زمان خود دانسته‌اند<ref>. الامالی, صدوق، ص244؛ عده الداعی، ص139. </ref>از فضایل امام بخشش‌های زیاد آن حضرت است به طوری که ایثار<ref>. کشف اللغمه، ج2،ص 180-182؛ نزهه الناظر، ص148-150.</ref>بردباری و بخشش<ref>. الکامل مبرد، ج2، ص462. ( ندیدم) </ref>آن حضرت زبانزد عام و خاص بود<ref>. نک : بحار الانوار ج43, ص 344 - 355 ؛ مناقب ال ابی طالب، ج3, ص188.</ref>. لقب کریم اهل بیت از بخشش‌های زیاد امام نام گرفته است. آن حضرت دو یا سه بار نصف یا به گزارشی تمام دارایی خود را در راه خدا صدقه داد.<ref>. أنساب الأشراف، ج3،ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص68. </ref><ref>. شرح الاخبار، ج3، ص113؛ مناقب ال ابی طالب ، ج3, ص 180. </ref>  
==حج ==
==حج ==
منابع شيعه و سني از حج رفتن هاي مكرر امام حسن مجتبي(ع) با پاي پياده بسيار سخن گفته‌اند<ref>. أنساب الأشراف، ج3، ص9؛ الوافي بالوفيات، ج12، ص67؛ عده الداعي، ص139. </ref> آن حضرت 25 بار با پاي پياده حج گزارد<ref>. شذرات الذهب, ج1, ص242.</ref>، در حاليكه اسبهاى نجيب را با او يدك مى‏كشيدند<ref>. شرح إحقاق الحق، ج11، ص123. </ref>.امام علت پياده حج گزاردن را خضوع بيشتر در پياده رفتن به خانه خدا عنوان کرد<ref>. الأئمة الإثنا عشر، ص64. </ref>. با همه اهميتي که امام براي حج و خانه خدا قايل بود، برآوردن حاجت مومن را بالاتر مي‌دانست و گاهي طواف خود را براي اين منظور قطع مي‌کرد<ref>. تاريخ مدينه دمشق, ج13, ص248.</ref>.
منابع شیعه و سنی از حج‌گزاری‌ مکرر امام حسن مجتبی(ع) با پای پیاده بسیار سخن گفته‌اند<ref>. أنساب الأشراف، ج3، ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص67؛ عده الداعی، ص139. </ref> آن حضرت 25 بار با پای پیاده حج گزارد<ref>. شذرات الذهب, ج1, ص242.</ref>امام علت پیاده حج گزاردن را خضوع بیشتر در پیاده رفتن به خانه خدا عنوان کرد<ref>. الأئمة الإثنا عشر، ص64. </ref>.
بنا به روايتي امام حسن در حين طواف، شخصي که او را براي کاري فراخواند، طواف را رها و براي قضاي حاجت آن مومن رهسپار شد، چون با اعتراض فردي مواجه شد که چرا طواف را براي کار ديگران رها کرده؟امام فرمود: هر کس براي اداي حاجت برادر خويش برود يک حج و يک عمره در نامه عمل او نوشته مي‌شود، بنابر اين من يک حج و يک عمره بدست آورده و برگشتم<ref>. تاريخ مدينه دمشق, ج13, ص248. </ref>.
==همسران امام حسن(ع)==
==همسران امام حسن(ع)==
در باره تعداد دفعات ازدواج امام حسن(ع) و شمار همسران آن حضرت روايات زيادي بدون اين که نام ونشاني از آنها به ميان بيايد ذكر شده است <ref>. انساب الاشراف، ج3، ص25؛ قوت القلوب؛ ج 2 , ص 471. </ref>. ارقام مبالغه آميز در باره تعداد همسران آن حضرت با آنچه در منابع معتبر در باره نام همسران و فرزندان وي آورده‌اند، هيچ تناسبي ندارد.نام همسران آن حضرت در منابع تاريخي عبارتند از: ام الحق دختر طلحة بن عبيداللَّه؛ حفصه دختر عبدالرحمن بن ابى‏بكر؛ هند دختر سهيل بن عمرو<ref>. أنساب الأشراف، ج3، ص20-22.</ref>؛ و جعدة دختر اشعث بن قيس<ref>. صلح امام حسن عليه السلام, آل ياسين، ص38. </ref>. شيخ مفيد<ref>. الإرشاد، ج2، ص20. </ref> أم بشير دختر عقبة بن عمرو بن ثعلبة و خولة دختر منظور الفزارية را از ديگر همسران آن حضرت دانسته است. تعداد همسران آن حضرت در برخي منابع قدي مي‌تا ده زن <ref>. الطبقات الکبري، ج5، ص244-245</ref> و در برخي منابع تا يازده زن نيز ذکر کرده‌اند.<ref>. شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16،ص21.</ref>  
نام همسران آن حضرت در منابع تاریخی عبارتند از: ام الحق دختر طلحة بن عبیداللَّه؛ حفصه دختر عبدالرحمن بن ابی‌بکر؛ هند دختر سهیل بن عمرو<ref>. أنساب الأشراف، ج3، ص20-22.</ref>؛ و جعدة دختر اشعث بن قیس.<ref>. صلح امام حسن علیه السلام, آل یاسین، ص38. </ref> شیخ مفید<ref>. الإرشاد، ج2، ص20. </ref> أم بشیر دختر عقبة بن عمرو بن ثعلبة و خولة دختر منظور الفزاریة را از دیگر همسران آن حضرت دانسته است. تعداد همسران آن حضرت در برخی منابع قدیمی‌ تا ده زن <ref>. الطبقات الکبری، ج5، ص244-245</ref> و در برخی منابع تا یازده زن نیز ذکر کرده‌اند.<ref>. شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج16،ص21.</ref>  
 
برخی از گزارش‌ها اعداد مبالغه‌آمیزی از تعداد ازدواج‌ها و همسران امام حسن(ع) ذکر کرده‌اند که نام و نشانی از آنها در منابع نیست<ref>. انساب الاشراف، ج3، ص25؛ قوت القلوب؛ ج 2 , ص 471. </ref>.
 
== فرزندان امام حسن(ع) ==
== فرزندان امام حسن(ع) ==
براي آن حضرت پانزده اولاد ذكر كرده اند<ref>. تذكرة الخواص، ص194؛ الإرشاد، ج2، ص20. </ref> و برخي<ref>. الطبقات الکبری , ج5, ص 244-245</ref>چهار پسر و دو دختر گفته‌اند. نام هاي آنان عبارتند از:‌زيد، و خواهرانش: ام الحسن، ام الحسين، حسن،عمرو و دوبرادرش:قاسم وعبداللَّه، عبدالرحمن و حسين که ملقب به اثرم بوده وبرادر و خواهري نيز به نامهاي طلحة، فاطمه داشته است، ام عبدالله، فاطمه، ام سلمة، رقيه،ازديگر فرزندان آن حضرت بوده‌اند. نسل آن حضرت از طريق دو پسرش: حسن و زيد، باقى ماند.
برای آن حضرت پانزده فرزند ذکر کرده‌اند<ref>. تذکرة الخواص، ص194؛ الإرشاد، ج2، ص20. </ref> و برخی<ref>. الطبقات الکبری , ج5, ص 244-245</ref>چهار پسر و دو دختر گفته‌اند. نسل آن حضرت از طریق دو پسرش: حسن و زید، باقی ماند.همه فرزندان امام حسن مجتبی در [[روز عاشورا]] با [[امام حسین (ع)]] همراهی کردند. <ref>. المجدی فی انساب الطالبین، ص19؛ مسند الإمام الشهید(ع)، ج2، ص107.</ref>  
همه فرزندان امام حسن مجتبي در روز عاشورا با امام حسين (ع)همراهي و به بهترين وجه او را ياري كردند <ref>. المجدي فی انساب الطالبين، ص19؛ مسند الإمام الشهيد(ع)، ج2، ص107.</ref>.بعدها نيز شاخه حسني علويان از فرزندان امام حسن(ع) از رقباي اصلي حکومت عباسيان بودند.قيام محمد<ref>. تاريخ الطبری، ج7، ص552.</ref> و ابراهيم<ref>. الطبقات الکبري، ج5، ص439-441.</ref> فرزندان عبدالله بن حسن<ref>. الفخري، ص164.</ref>، و حسين بن علي بن حسن <ref>. تاريخ الطبری، ج8، ص192-205.</ref>(شهيد فخ) (سال 169ق)،و دو تن از پسران عبدالله بن حسن،ادريس<ref>. مقاتل الطالبيين، ص324؛ العبر فی خبر عبر، ج1، ص256.</ref>و يحيي<ref>. مقاتل الطالبيين، ص308؛ تاريخ گزيده، ص790.</ref> همه از نوادگان امام حسن(عليه السلام) بودند که با قيامهاي خود حکومت عباسي را با چالش جدي مواجه ساختند. در نيمه دوم سده چهاره هجري اشراف حسني* موفق به تشکيل امارتي در مکه شدند که تا تسلط آل سعود بر حجاز استمرار يافت.  
 
بعدها شاخه حسنی [[علویان]] از فرزندان امام حسن(ع) از رقبای اصلی حکومت [[بنی‌عباس|عباسیان]] بودند. از جمله محمد<ref>. تاریخ الطبری، ج7، ص552.</ref> و ابراهیم<ref>. الطبقات الکبری، ج5، ص439-441.</ref> فرزندان عبدالله بن حسن<ref>. الفخری، ص164.</ref>، و حسین بن علی بن حسن <ref>. تاریخ الطبری، ج8، ص192-205.</ref>([[شهید فخ]]) (سال 169ق) با [[بنی‌عباس|حکومت عباسی]] مبارزه کردند.
 
در نیمه دوم سده چهاره هجری [[اشراف حسنی]] موفق به تشکیل امارتی در [[مکه]] شدند که تا تسلط [[آل سعود]] بر حجاز استمرار یافت.  
==شهادت امام حسن(ع)==
==شهادت امام حسن(ع)==
امام حسن(ع) بنا به قول مشهور در 28 صفر سال 50 ق<ref>. کشف الغمه، ج2، ص205؛ ترجمه الامام الحسن (ع)من الطبقات الکبری، ص91.</ref> مسموم و به شهادت رسيد. برخي سالهاي 47<ref>. البدء و التاريخ، ج5، ص74. </ref> و 49<ref>. تاريخ اليعقوبي، ج2، ص225؛ تاريخ مدينه دمشق، ج7، ص122. </ref>و نيز هفتم صفر<ref>. الدروس الشرعيه، ج2، ص7. </ref>را زمان شهادت امام دانسته‌اند. بنا به قول مشهور جعده همسر آن حضرت به تحريک معاويه امام(ع) را مسموم و به شهادت رساند<ref>. البدايه و النهايه، ج8،س 43؛ تاريخ ابن خلدون, ج2, ص 649.</ref>.  
امام حسن(ع) بنا به قول مشهور در 28 صفر سال 50 ق<ref>. کشف الغمه، ج2، ص205؛ ترجمه الامام الحسن (ع)من الطبقات الکبری، ص91.</ref> مسموم و به شهادت رسید. برخی سالهای 47<ref>. البدء و التاریخ، ج5، ص74. </ref> و 49<ref>. تاریخ الیعقوبی، ج2، ص225؛ تاریخ مدینه دمشق، ج7، ص122. </ref>و نیز هفتم صفر<ref>. الدروس الشرعیه، ج2، ص7. </ref>را زمان شهادت امام دانسته‌اند. بنا به قول مشهور جعده همسر آن حضرت به تحریک معاویه امام(ع) را مسموم و به شهادت رساند<ref>. البدایه و النهایه، ج8،س 43؛ تاریخ ابن خلدون, ج2, ص 649.</ref>.  
==محل دفن==
==مزار امام حسن(ع)==
اهل بيت بنابه وصيت آن حضرت (ادفنوني عند ابي)، خواستند او را در كنار قبر جدش رسول خدا(ص) به خاك بسپارند، اما بني اميه به سرکردگي مروان بن حکم حاکم مدينه<ref>. الوافي بالوفيات، ج12، ص68-69. </ref>، به همراهي برخي زنان رسول خدا(ص) <ref>. تذکره الخواص، ص193. </ref> مانع شدند. آنان که کينه دفن عثمان در حش کوکب<ref>. البدايه و النهايه، ج8،س 45. </ref> (قبرستان يهوديان) را به دل داشتند، سوگند ياد کردند تا مانع دفن امام(ع) در کنار پيامبر  شوند. بني هاشم براي مقابله با بني اميه اماده شدند که امام حسين (ع)، بنا به وصيت برادرش حسن(ع) مانع شد و به ناچار آن حضرت در بقيع به خاك سپرده شد<ref>. بحار الانوار، ج44، ص134.</ref> و بنا به نقلي سعيد بن عاص اموي بر آن حضرت نماز خواند<ref>. تاريخ الخميس، ج2، ص293. </ref>.
اهل بیت بنابه وصیت آن حضرت (ادفنونی عند ابی)، خواستند او را در کنار [[قبر پیامبر|قبر جدش رسول خدا(ص)]] به خاک بسپارند، اما [[بنی‌امیه|بنی امیه]] به سرکردگی [[مروان بن حکم]] حاکم مدینه<ref>. الوافی بالوفیات، ج12، ص68-69. </ref>، به همراهی برخی زنان رسول خدا(ص) <ref>. تذکره الخواص، ص193. </ref> مانع شدند. [[بنی هاشم]] برای مقابله با بنی امیه آماده شدند که امام حسین (ع)، بنا به وصیت برادرش حسن(ع) مانع شد و به ناچار آن حضرت در [[بقیع]] به خاک سپرده شد.<ref>. بحار الانوار، ج44، ص134.</ref>  
 
امام حسن(ع) در [[قبرستان بقیع]] و کنار مرقد مادر بزرگش [[فاطمه بنت اسد]] و [[عباس بن عبد المطلب|عباس]] عموی پیامبر  به خاک سپرده شد. بعدها بر قبر آن حضرت و  و عمویش عباس و هم چنین [[امام زین العابدین]](ع) و [[امام باقر(ع)]] گنبدی ساخته شد که بلندترین عمارت مدینه توصیف شده است.<ref>. رحله ابن جبیر, ص 155؛ مدینه شناسی, ص 326.</ref><ref>. العقد الثمین، ج3، ص396. </ref>در سال 495 [[مجدالملک اسعد بن محمد براوستانی قمی|مجدالملک براوستانی]] وزیر برکیارق سلجوقی معماری از مردم قم را برای ساختن گنبدی بالای آرامگاه امام حسن(ع) به مدینه فرستاد<ref>. الکامل فی التاریخ، ج10، ص352. </ref>.این گنبد در روز هشتم شوال سال 1343 توسط وهابی های سعودی تخریب شد<ref>. تاریخ حرم ائمه بقیع(ع) و آثار دیگر در مدینه منوره، ص51</ref>.


امام حسن(ع) در قبرستان بقيع و کنار مرقد مادر بزرگش فاطمه بنت اسد و عباس عموي پيامبر  به خاک سپرده شد. خوارز مي‌قبه و بارگاه امام حسن(ع) را بلند ترين و عالي ترين عمارت مدينه وصف کرده است<ref>. رحله ابن جبير, ص 155؛ مدينه شناسی, ص 326.</ref>. قبر مطهر امام حسن(ع) و عمويش عباس و هم چنين امام زين العابدين و امام باقر8 زير يک قبه بوده است، ديار بکري در شرافت اين مکان وقبه گفته است: فللّه درّه من قبر ما أكرمه و أشرفه و أعلى قدره عند اللّه‏<ref>. تاريخ الخميس، ج2، ص287. </ref>. فاسي نيز در باره بارگاه آن حضرت گفته است: امام حسن(ع) داراي بارگاه و قبه عالي بوده بطوري که در مدينه عمارتي بالاتر از آن نبوده است<ref>. العقد الثمين، ج3، ص396. </ref>.در سال 495 مجد الملک براوستاني وزير برکيارق سلجوقي معماري از مردم قم را براي ساختن گنبدي بالاي آرامگاه امام حسن(ع) به مدينه فرستاد<ref>. الكامل فی التاريخ، ج10، ص352. </ref>.اين گنبد در روز هشتم شوال سال 1343 توسط وهابي هاي سعودي تخريب شد<ref>. تاريخ حرم ائمه بقيع(ع) و آثار ديگر در مدينه منوره، ص51</ref>.
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
==منابع==
{{منابع}}
{{دانشنامه
| آدرس = http://noo.rs/Rzk18
| عنوان = حسن بن علی المجتبی
| نویسنده =
}}
* الاخبار الطوال: احمد ابن داود الدينوري (م.282ق.)، تحقيق عبدالمنعم عامر، قم، الرضي، 1412ق.
* الارشاد: المفيد (م.413ق.)، بيروت، دار المفيد، 1414ق.
* الاستيعاب في معرفه الاصحاب: يوسف بن عبدالله بن محمد ابن عبدالبر (م.463ق.)، تحقيق علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، 1412ق.
* اعلام الوري: الطبرسي (م.548ق.)، قم، آل البيت:، 1417ق.
* الامالي: الصدوق (م.381ق.)، قم، البعثه، 1417ق.
* الامامة و السياسه: ابن قتيبه الدينوري (م.276ق.)، تحقيق طه محمد الزيني، موسسه الحلبي.
* انساب الاشراف: البلاذري (م.279ق.)، تحقيق محمد حميد الله, مصر، دار التعارف، 1959م.
* بحار الانوار: محمد تقي المجلسي (م.1110ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1403ق.
* البدء والتاريخ: المطهر بن طاهر المقدسي (م.355ق.)، بيروت، دار صادر، 1903م.
* البداية و النهايه: اسماعيل بن عمر ابن كثير (م.774ق.)، بيروت، دار الفكر، 1407ق.
* تاريخ حرم ائمه بقيع(ع) و آثار ديگر در مدينه منوره: محمد صادق نجمي, تهران, مشعر, 1386ش.
* تحليلي از زند گاني سياسي امام حسن مجتبي(ع): جعفر مرتضي العاملي, مترجم محمد سپهري, قم, دفتر تبليغات اسلاميحوزه علميه قم, 1376ش.
* الائمه الاثني عشر: شمس الدين محمد بن طولون(م.  953ق), تحقيق صلاح الديم المنجد, قم, رضي.
* ترجمه الامام حسن من الطبقات الکبري: ابن سعد (م.230ق.)، تحقيق عبدالعزيز الطباطبايي، قم، مؤسسة آل‌البيت:, 1416ق.
* تهذيب الاحكام: الطوسي (م.460ق.)، تحقيق موسوي و آخوندي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1365ش.
* الجمل والنصرة لسيد العتره: المفيد (م.413ق.)، قم، مكتبة الداوري.
* الحياة السياسية للامام الحسن(ع): سيد جعفر مرتضي العاملي، بيروت، دارالسيره، 1414ق.
* الدرالنظيم في خواص القرآن: يوسف بن حاتم الشامي المشغري العاملي(م.  664ق), قم, انشر الاسلامي.
* الدروس الشرعيه: الشهيد الاول (م.786ق.)، قم، نشر اسلامي، 1412ق.
* دعائم الاسلام: النعمان المغربي (م.363ق.)، تحقيق آصف بن علي اصغرفيضي، قاهره، دار المعارف، 1383ق.
* ذخائر العقبي: احمدبن عبدالله الطبري (م.694ق.)، قاهره, مکتبه المقدسي, 1356ق.
* الذريعة الي تصانيف الشيعه: آقابزرگ تهراني (م.1389ق.)، بيروت، دار الاضواء، 1403ق.
* ربيع الابرار: الزمخشري (م.538ق.)، تحقيق عبدالامير، بيروت، اعلمي، 1412ق.
* روض الجنان في شرح ارشاد الاذهان: الشهيد الثاني (م.965ق.)، قم، آل البيت:.
* روضة الواعظين: الفتال النيشابوري (م.508ق.)، تحقيق سيد محمد مهدي، قم، الرضي.
* زندگاني حضرت امام حسن بن علي: علامه مجلسي مترجم محمد جواد نجفي، تهران، انتشارات اسلاميه، 1362ش.
* سبل الهدي: محمد بن يوسف الصالحي (م.942ق.)، تحقيق عادل احمد و علي محمد، بيروت، دار الكتب العلميه، 1414ق.
* السقيفه و فدک: ابي بکر احمد بن عبدالعزيز الجواهري البصري البغدادي (م.  323ق)، تحقيق محمد هادي الاميني, بيروت، شرکة الکتبي، 1413ق.
* سير اعلام النبلاء: الذهبي (م.748ق.)، تحقيق شعيب الارنووطو محمد نعيم العرقسوسي، بيروت، الرساله، 1413ق.
* شرح نهج البلاغه: ابن ابي الحديد (م.656ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل، دار احياء الكتب العربيه، 1378ق.
* صفة الصفوه: ابوالفرج الجوزي (م.597ق.)، تحقيق احمد بن علي, قاهره, دار الحديث, 1421ق.
* العبر في خبر من غبر: الذهبي (م.748ق.)، تحقيق فواد سيد، کويت، تراث العربي.
* عدة الداعي و نجاح الساعي: ابن فهد الحلي (م.841ق.)، تحقيق احمد موحد قمي، دار الكتب الاسلامي.
* العقد الفريد: احمدبن عبد ربه (م.328ق.)، تحقيق مفيد قميحه، بيروت، دار الكتب العلميه، 1404ق.
* علل الشرايع: محمد بن علي بن بابويه الصدوق (م.381ق.)، تحقيق بحرالعلوم، نجف، المكتبة الحيدريه، 1385ق.
* عيون اخبار الرضا7: محمد بن علي بن بابويه الصدوق (م.381ق.)، تحقيق حسن الاعلمي, بيروت، اعلمي، 1404ق.
* غاية المرام و حجة الخصام: سید هاشم  البحراني (م.1107ق.)، تحقیق سید علی عاشور.
* غرر الاخبار و درر الاثار: حسن بن محمد ديلمي(م.  قرن 8ق) ، تحقیق اسماعيل ضيغم، قم، دليل ما، 1427ق.
* الفتوح: احمد ابن اعثم الكوفي (م.314ق.)، تحقیق علي شيري، بيروت، دار الاضواء، 1411ق.
* الفصول المهمة في اصول الائمه:: الحر العاملي (م.1104ق.)، به كوشش قائيني، قم، معارف اسلا مي‌امام رضا7، 1418ق.
* قرب الاسناد: الحميري القمی (م.قرن 3ق.)، قم، آل البيت:، 1413ق.
* قوت القلوب فی معامله المحبوب: محمد ابوطالب مكي (م.386ق.)، تحقیق باسل عیون السود, بیروت, دارالکتب العلمیه, 1417ق..
* الطبقات الکبری: محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری(م. 230ق) تحقیق محمد عبدالقادر عطا, بیروت, دارالکتب العلمیه, 1410ق.
* غنیه النزوع: ابن زهره الحلبی(م. 585ق), تحقیق ابراهیم البهادری, قم, موسسه الامام الصادق, 1417ق.
* الجمل و النصره لسید العتره: المفید(م.  413ق)؛ قم, مکتبه الداوری.
* العواصم من القواصم فی تحقیق مواقف بعد وفاه النبی(ص): ابن العربی( م. 543ق), تحقیق محب الدین خطیب , جده, الدار السعودیه, 1387ق.
* کشف المحجه لثمره المهجه: سید ابن الطاووس(م.664ق.)، نجف الاشرف، الحيدريه، 1370ق.
* الكافي: الكليني (م.329ق.)، تحقیق علی اکبر غفاري، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1367ش.
* الكامل في التاريخ: علي ابن اثير (م.630ق.)، بيروت، دار صادر، 1386ق.
* كشف الغمه فی معرفه الائمه: علي بن عيسي الاربلي (م.693ق.)، بيروت، دار الاضواء، 1405ق.
* كمال الدين: محمد بن علي بن بابويه الصدوق (م.381ق.)، تحقیق علی اکبر غفاري، قم، نشر الاسلامي، 1405ق.
* المجدي في انساب الطالبيين: علي بن محمد العلوي العمری (م.709ق.)، تحقیق احمد المهدوي، قم، مكتبة النجفي، 1409ق.
* مجمع الزوائد: الهيث مي‌(م.807ق.)، بيروت، دار الكتاب العلمیه، 1408ق.
* مروج الذهب و معدن الجوهر: علی بن حسین بن علی المسعودي (م.346ق.)، تحقیق  اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق.
* المستدرك علي الصحيحين: الحاكم النيشابوري (م.405ق.)، به كوشش مرعشلي، بيروت، دار المعرفه، 1406ق.
* مسند الامام احمد بن حنبل: احمد بن حنبل (م.241ق.)، بيروت، دار صادر.
* مسند زيد بن علي: زيد بن علي(م. 122ق) ، بيروت، دارمکتبة الحياه.
* المصنّف: ابن ابي شيبه الکوفی (م.235ق.)، تحقیق سعيد محمد، دار الفكر، 1409ق..
* معجم رجال الحديث: الخوئي (م.1413ق.)، بيروت، 1413ق.
* المعيار و الموازنه: ابوجعفر الاسكافي (م.220ق.)، تحقیق محمد باقر محمودي، 1402ق.
* مقاتل الطالبيين: ابوالفرج الاصفهاني (م.356ق.)، تحقیق کاظم المظفر, نجف الاشرف, مکتبه الحیدریه, 1385ق.
* الملل والنحل: الشهرستاني (م.548ق.)، تحقیق سيد محمد كيلاني، بيروت، دار المعرفه، 1395ق.
* مناقب آل ابي طالب: ابن شهر آشوب (م.588ق.)، تحقیق گروهي از اساتيد نجف، نجف، المکتبة الحيدريه، 1376ق.
* المناقب: الموفق الخوارزمي‌(م.568ق.)، تحقیق مالك محمودي، قم، نشر اسلامي، 1414ق.
* المنتظم: ابن الجوزي (م.597ق.)، تحقیق محمد عبدالقادر و ديگران، بيروت، دار الكتب العلميه، 1412ق.
* منهاج السنة النبويه: احمد بن عبدالحلیم ابن تيميه (م.728ق.)، تحقیق محمد رشاد سالم، مؤسسة قرطبه، 1406ق.
* نهاية الارب فی فنون الادب: احمد النويري (م.733ق.)، قاهره، دار الكتب والوثائق، 1423ق.
* الوافي بالوفيات: الصفدي (م.764ق.)، تحقیق احمد الارنؤوط و تركي مصطفي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1420ق.
* وسائل الشيعه: الحر العاملي (م.1104ق.)، تحقیق عبدالرحیم الربانی اشیرازی, بیروت, داراحیاء التراث العربی, 1403ق
* وفاء الوفاء: علی بن احمد السمهودي (م.911ق.)، تحقیق خالد عبدالغني محفوظ، بيروت، دار الكتب العلميه، 2006م.
* المصنف: عبدالرزاق الصنعانی(م. 211ق), تحقیق حبیب الرحمن الاعظمی.
* مدینه شناسی: محمد باقر نجفی, تهران, شرکت قلم, 1364ش.
* رحله ابن جبیر: محمد بن احمد ابن جبیر (م.  614ق), بیروت, دارو مکتبه الهلال.
* الهداية الكبري: حسين بن حمدان الخصيبي (م.334ق.)، بيروت، البلاغ، 1411ق.
* نهج البلاغه: خطبه الامام علی(ع) (م. 40ق) مترجم جعفر شهیدی, تهران, انتشارات علمی فرهنگی, 1378ش.
* حیاه الامام الحسن بن علی(ع): باقر شریف القرشی, بیروت, دارالبلاغه, 1413ق.
* الغدیر: عبدالحسین احمد الامینی النجفی: بیروت, دارالکتب العربی, 1397ق.
* مسند الامام المجتبی (ع) عزیزالله عطاردی, تهران, عطارد, 1373ق.
* العقد الثمین فی تاریخ بلد الامین: محمد بن احمد الفاسی(م.  832ق), تحقیق احمد عطاو محمد عبدالقادر, بیروت, دارالکتب العلمیه, 1419 ق.
* پیکار صفین: نصر بن مزاحم منقری(م.  212ق), مترجم پرویز اتابکی, تهران, انتشارات و اموزش انقلاب اسلامی, 1370ش.
* تشیع در مسیر تاریخ: حسین محمد جعفری, مترجم سید محمد تقی آیت اللهی, تهران, نشر فرهنگ اسلامی, 1382ش.
* صلح امام حسن: راضی آل یاسین, مترجم سیدعلی خامنه ای, تهران, آسیا, 1348ش.
* الخرائج و الجرائح: قطب الدین الراوندی(م.  573ق), تحقیق سید محمدباقر الموحد الابطحی, قم, موسسه الامام المهدی, 1409ق.
* المحبر: محمد بن حبیب بن امید الهاشمی البغدادی(م.  245ق), تخقیق ایلزه لیختن شنیتر, بیروت, دارالافاق الجدیده.
* مقتل الحسین: موفق  بن احمد خوترزمی(م.    568ق), تحقیق محمد السماوی, قم, انوار المهدی, 1423ق.
* نزهه الناظر و تنبیه الخاطر: حسن بن محمد بن الحسن الحلوانی(م.    قرن 5ق), قم, مدرسه الامام المهدی, 1408ق.
* شرح الاخبار: القاضی النعمان المغربی(م.  363ق), تحقیق سید محمد الحسینی الجلالی, قم, النشر الاسلامی.
* شذرات الذهب فی اخبار من ذهب: عبدالحی بن احمد العکری الدمشقی (م.  1089ق), تحقیق الارناووط, بیروت, دارالفکر, 1406ق.
* الائمه الاثنی عشر: شمس الدین محمد بن طولون(م.  953ق), تحقیق صلاح الدین المنجمد, قم, الرضی.
* المبسوط: السرخسی(م.  483ق), بیروت, دارالمعرفه, بی تا.
* زندگانی حسن بن علی(علیه السلام): باقر شریف قرشی, مترجم فخرالدین حجازی, تهران, بنیاد بعثت, 1352ش.
* زندگانی دوازده امام (علیهم السلام): هاشم معروف الحسنی, مترجم محمد مقدس, تهران, امیرکبیر, 1382ش.
* مسند الامام الشهید ابی عبدالله الحسین: عزیزالله عطاردی, تهران, عطارد, 1376ش.
* الفخری فی الاداب السلطانیه و الدول الاسلامیه: محمد بن علی بن طباطبا معروف الطقطقی(م.  709ق), تحقیق عبدالقادر محمد مایو, بیروت, دارالقلم العربی, 1418ق.
*
{{پایان}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۱ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۴:۲۶

امام حسن مجتبی(ع) فرزند امیرالمومنین علی بن ابی‌طالب(ع) دومین امام شیعیان و پنجمین خلیفه مسلمین است. او را شبیه‌ترین فرد به رسول خدا(ص) و فردی عابدی و زاهد دانسته‌اند و گزارش کرده‌اند که چند بار در زندگی تمام یا نیمی از اموالش را صدقه داد. امام حسن پس از شهادت امیرالمومین با بیعت مردم به خلافت رسید و در سال ۴۱ قمری به دلیل دودستگی در سپاهیانش مجبور به پذیرش صلح با معاویه بن ابی‌سفیان شد که ادعای خلافت داشت و سپاه بزرگی از شام را برای جنگ با امام حسن به سوی عراق فرستاده بود.

آن حضرت بارها با پای پیاده به حج رفت. پیکرش را بعد از شهادت، در قبرستان بقیع در کنار فاطمه بنت اسد دفن کردند. مکانی که بعدا امام زین العابدین(ع) و امام باقر(ع) نیز در همانجا دفن شدند و بعدها گنبدی باشکوه بر آن ساخته‌ شد.

تولد و کودکی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

امام حسن در نیمه ماه رمضان[۱]سال سوم هجری[۲]در مدینه به دنیا آمد. در بیشتر منابع امام حسن را شبیه ترین افراد به رسول خدا(ص) وصف کرده‌اند. در روایتی رسول خدا(ص)، امام حسن(ع) را در خوی و خصلت و چهره شبیه ترین مردم به خود وصف کرده است.[۳] امام حسن هفت سال از عمرش را در عصر رسول خدا(ص) سپری کرد.[۴]سبط النبی، سید، زکی، مجتبی، تقی، ولی و طیب از القاب آن حضرت هستند[۵].

امام حسن پس از رسول خدا(ص)[ویرایش | ویرایش مبدأ]

آن حضرت شاهد حوادث و رخدادهای دوران سه خلیفه نخست بود. برخی گزارشها از حضور ایشان و برادرش امام حسین(ع) در برخی فتوحات مانند شمال آفریقا و طبرستان خبر می‌دهند[۶]. در حالی که دلایل تاریخی حاکی از عدم شرکت اهل بیت در فتوحات است[۷]. امام حسن(ع) به هنگام محاصره عثمان در راستای خواست پدر بزرگوارشان به خانه عثمان رفت و آمد داشت.[۸] بدرقه ابوذر از سوی امام حسن به همراه پدر به هنگام تبعید این صحابی[۹] از وقایع دیگر دوره عثمان است.

امام حسن(ع) در خلافت امیرمؤمنان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

امام حسن(ع) مدت سی سال از عمر مبارک خود را در کنار پدر بزرگوارشان امام علی (ع) سپری کردند. در آستانه جنگ جمل به عنوان نماینده اعزامی‌ حضرت علی(ع) برای بسیج مردم کوفه به آن شهر رفت[۱۰]. آن حضرت در نبرد صفین نیز شرکت داشت. وی در جنگ خوارج نیز علاوه بر ایراد خطبه‌های مختلف در حمایت از امام در میدان جنگ حضور داشت[۱۱].

حضرت علی(ع)، صدقات فراوانی در مدینه و اطراف آن داشت که بعد از خود، امام حسن(ع) و بعد از امام حسن برادرش حسین (ع) متولی این صدقات بودند[۱۲].اداره صدقات آن حضرت پس از فرزندانش در دست بنو حسن و بنو حسین بود[۱۳].

عصر امامت و خلافت امام حسن(ع)[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حضرت علی(ع)، بعد از ضربت خوردن، فرزندش حسن(ع) را به امامت منصوب کرد[۱۴]، و آن حضرت زمام امور را بمدت تقریبا شش ماه بدست گرفت. بیعت با امام حسن(ع) در روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجری و بعد شهادت امیرمؤمنان انجام گرفت[۱۵].

معاویه که در شام حاکم بود و ادعای خلافت داشت با شنیدن خبر بیعت مردم با امام حسن(ع)، تصمیم صریح خود را به سرکشی و عدم شناسایی امام به عنوان خلیفه اعلام کرد.[۱۶]نخستین اقدام امام حسن(ع) بعد از بیعت با او سازماندهی لشکر برای جنگ با معاویه بود.[۱۷]معاویه نیز با شصت هزار نیرو علیه امام حسن(ع) به راه افتاد.[۱۸] او شایع کرد که امام حسن(ع) تصمیم به صلح دارد[۱۹] و همزمان به تطمیع برخی از سرداران سپاه امام حسن پرداخت.[۲۰] در پی شایعات پذیرش صلح از ناحیه امام بود که خیمه گاه آن حضرت را به غارت بردند و در «مظلم ساباط» او را زخمی ساختند.[۲۱] امام در چنین شرایطی مجبور به صلح شد و در پاسخ یکی از یارانش علت صلح را میل و رغبت بیشتر مردم بر صلح، ناخوشی آنان از جنگ و به ویژه حفظ شیعیان از کشته شدن دانسته است[۲۲].

امام با قید شرایطی مانند عدم تعیین جانشین از سوی معاویه[۲۳] و واگذاری تعیین خلیفه به شورای مسلمانان[۲۴]، در امان ماندن مسلمانان و شیعیان و عدم توطئه بر ضد اهل بیت[۲۵] خلافت را به معاویه واگذار کرد.

فضایل و مناقب[ویرایش | ویرایش مبدأ]

امام حسن(ع) را عابدترین، زاهدترین و با فضیلت مردم زمان خود دانسته‌اند[۲۶]از فضایل امام بخشش‌های زیاد آن حضرت است به طوری که ایثار[۲۷]بردباری و بخشش[۲۸]آن حضرت زبانزد عام و خاص بود[۲۹]. لقب کریم اهل بیت از بخشش‌های زیاد امام نام گرفته است. آن حضرت دو یا سه بار نصف یا به گزارشی تمام دارایی خود را در راه خدا صدقه داد.[۳۰][۳۱]

حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]

منابع شیعه و سنی از حج‌گزاری‌ مکرر امام حسن مجتبی(ع) با پای پیاده بسیار سخن گفته‌اند[۳۲] آن حضرت 25 بار با پای پیاده حج گزارد[۳۳]امام علت پیاده حج گزاردن را خضوع بیشتر در پیاده رفتن به خانه خدا عنوان کرد[۳۴].

همسران امام حسن(ع)[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نام همسران آن حضرت در منابع تاریخی عبارتند از: ام الحق دختر طلحة بن عبیداللَّه؛ حفصه دختر عبدالرحمن بن ابی‌بکر؛ هند دختر سهیل بن عمرو[۳۵]؛ و جعدة دختر اشعث بن قیس.[۳۶] شیخ مفید[۳۷] أم بشیر دختر عقبة بن عمرو بن ثعلبة و خولة دختر منظور الفزاریة را از دیگر همسران آن حضرت دانسته است. تعداد همسران آن حضرت در برخی منابع قدیمی‌ تا ده زن [۳۸] و در برخی منابع تا یازده زن نیز ذکر کرده‌اند.[۳۹]

برخی از گزارش‌ها اعداد مبالغه‌آمیزی از تعداد ازدواج‌ها و همسران امام حسن(ع) ذکر کرده‌اند که نام و نشانی از آنها در منابع نیست[۴۰].

فرزندان امام حسن(ع)[ویرایش | ویرایش مبدأ]

برای آن حضرت پانزده فرزند ذکر کرده‌اند[۴۱] و برخی[۴۲]چهار پسر و دو دختر گفته‌اند. نسل آن حضرت از طریق دو پسرش: حسن و زید، باقی ماند.همه فرزندان امام حسن مجتبی در روز عاشورا با امام حسین (ع) همراهی کردند. [۴۳]

بعدها شاخه حسنی علویان از فرزندان امام حسن(ع) از رقبای اصلی حکومت عباسیان بودند. از جمله محمد[۴۴] و ابراهیم[۴۵] فرزندان عبدالله بن حسن[۴۶]، و حسین بن علی بن حسن [۴۷](شهید فخ) (سال 169ق) با حکومت عباسی مبارزه کردند.

در نیمه دوم سده چهاره هجری اشراف حسنی موفق به تشکیل امارتی در مکه شدند که تا تسلط آل سعود بر حجاز استمرار یافت.

شهادت امام حسن(ع)[ویرایش | ویرایش مبدأ]

امام حسن(ع) بنا به قول مشهور در 28 صفر سال 50 ق[۴۸] مسموم و به شهادت رسید. برخی سالهای 47[۴۹] و 49[۵۰]و نیز هفتم صفر[۵۱]را زمان شهادت امام دانسته‌اند. بنا به قول مشهور جعده همسر آن حضرت به تحریک معاویه امام(ع) را مسموم و به شهادت رساند[۵۲].

مزار امام حسن(ع)[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اهل بیت بنابه وصیت آن حضرت (ادفنونی عند ابی)، خواستند او را در کنار قبر جدش رسول خدا(ص) به خاک بسپارند، اما بنی امیه به سرکردگی مروان بن حکم حاکم مدینه[۵۳]، به همراهی برخی زنان رسول خدا(ص) [۵۴] مانع شدند. بنی هاشم برای مقابله با بنی امیه آماده شدند که امام حسین (ع)، بنا به وصیت برادرش حسن(ع) مانع شد و به ناچار آن حضرت در بقیع به خاک سپرده شد.[۵۵]

امام حسن(ع) در قبرستان بقیع و کنار مرقد مادر بزرگش فاطمه بنت اسد و عباس عموی پیامبر به خاک سپرده شد. بعدها بر قبر آن حضرت و و عمویش عباس و هم چنین امام زین العابدین(ع) و امام باقر(ع) گنبدی ساخته شد که بلندترین عمارت مدینه توصیف شده است.[۵۶][۵۷]در سال 495 مجدالملک براوستانی وزیر برکیارق سلجوقی معماری از مردم قم را برای ساختن گنبدی بالای آرامگاه امام حسن(ع) به مدینه فرستاد[۵۸].این گنبد در روز هشتم شوال سال 1343 توسط وهابی های سعودی تخریب شد[۵۹].

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. . تاریخ مدینه دمشق، ج13، ص167؛ الارشاد, ج2, ص5.
  2. . ترجمه الامام الحسن من الطبقات الکبری، ص98؛ انساب الاشراف ج3، ص 219؛ اعلام الوری، ج1، ص402.
  3. . الطبقات الکبری، الخامسه، ج1، ص245؛ الاستیعاب، ج1, ص 384.
  4. . مناقب ال ابی طالب، ج3، ص175.
  5. . کشف الغمة، ج2،ص141؛ بحار الأنوار، ج43، ص255.
  6. . الکامل فی التاریخ، ج3، ص6.
  7. . نک: الحیاة السیاسیه للامام الحسن، ص114 ـ 130.
  8. . مروج الذهب, ج 2, ص344؛ الامامه و السیاسه, ج1, ص44؛ تاریخ الطبری، ج 4، ص388-389.
  9. . أنساب الأشراف، ج5، ص543؛ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص172.
  10. . الجمل، ص132, 175.
  11. . حیاة الامام الحسن بن علی ، ج1، ص481-486.
  12. . تهذیب الاحکام، ج9، صص145- 148.
  13. .علل الشرائع، ج1, ص230؛ الإرشاد، ج2، ص21؛ کشف الغمه، ج2، ص199..
  14. . کشف اللغمه، ج2، ص153-154؛ مسند الإمام المجتبی(ع)، ص36.
  15. . الارشاد؛ ج 2، ص9.
  16. . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214; شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج16، ص31.
  17. .المستدرک علی الصحیحین ، ج3, ص 174-176.
  18. . الفتوح، ج4، ص286; مقاتل الطالبیین، ص34-35.
  19. . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214.
  20. انساب الاشراف، ج۳، ص ۳۸
  21. .أنساب الأشراف، ج3،ص:35؛ الارشاد، ج2، ص12.
  22. . اخبار الطوال، ص220.
  23. . الاستیعاب، ج1، ص385-387.
  24. . الاستیعاب، ج1، ص386-387.
  25. . الفتوح، ج4، ص290-291.
  26. . الامالی, صدوق، ص244؛ عده الداعی، ص139.
  27. . کشف اللغمه، ج2،ص 180-182؛ نزهه الناظر، ص148-150.
  28. . الکامل مبرد، ج2، ص462. ( ندیدم)
  29. . نک : بحار الانوار ج43, ص 344 - 355 ؛ مناقب ال ابی طالب، ج3, ص188.
  30. . أنساب الأشراف، ج3،ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص68.
  31. . شرح الاخبار، ج3، ص113؛ مناقب ال ابی طالب ، ج3, ص 180.
  32. . أنساب الأشراف، ج3، ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص67؛ عده الداعی، ص139.
  33. . شذرات الذهب, ج1, ص242.
  34. . الأئمة الإثنا عشر، ص64.
  35. . أنساب الأشراف، ج3، ص20-22.
  36. . صلح امام حسن علیه السلام, آل یاسین، ص38.
  37. . الإرشاد، ج2، ص20.
  38. . الطبقات الکبری، ج5، ص244-245
  39. . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج16،ص21.
  40. . انساب الاشراف، ج3، ص25؛ قوت القلوب؛ ج 2 , ص 471.
  41. . تذکرة الخواص، ص194؛ الإرشاد، ج2، ص20.
  42. . الطبقات الکبری , ج5, ص 244-245
  43. . المجدی فی انساب الطالبین، ص19؛ مسند الإمام الشهید(ع)، ج2، ص107.
  44. . تاریخ الطبری، ج7، ص552.
  45. . الطبقات الکبری، ج5، ص439-441.
  46. . الفخری، ص164.
  47. . تاریخ الطبری، ج8، ص192-205.
  48. . کشف الغمه، ج2، ص205؛ ترجمه الامام الحسن (ع)من الطبقات الکبری، ص91.
  49. . البدء و التاریخ، ج5، ص74.
  50. . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص225؛ تاریخ مدینه دمشق، ج7، ص122.
  51. . الدروس الشرعیه، ج2، ص7.
  52. . البدایه و النهایه، ج8،س 43؛ تاریخ ابن خلدون, ج2, ص 649.
  53. . الوافی بالوفیات، ج12، ص68-69.
  54. . تذکره الخواص، ص193.
  55. . بحار الانوار، ج44، ص134.
  56. . رحله ابن جبیر, ص 155؛ مدینه شناسی, ص 326.
  57. . العقد الثمین، ج3، ص396.
  58. . الکامل فی التاریخ، ج10، ص352.
  59. . تاریخ حرم ائمه بقیع(ع) و آثار دیگر در مدینه منوره، ص51

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حسن بن علی المجتبی.
  • الاخبار الطوال: احمد ابن داود الدينوري (م.282ق.)، تحقيق عبدالمنعم عامر، قم، الرضي، 1412ق.
  • الارشاد: المفيد (م.413ق.)، بيروت، دار المفيد، 1414ق.
  • الاستيعاب في معرفه الاصحاب: يوسف بن عبدالله بن محمد ابن عبدالبر (م.463ق.)، تحقيق علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، 1412ق.
  • اعلام الوري: الطبرسي (م.548ق.)، قم، آل البيت:، 1417ق.
  • الامالي: الصدوق (م.381ق.)، قم، البعثه، 1417ق.
  • الامامة و السياسه: ابن قتيبه الدينوري (م.276ق.)، تحقيق طه محمد الزيني، موسسه الحلبي.
  • انساب الاشراف: البلاذري (م.279ق.)، تحقيق محمد حميد الله, مصر، دار التعارف، 1959م.
  • بحار الانوار: محمد تقي المجلسي (م.1110ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1403ق.
  • البدء والتاريخ: المطهر بن طاهر المقدسي (م.355ق.)، بيروت، دار صادر، 1903م.
  • البداية و النهايه: اسماعيل بن عمر ابن كثير (م.774ق.)، بيروت، دار الفكر، 1407ق.
  • تاريخ حرم ائمه بقيع(ع) و آثار ديگر در مدينه منوره: محمد صادق نجمي, تهران, مشعر, 1386ش.
  • تحليلي از زند گاني سياسي امام حسن مجتبي(ع): جعفر مرتضي العاملي, مترجم محمد سپهري, قم, دفتر تبليغات اسلاميحوزه علميه قم, 1376ش.
  • الائمه الاثني عشر: شمس الدين محمد بن طولون(م. 953ق), تحقيق صلاح الديم المنجد, قم, رضي.
  • ترجمه الامام حسن من الطبقات الکبري: ابن سعد (م.230ق.)، تحقيق عبدالعزيز الطباطبايي، قم، مؤسسة آل‌البيت:, 1416ق.
  • تهذيب الاحكام: الطوسي (م.460ق.)، تحقيق موسوي و آخوندي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1365ش.
  • الجمل والنصرة لسيد العتره: المفيد (م.413ق.)، قم، مكتبة الداوري.
  • الحياة السياسية للامام الحسن(ع): سيد جعفر مرتضي العاملي، بيروت، دارالسيره، 1414ق.
  • الدرالنظيم في خواص القرآن: يوسف بن حاتم الشامي المشغري العاملي(م. 664ق), قم, انشر الاسلامي.
  • الدروس الشرعيه: الشهيد الاول (م.786ق.)، قم، نشر اسلامي، 1412ق.
  • دعائم الاسلام: النعمان المغربي (م.363ق.)، تحقيق آصف بن علي اصغرفيضي، قاهره، دار المعارف، 1383ق.
  • ذخائر العقبي: احمدبن عبدالله الطبري (م.694ق.)، قاهره, مکتبه المقدسي, 1356ق.
  • الذريعة الي تصانيف الشيعه: آقابزرگ تهراني (م.1389ق.)، بيروت، دار الاضواء، 1403ق.
  • ربيع الابرار: الزمخشري (م.538ق.)، تحقيق عبدالامير، بيروت، اعلمي، 1412ق.
  • روض الجنان في شرح ارشاد الاذهان: الشهيد الثاني (م.965ق.)، قم، آل البيت:.
  • روضة الواعظين: الفتال النيشابوري (م.508ق.)، تحقيق سيد محمد مهدي، قم، الرضي.
  • زندگاني حضرت امام حسن بن علي: علامه مجلسي مترجم محمد جواد نجفي، تهران، انتشارات اسلاميه، 1362ش.
  • سبل الهدي: محمد بن يوسف الصالحي (م.942ق.)، تحقيق عادل احمد و علي محمد، بيروت، دار الكتب العلميه، 1414ق.
  • السقيفه و فدک: ابي بکر احمد بن عبدالعزيز الجواهري البصري البغدادي (م. 323ق)، تحقيق محمد هادي الاميني, بيروت، شرکة الکتبي، 1413ق.
  • سير اعلام النبلاء: الذهبي (م.748ق.)، تحقيق شعيب الارنووطو محمد نعيم العرقسوسي، بيروت، الرساله، 1413ق.
  • شرح نهج البلاغه: ابن ابي الحديد (م.656ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل، دار احياء الكتب العربيه، 1378ق.
  • صفة الصفوه: ابوالفرج الجوزي (م.597ق.)، تحقيق احمد بن علي, قاهره, دار الحديث, 1421ق.
  • العبر في خبر من غبر: الذهبي (م.748ق.)، تحقيق فواد سيد، کويت، تراث العربي.
  • عدة الداعي و نجاح الساعي: ابن فهد الحلي (م.841ق.)، تحقيق احمد موحد قمي، دار الكتب الاسلامي.
  • العقد الفريد: احمدبن عبد ربه (م.328ق.)، تحقيق مفيد قميحه، بيروت، دار الكتب العلميه، 1404ق.
  • علل الشرايع: محمد بن علي بن بابويه الصدوق (م.381ق.)، تحقيق بحرالعلوم، نجف، المكتبة الحيدريه، 1385ق.
  • عيون اخبار الرضا7: محمد بن علي بن بابويه الصدوق (م.381ق.)، تحقيق حسن الاعلمي, بيروت، اعلمي، 1404ق.
  • غاية المرام و حجة الخصام: سید هاشم البحراني (م.1107ق.)، تحقیق سید علی عاشور.
  • غرر الاخبار و درر الاثار: حسن بن محمد ديلمي(م. قرن 8ق) ، تحقیق اسماعيل ضيغم، قم، دليل ما، 1427ق.
  • الفتوح: احمد ابن اعثم الكوفي (م.314ق.)، تحقیق علي شيري، بيروت، دار الاضواء، 1411ق.
  • الفصول المهمة في اصول الائمه:: الحر العاملي (م.1104ق.)، به كوشش قائيني، قم، معارف اسلا مي‌امام رضا7، 1418ق.
  • قرب الاسناد: الحميري القمی (م.قرن 3ق.)، قم، آل البيت:، 1413ق.
  • قوت القلوب فی معامله المحبوب: محمد ابوطالب مكي (م.386ق.)، تحقیق باسل عیون السود, بیروت, دارالکتب العلمیه, 1417ق..
  • الطبقات الکبری: محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری(م. 230ق) تحقیق محمد عبدالقادر عطا, بیروت, دارالکتب العلمیه, 1410ق.
  • غنیه النزوع: ابن زهره الحلبی(م. 585ق), تحقیق ابراهیم البهادری, قم, موسسه الامام الصادق, 1417ق.
  • الجمل و النصره لسید العتره: المفید(م. 413ق)؛ قم, مکتبه الداوری.
  • العواصم من القواصم فی تحقیق مواقف بعد وفاه النبی(ص): ابن العربی( م. 543ق), تحقیق محب الدین خطیب , جده, الدار السعودیه, 1387ق.
  • کشف المحجه لثمره المهجه: سید ابن الطاووس(م.664ق.)، نجف الاشرف، الحيدريه، 1370ق.
  • الكافي: الكليني (م.329ق.)، تحقیق علی اکبر غفاري، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1367ش.
  • الكامل في التاريخ: علي ابن اثير (م.630ق.)، بيروت، دار صادر، 1386ق.
  • كشف الغمه فی معرفه الائمه: علي بن عيسي الاربلي (م.693ق.)، بيروت، دار الاضواء، 1405ق.
  • كمال الدين: محمد بن علي بن بابويه الصدوق (م.381ق.)، تحقیق علی اکبر غفاري، قم، نشر الاسلامي، 1405ق.
  • المجدي في انساب الطالبيين: علي بن محمد العلوي العمری (م.709ق.)، تحقیق احمد المهدوي، قم، مكتبة النجفي، 1409ق.
  • مجمع الزوائد: الهيث مي‌(م.807ق.)، بيروت، دار الكتاب العلمیه، 1408ق.
  • مروج الذهب و معدن الجوهر: علی بن حسین بن علی المسعودي (م.346ق.)، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق.
  • المستدرك علي الصحيحين: الحاكم النيشابوري (م.405ق.)، به كوشش مرعشلي، بيروت، دار المعرفه، 1406ق.
  • مسند الامام احمد بن حنبل: احمد بن حنبل (م.241ق.)، بيروت، دار صادر.
  • مسند زيد بن علي: زيد بن علي(م. 122ق) ، بيروت، دارمکتبة الحياه.
  • المصنّف: ابن ابي شيبه الکوفی (م.235ق.)، تحقیق سعيد محمد، دار الفكر، 1409ق..
  • معجم رجال الحديث: الخوئي (م.1413ق.)، بيروت، 1413ق.
  • المعيار و الموازنه: ابوجعفر الاسكافي (م.220ق.)، تحقیق محمد باقر محمودي، 1402ق.
  • مقاتل الطالبيين: ابوالفرج الاصفهاني (م.356ق.)، تحقیق کاظم المظفر, نجف الاشرف, مکتبه الحیدریه, 1385ق.
  • الملل والنحل: الشهرستاني (م.548ق.)، تحقیق سيد محمد كيلاني، بيروت، دار المعرفه، 1395ق.
  • مناقب آل ابي طالب: ابن شهر آشوب (م.588ق.)، تحقیق گروهي از اساتيد نجف، نجف، المکتبة الحيدريه، 1376ق.
  • المناقب: الموفق الخوارزمي‌(م.568ق.)، تحقیق مالك محمودي، قم، نشر اسلامي، 1414ق.
  • المنتظم: ابن الجوزي (م.597ق.)، تحقیق محمد عبدالقادر و ديگران، بيروت، دار الكتب العلميه، 1412ق.
  • منهاج السنة النبويه: احمد بن عبدالحلیم ابن تيميه (م.728ق.)، تحقیق محمد رشاد سالم، مؤسسة قرطبه، 1406ق.
  • نهاية الارب فی فنون الادب: احمد النويري (م.733ق.)، قاهره، دار الكتب والوثائق، 1423ق.
  • الوافي بالوفيات: الصفدي (م.764ق.)، تحقیق احمد الارنؤوط و تركي مصطفي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1420ق.
  • وسائل الشيعه: الحر العاملي (م.1104ق.)، تحقیق عبدالرحیم الربانی اشیرازی, بیروت, داراحیاء التراث العربی, 1403ق
  • وفاء الوفاء: علی بن احمد السمهودي (م.911ق.)، تحقیق خالد عبدالغني محفوظ، بيروت، دار الكتب العلميه، 2006م.
  • المصنف: عبدالرزاق الصنعانی(م. 211ق), تحقیق حبیب الرحمن الاعظمی.
  • مدینه شناسی: محمد باقر نجفی, تهران, شرکت قلم, 1364ش.
  • رحله ابن جبیر: محمد بن احمد ابن جبیر (م. 614ق), بیروت, دارو مکتبه الهلال.
  • الهداية الكبري: حسين بن حمدان الخصيبي (م.334ق.)، بيروت، البلاغ، 1411ق.
  • نهج البلاغه: خطبه الامام علی(ع) (م. 40ق) مترجم جعفر شهیدی, تهران, انتشارات علمی فرهنگی, 1378ش.
  • حیاه الامام الحسن بن علی(ع): باقر شریف القرشی, بیروت, دارالبلاغه, 1413ق.
  • الغدیر: عبدالحسین احمد الامینی النجفی: بیروت, دارالکتب العربی, 1397ق.
  • مسند الامام المجتبی (ع) عزیزالله عطاردی, تهران, عطارد, 1373ق.
  • العقد الثمین فی تاریخ بلد الامین: محمد بن احمد الفاسی(م. 832ق), تحقیق احمد عطاو محمد عبدالقادر, بیروت, دارالکتب العلمیه, 1419 ق.
  • پیکار صفین: نصر بن مزاحم منقری(م. 212ق), مترجم پرویز اتابکی, تهران, انتشارات و اموزش انقلاب اسلامی, 1370ش.
  • تشیع در مسیر تاریخ: حسین محمد جعفری, مترجم سید محمد تقی آیت اللهی, تهران, نشر فرهنگ اسلامی, 1382ش.
  • صلح امام حسن: راضی آل یاسین, مترجم سیدعلی خامنه ای, تهران, آسیا, 1348ش.
  • الخرائج و الجرائح: قطب الدین الراوندی(م. 573ق), تحقیق سید محمدباقر الموحد الابطحی, قم, موسسه الامام المهدی, 1409ق.
  • المحبر: محمد بن حبیب بن امید الهاشمی البغدادی(م. 245ق), تخقیق ایلزه لیختن شنیتر, بیروت, دارالافاق الجدیده.
  • مقتل الحسین: موفق بن احمد خوترزمی(م. 568ق), تحقیق محمد السماوی, قم, انوار المهدی, 1423ق.
  • نزهه الناظر و تنبیه الخاطر: حسن بن محمد بن الحسن الحلوانی(م. قرن 5ق), قم, مدرسه الامام المهدی, 1408ق.
  • شرح الاخبار: القاضی النعمان المغربی(م. 363ق), تحقیق سید محمد الحسینی الجلالی, قم, النشر الاسلامی.
  • شذرات الذهب فی اخبار من ذهب: عبدالحی بن احمد العکری الدمشقی (م. 1089ق), تحقیق الارناووط, بیروت, دارالفکر, 1406ق.
  • الائمه الاثنی عشر: شمس الدین محمد بن طولون(م. 953ق), تحقیق صلاح الدین المنجمد, قم, الرضی.
  • المبسوط: السرخسی(م. 483ق), بیروت, دارالمعرفه, بی تا.
  • زندگانی حسن بن علی(علیه السلام): باقر شریف قرشی, مترجم فخرالدین حجازی, تهران, بنیاد بعثت, 1352ش.
  • زندگانی دوازده امام (علیهم السلام): هاشم معروف الحسنی, مترجم محمد مقدس, تهران, امیرکبیر, 1382ش.
  • مسند الامام الشهید ابی عبدالله الحسین: عزیزالله عطاردی, تهران, عطارد, 1376ش.
  • الفخری فی الاداب السلطانیه و الدول الاسلامیه: محمد بن علی بن طباطبا معروف الطقطقی(م. 709ق), تحقیق عبدالقادر محمد مایو, بیروت, دارالقلم العربی, 1418ق.