آیه حج: تفاوت میان نسخهها
Hasaninasab (بحث | مشارکتها) (←منابع: اضافه کردن الگوی تکمیل مقاله + الگوی دانشنامه) |
Pourghorbani (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
(۳۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
خط ۱: | خط ۱: | ||
{{آیات حج و حرمین}} | |||
'''آیه حج''' | '''آیه حج''' نود و هفتمین آیه سوره [[سوره آلعمران|آلعمران]] است که بر اساس آن، [[حج]] بر تمام کسانی که [[استطاعت|مستطیع]] هستند [[واجب]] است. برخی آیات دیگر (مانند [[آیه ۱۹۶ سوره بقره]] و [[آیه ۲۷ سوره حج]]) نیز [[فهرست آیات حج|آیات حج]] نامیده شدهاند. مفسران و فقها از این آیه برداشتهایی کردهاند؛ برای نمونه: بر اساس این آیه حج بر همه (به نظر برخی فقها حتی بر کافران) واجب است. همچنین وقتی کسی استطاعت پیدا میکند باید در اولین فرصت حج بگذارد و اینکه حج از حقوق الهی است و تنها باید برای رضای خدا صورت گیرد. | ||
== آیههای حج == | |||
== | آیات مربوط به حج و ارکان و [[احکام]] آن بسیارند و در سورههای قرآن پراکندهاند؛ اما آیه معروف به «آیه حجّ» که بسیاری از [[مفسر|مفسران]] و دانشپژوهان از آن با همین تعبیر یاد کردهاند<ref>احکام القرآن، ج۳، ص۱۷؛ تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۷۰؛ الدر المنثور، ج۲، ص۵۲.</ref> آیه ۹۷ سوره آل عمران است. برخی از مفسران و فقها از [[آیه ۱۹۶ سوره بقره]]<ref>التفسیر الکبیر، ج۵، ص۱۵۳.</ref> و [[آیه ۲۷ سوره حج|آیه ۲۷ سوره حجّ]]<ref>ریاض المسائل، ج۶، ص۳۱.</ref> به آیه حجّ تعبیر کردهاند. | ||
== متن آیه == | |||
{{گفت و گو | {{گفت و گو | ||
|عرض=85 | |عرض=85 | ||
خط ۱۲: | خط ۱۲: | ||
|تورفتگی=0 | |تورفتگی=0 | ||
|تراز=وسط | |تراز=وسط | ||
|عنوان={{عربی|اندازه=92%| | |عنوان={{عربی|اندازه=92%| فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ ۖ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا ۗ وَلِلَّـهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا ۚ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّـهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ.<ref>سوره آل عمران، آیه ۹۷</ref> }} | ||
| در آن، نشانههايى روشن است [از جمله] مقام ابراهيم است؛ و هر كه در آن درآيد در امان است؛ و براى خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است؛ [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد. و هر كه كفر ورزد، يقيناً خداوند از جهانيان بىنياز است.<ref>ترجمه فولادوند</ref> | | در آن، نشانههايى روشن است [از جمله] مقام ابراهيم است؛ و هر كه در آن درآيد در امان است؛ و براى خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است؛ [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد. و هر كه كفر ورزد، يقيناً خداوند از جهانيان بىنياز است.<ref>ترجمه فولادوند</ref> | ||
}} | }} | ||
== | == نزول آیه و واجب شدن حج == | ||
در | برخی مفسران گفتهاند که حج با نزول همین آیه در سال نهم یا دهم هجرت (یا به قولی دیگر با نزول [[آیه ۲۷ سوره حج|آیه 27 سوره حج]]) واجب شد و پیامبر پس از نزول این آیه بود که در سال دهم حج گزارد.<ref>احكام القرآن، ج۵، ص۶۴؛ التبيان، ج۷، ص۳۰۹؛ كنز العرفان، ج۱، ص۲۶۸</ref> برخی دیگر برآنند که این آیه (همراه دیگر آیات [[سوره آل عمران]]) در سال سوم هجرت در [[مدینه]] نازل شد و [[حضرت محمد (ص)|پیامبر(ص)]] تا سال دهم هجرت به گزاردن حج توفیق نیافت.<ref>تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۴.</ref>برخی زمان وجوب حج را مربوط به نزول آیات دیگر از جمله: [[آیه ۲۷ سوره حج|آیه 27 سوره حج]]،<ref>تفسير قرطبي، ج۴، ص۱۴۴.</ref> آیه 196 سوره بقره<ref>التفسير الكبير، ج۵، ص۱۵۳؛ كنز العرفان، ج۱، ص۲۶۶، ۲۷۴. </ref> یا آیه 96 سوره آل عمران<ref>مسالك الافهام، ج۲، ص۱۱۹</ref> میدانند. | ||
== | == مضامین آیه == | ||
=== | ==== واجب بودن حج حتی بر کافران ==== | ||
بر اساس | بر اساس این آیه، خداوند حج را بر کسانی که [[استطاعت]] داشته باشند واجب کرده است. گفته شده که خطاب آیه همگان اعم از مرد، زن، [[مومن]] و [[کافر]] را در برمیگیرد. برخی [[فقیه|فقیهان]] [[شیعه]] و برخی از فقیهان [[اهل سنت]] بر این باورند که بر پایه این آیه، حج بر کافران، همانند مؤمنان واجب است و [[اسلام]] فقط [[شرط صحت]] آن دانسته شده است نه [[شرط وجوب]].<ref>منتهی المطلب، ج۲، ص۶۵۹.</ref> | ||
=== | ==== استطاعت (شرط واجب شدن حج) ==== | ||
در این آیه وجوب حج به استطاعت مشروط شده است.<ref>تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۵.</ref>[[فقیه|فقیهان]] [[شیعه]] و بسیاری از [[اهل سنت]] بر اساس آیه حج و آیه ۱۹۶ بقره بر فوریت انجام [[حج]] پس از حصول [[استطاعت]] و بقیه شروط وجوب حج استدلال کردهاند.<ref>الخلاف، ج۲، ص۲۵۷؛ المجموع، ج۷، ص۱۰۳؛ المنیر، ج۴، ص۱۶؛ کشف الغطاء، ج۲، ص۴۲۹.</ref> | |||
=== | ==== معنی «من کفر» در آیه ==== | ||
مفسران مقصود از {'''مَن کَفَر'''} را در آیه حج کسی دانستهاند که منکر وجوب حج گردد؛<ref>جامع البیان، ج۴، ص۲۷؛ التبیان، ج۲، ص۵۳۸.</ref> اما کسی که به وجوب آن معتقد باشد ولی حج را ترک کند، کافر قلمداد نمیشود.<ref>الکافی، ج۴، ص۲۶۶؛ التبیان، ج۲، ص۵۳۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۱۶.</ref> بر پایه سخن برخی از مفسران، مقصود از {'''وَ مَن کفَرَ'''} [[کفر]] به معنای خروج از دایره [[اسلام]] نیست، بلکه [[کفران نعمت|کُفران نعمت]] است؛ زیرا عمل به امر الهی، شکر نعمت و عدم اطاعت آن کفران نعمت است.<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۷۹۹؛ روح المعانی، ج۱، ص۱۱۵.</ref> | |||
== | ==== حج از حقوق الهی ==== | ||
بر اساس آیه ۹۷ سوره آل عمران حج از حقوق الهی بر بندگان است. بر این اساس گفته شده که حج تنها باید برای رضای خدا انجام شود.<ref>حج در اندیشه اسلامی، ص 20</ref> | |||
== پانویس == | == پانویس == | ||
خط ۵۳: | خط ۴۰: | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
{{دانشنامه | {{دانشنامه | ||
| آدرس = http:// | | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9528/%d8%a2%d9%8a%d9%87-%d8%ad%d8%ac | ||
| عنوان = آیه حج | | عنوان = آیه حج | ||
| نویسنده = لطفالله خراسانی | | نویسنده = لطفالله خراسانی | ||
}} | }} | ||
*'''احکام القرآن''': الجصاص (م.۳۷۰ق.)، به کوشش قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ | *'''احکام القرآن''': الجصاص (م.۳۷۰ق.)، به کوشش قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ | ||
*'''التبیان''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ | *'''التبیان''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ | ||
*'''تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛ | *'''تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم)''': ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛ | ||
*'''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛ | *'''التفسیر الکبیر''': الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛ | ||
*'''تفسیر قرطبی (الجامع لأحکام القرآن)''': القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ | *'''تفسیر قرطبی (الجامع لأحکام القرآن)''': القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛ | ||
*'''جامع البیان''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ | *'''جامع البیان''': الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛ | ||
*''' | *'''حج در اندیشه اسلامی'''، سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1400 | ||
*'''الخلاف''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛ | *'''الخلاف''': الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛ | ||
*'''الدر المنثور''': السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛ | *'''الدر المنثور''': السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛ | ||
*'''روح المعانی''': الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ق؛ | *'''روح المعانی''': الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ق؛ | ||
*'''ریاض المسائل''': سید علی الطباطبائی (م.۱۲۳۱ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛ | *'''ریاض المسائل''': سید علی الطباطبائی (م.۱۲۳۱ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛ | ||
*'''الکافی''': الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ | *'''الکافی''': الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛ | ||
*'''کشاف القناع''': منصور البهوتی (م.۱۰۵۱ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ | *'''کشاف القناع''': منصور البهوتی (م.۱۰۵۱ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛ | ||
*'''کشف الغطاء''': کاشف الغطاء (م.۱۲۲۷ق.)، مهدوی، اصفهان؛ | *'''کشف الغطاء''': کاشف الغطاء (م.۱۲۲۷ق.)، مهدوی، اصفهان؛ | ||
*'''مجمع البیان''': الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ | *'''مجمع البیان''': الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛ | ||
*'''المجموع شرح المهذب''': النووی (م.۶۷۶ق.)،دار الفکر؛ | *'''المجموع شرح المهذب''': النووی (م.۶۷۶ق.)،دار الفکر؛ | ||
*'''منتهی المطلب''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، چاپ سنگی؛ | *'''منتهی المطلب''': العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، چاپ سنگی؛ | ||
*'''المنیر''': وهبة الزحیلی، بیروت، دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۱ق؛ | *'''المنیر''': وهبة الزحیلی، بیروت، دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۱ق؛ | ||
*'''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق. | *'''وسائل الشیعه''': الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||
خط ۱۰۶: | خط ۸۶: | ||
[[رده:آیه های مربوط به حج]] | [[رده:آیه های مربوط به حج]] | ||
[[رده:مقالههای تکمیلشده]] | [[رده:مقالههای تکمیلشده]] | ||
[[ar:آیة الحج]] | |||
[[en:The verse of Hajj]] |
نسخهٔ کنونی تا ۲۱ ژانویهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۶:۱۵
آیات حج و حرمین |
سوره بقره |
۱۲۵ • ۱۲۶ • ۱۲۷ • ۱۲۸ • ۱۵۸ • ۱۹۶ • ۱۹۷ • ۱۹۸ • ۱۹۹ • ۲۰۰ • ۲۰۳ |
سوره آل عمران |
۹۶ • ۹۷ |
سوره مائده |
۲ • ۹۷ |
سوره توبه |
۲ • ۱۹ |
سوره حج |
۲۵ • ۲۶ • ۲۷ • ۲۸ • ۲۹ • ۳۳ • ۳۴ • ۳۶ • ۳۷ |
آیه حج نود و هفتمین آیه سوره آلعمران است که بر اساس آن، حج بر تمام کسانی که مستطیع هستند واجب است. برخی آیات دیگر (مانند آیه ۱۹۶ سوره بقره و آیه ۲۷ سوره حج) نیز آیات حج نامیده شدهاند. مفسران و فقها از این آیه برداشتهایی کردهاند؛ برای نمونه: بر اساس این آیه حج بر همه (به نظر برخی فقها حتی بر کافران) واجب است. همچنین وقتی کسی استطاعت پیدا میکند باید در اولین فرصت حج بگذارد و اینکه حج از حقوق الهی است و تنها باید برای رضای خدا صورت گیرد.
آیههای حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]
آیات مربوط به حج و ارکان و احکام آن بسیارند و در سورههای قرآن پراکندهاند؛ اما آیه معروف به «آیه حجّ» که بسیاری از مفسران و دانشپژوهان از آن با همین تعبیر یاد کردهاند[۱] آیه ۹۷ سوره آل عمران است. برخی از مفسران و فقها از آیه ۱۹۶ سوره بقره[۲] و آیه ۲۷ سوره حجّ[۳] به آیه حجّ تعبیر کردهاند.
متن آیه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَّقَامُ إِبْرَاهِيمَ ۖ وَمَن دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا ۗ وَلِلَّـهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا ۚ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَّـهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ.[۴]
|
در آن، نشانههايى روشن است [از جمله] مقام ابراهيم است؛ و هر كه در آن درآيد در امان است؛ و براى خدا، حج آن خانه، بر عهده مردم است؛ [البته بر] كسى كه بتواند به سوى آن راه يابد. و هر كه كفر ورزد، يقيناً خداوند از جهانيان بىنياز است.[۵]
|
نزول آیه و واجب شدن حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]
برخی مفسران گفتهاند که حج با نزول همین آیه در سال نهم یا دهم هجرت (یا به قولی دیگر با نزول آیه 27 سوره حج) واجب شد و پیامبر پس از نزول این آیه بود که در سال دهم حج گزارد.[۶] برخی دیگر برآنند که این آیه (همراه دیگر آیات سوره آل عمران) در سال سوم هجرت در مدینه نازل شد و پیامبر(ص) تا سال دهم هجرت به گزاردن حج توفیق نیافت.[۷]برخی زمان وجوب حج را مربوط به نزول آیات دیگر از جمله: آیه 27 سوره حج،[۸] آیه 196 سوره بقره[۹] یا آیه 96 سوره آل عمران[۱۰] میدانند.
مضامین آیه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
واجب بودن حج حتی بر کافران[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر اساس این آیه، خداوند حج را بر کسانی که استطاعت داشته باشند واجب کرده است. گفته شده که خطاب آیه همگان اعم از مرد، زن، مومن و کافر را در برمیگیرد. برخی فقیهان شیعه و برخی از فقیهان اهل سنت بر این باورند که بر پایه این آیه، حج بر کافران، همانند مؤمنان واجب است و اسلام فقط شرط صحت آن دانسته شده است نه شرط وجوب.[۱۱]
استطاعت (شرط واجب شدن حج)[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در این آیه وجوب حج به استطاعت مشروط شده است.[۱۲]فقیهان شیعه و بسیاری از اهل سنت بر اساس آیه حج و آیه ۱۹۶ بقره بر فوریت انجام حج پس از حصول استطاعت و بقیه شروط وجوب حج استدلال کردهاند.[۱۳]
معنی «من کفر» در آیه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
مفسران مقصود از {مَن کَفَر} را در آیه حج کسی دانستهاند که منکر وجوب حج گردد؛[۱۴] اما کسی که به وجوب آن معتقد باشد ولی حج را ترک کند، کافر قلمداد نمیشود.[۱۵] بر پایه سخن برخی از مفسران، مقصود از {وَ مَن کفَرَ} کفر به معنای خروج از دایره اسلام نیست، بلکه کُفران نعمت است؛ زیرا عمل به امر الهی، شکر نعمت و عدم اطاعت آن کفران نعمت است.[۱۶]
حج از حقوق الهی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر اساس آیه ۹۷ سوره آل عمران حج از حقوق الهی بر بندگان است. بر این اساس گفته شده که حج تنها باید برای رضای خدا انجام شود.[۱۷]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ احکام القرآن، ج۳، ص۱۷؛ تفسیر ابن کثیر، ج۲، ص۷۰؛ الدر المنثور، ج۲، ص۵۲.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۵، ص۱۵۳.
- ↑ ریاض المسائل، ج۶، ص۳۱.
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۹۷
- ↑ ترجمه فولادوند
- ↑ احكام القرآن، ج۵، ص۶۴؛ التبيان، ج۷، ص۳۰۹؛ كنز العرفان، ج۱، ص۲۶۸
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۴.
- ↑ تفسير قرطبي، ج۴، ص۱۴۴.
- ↑ التفسير الكبير، ج۵، ص۱۵۳؛ كنز العرفان، ج۱، ص۲۶۶، ۲۷۴.
- ↑ مسالك الافهام، ج۲، ص۱۱۹
- ↑ منتهی المطلب، ج۲، ص۶۵۹.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج۴، ص۱۴۵.
- ↑ الخلاف، ج۲، ص۲۵۷؛ المجموع، ج۷، ص۱۰۳؛ المنیر، ج۴، ص۱۶؛ کشف الغطاء، ج۲، ص۴۲۹.
- ↑ جامع البیان، ج۴، ص۲۷؛ التبیان، ج۲، ص۵۳۸.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۲۶۶؛ التبیان، ج۲، ص۵۳۸؛ وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۱۶.
- ↑ مجمع البیان، ج۲، ص۷۹۹؛ روح المعانی، ج۱، ص۱۱۵.
- ↑ حج در اندیشه اسلامی، ص 20
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- احکام القرآن: الجصاص (م.۳۷۰ق.)، به کوشش قمحاوی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛
- التبیان: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛
- تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق؛
- التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق؛
- تفسیر قرطبی (الجامع لأحکام القرآن): القرطبی (م.۶۷۱ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق؛
- جامع البیان: الطبری (م.۳۱۰ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛
- حج در اندیشه اسلامی، سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1400
- الخلاف: الطوسی (م.۴۶۰ق.)، به کوشش سید علی خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۸ق؛
- الدر المنثور: السیوطی (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛
- روح المعانی: الآلوسی (م.۱۲۷۰ق.)، به کوشش علی عبدالباری، بیروت، ۱۴۱۵ق؛
- ریاض المسائل: سید علی الطباطبائی (م.۱۲۳۱ق.)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛
- الکافی: الکلینی (م.۳۲۹ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
- کشاف القناع: منصور البهوتی (م.۱۰۵۱ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق؛
- کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م.۱۲۲۷ق.)، مهدوی، اصفهان؛
- مجمع البیان: الطبرسی (م.۵۴۸ق.)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق؛
- المجموع شرح المهذب: النووی (م.۶۷۶ق.)،دار الفکر؛
- منتهی المطلب: العلامة الحلی (م.۷۲۶ق.)، چاپ سنگی؛
- المنیر: وهبة الزحیلی، بیروت، دارالفکر المعاصر، ۱۴۱۱ق؛
- وسائل الشیعه: الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، قم، آل البیت:، ۱۴۱۲ق.