حمد جاسر: تفاوت میان نسخه‌ها
(اصلاح سجاوندی، ابرابزار) |
جز (جایگزینی متن - 'http://phz.hajj.ir/422' به 'http://hzrc.ac.ir/post') |
||
| (یک نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۳۱: | خط ۳۱: | ||
'''حمد جاسر''' پژوهشگر معاصر عربستانی، دارای آثاری در موضوع [[حرمین]] و [[حج]] است. جاسر به‌عنوان نویسنده و پژوهشگر تاریخ شبه جزیره عربی شناخته شده است. نویسندگیِ وی از سال ۱۳۵۱ق؛ و با نوشتن مقاله در روزنامه آغاز شد. وی از بزرگ‌ترین مورخان و جغرافی‌دانان معاصر عربستان و جزو پرکارترین دانشمندان این کشور است. | '''حمد جاسر''' پژوهشگر معاصر عربستانی، دارای آثاری در موضوع [[حرمین]] و [[حج]] است. جاسر به‌عنوان نویسنده و پژوهشگر تاریخ شبه جزیره عربی شناخته شده است. نویسندگیِ وی از سال ۱۳۵۱ق؛ و با نوشتن مقاله در روزنامه آغاز شد. وی از بزرگ‌ترین مورخان و جغرافی‌دانان معاصر عربستان و جزو پرکارترین دانشمندان این کشور است. | ||
حمد جاسر بیش از ۱۰۰۰ اثر اعم از تألیف، تحقیق، ویرایش، مقدمه‌نویسی بر آثار دیگران، مصاحبه، نقد و معرفی کتاب از خود بر جای نهاده است. بر پایه آنچه از زندگینامه وی برمی‌آید، وی به[[آل سعود]] تمایل دارد و در کوشش‌های علمی خود، گرایش به[[اندیشه سلفی]] را حفظ کرده و ذیل مباحثی همانند [[تبرک]] و [[توسل]]، بر پایه نگرش [[وهابیان]] حاشیه زده است. | حمد جاسر بیش از ۱۰۰۰ اثر اعم از تألیف، تحقیق، ویرایش، مقدمه‌نویسی بر آثار دیگران، مصاحبه، نقد و معرفی کتاب از خود بر جای نهاده است. بر پایه آنچه از زندگینامه وی برمی‌آید، وی به [[آل سعود]] تمایل دارد و در کوشش‌های علمی خود، گرایش به [[اندیشه سلفی]] را حفظ کرده و ذیل مباحثی همانند [[تبرک]] و [[توسل]]، بر پایه نگرش [[وهابیان]] حاشیه زده است. | ||
== معرفی اجمالی == | == معرفی اجمالی == | ||
حمد بن محمد بن جاسر به سال ۱۳۲۸ق. در روستای بَرود از [[منطقه نجد]]، در خانواده‌ای کشاورز و فقیر که به[[قبیله حرب]] نسب می‌برد، زاده شد. دوران کودکی را با ناتوانی و بیماری پشت سرگذاشت.<ref>حمد الجاسر، ص11، «مقدمه»؛ نک: زندگینامه خودنوشت حمد جاسر، 1402ق.</ref> آموزش ابتدایی را در روستای خود و سپس در [[ریاض]] گذراند. به سال ۱۳۴۱ق. موفق به حفظ قرآن شد و سپس در روستای خود به تدریس پرداخت. به سال ۱۳۴۶ق. برای ادامه آموختن علوم دینی به ریاض رفت. در سال ۱۳۴۸ق. پس از انجام [[حج]]<ref>حمد الجاسر، ص9-10، «مقدمه».</ref> به تحقیق و تحصیل در مرکز اسلامی سعودی (المعهد الاسلامی السعودی) پرداخت و به سال ۱۳۵۳ق. از بخش قضای شرعی آن فارغ‌التحصیل شد.<ref>حمد الجاسر و مسیرة الصحافه، ص33.</ref> | حمد بن محمد بن جاسر به سال ۱۳۲۸ق. در روستای بَرود از [[منطقه نجد]]، در خانواده‌ای کشاورز و فقیر که به [[قبیله حرب]] نسب می‌برد، زاده شد. دوران کودکی را با ناتوانی و بیماری پشت سرگذاشت.<ref>حمد الجاسر، ص11، «مقدمه»؛ نک: زندگینامه خودنوشت حمد جاسر، 1402ق.</ref> آموزش ابتدایی را در روستای خود و سپس در [[ریاض]] گذراند. به سال ۱۳۴۱ق. موفق به حفظ قرآن شد و سپس در روستای خود به تدریس پرداخت. به سال ۱۳۴۶ق. برای ادامه آموختن علوم دینی به ریاض رفت. در سال ۱۳۴۸ق. پس از انجام [[حج]]<ref>حمد الجاسر، ص9-10، «مقدمه».</ref> به تحقیق و تحصیل در مرکز اسلامی سعودی (المعهد الاسلامی السعودی) پرداخت و به سال ۱۳۵۳ق. از بخش قضای شرعی آن فارغ‌التحصیل شد.<ref>حمد الجاسر و مسیرة الصحافه، ص33.</ref> | ||
== مناصب و تدریس == | == مناصب و تدریس == | ||
در سال‌های ۱۳۵۳–۱۳۶۹ق. به تدریس در [[ینبع|یَنْبع]]، [[جده|جَده]]، [[مکه]]، [[احساء]]، [[ظهران]] و ریاض پرداخت.<ref>حمد الجاسر، ص13-14، «مقدمه».</ref> به سال ۱۳۵۸ق. برای تحصیل در دانشکده ادبیات الازهر به[[قاهره]] رفت. به دلیل جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹–۱۹۴۵م) پیش از پایان تحصیل به[[عربستان]] بازگشت. مدتی کوتاه به سال ۱۳۵۷ق. در [[ظبا]] در شمال [[حجاز]] به[[قضاوت]] پرداخت. به سال ۱۳۷۶ق. نیز مدتی مدیر دانشکده علوم شرعی و دانشکده ادبیات عربی ریاض بود.<ref>حمد الجاسر، ص13، «مقدمه».</ref> وی از سال ۱۳۸۱ق. تا ۱۳۹۵ق. در بیروت اقامت گزید و با آغاز نبرد داخلی [[لبنان]]، به ریاض بازگشت.<ref>حمد الجاسر، ص14، «مقدمه».</ref> وی به سال ۱۴۲۱ق. درگذشت و در ریاض به خاک سپرده شد.<ref>حمد الجاسر، ص15، «مقدمه».</ref> | در سال‌های ۱۳۵۳–۱۳۶۹ق. به تدریس در [[ینبع|یَنْبع]]، [[جده|جَده]]، [[مکه]]، [[احساء]]، [[ظهران]] و ریاض پرداخت.<ref>حمد الجاسر، ص13-14، «مقدمه».</ref> به سال ۱۳۵۸ق. برای تحصیل در دانشکده ادبیات الازهر به [[قاهره]] رفت. به دلیل جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹–۱۹۴۵م) پیش از پایان تحصیل به [[عربستان]] بازگشت. مدتی کوتاه به سال ۱۳۵۷ق. در [[ظبا]] در شمال [[حجاز]] به [[قضاوت]] پرداخت. به سال ۱۳۷۶ق. نیز مدتی مدیر دانشکده علوم شرعی و دانشکده ادبیات عربی ریاض بود.<ref>حمد الجاسر، ص13، «مقدمه».</ref> وی از سال ۱۳۸۱ق. تا ۱۳۹۵ق. در بیروت اقامت گزید و با آغاز نبرد داخلی [[لبنان]]، به ریاض بازگشت.<ref>حمد الجاسر، ص14، «مقدمه».</ref> وی به سال ۱۴۲۱ق. درگذشت و در ریاض به خاک سپرده شد.<ref>حمد الجاسر، ص15، «مقدمه».</ref> | ||
== نویسندگی == | == نویسندگی == | ||
| خط ۶۳: | خط ۶۳: | ||
=== تاریخی و جغرافیایی === | === تاریخی و جغرافیایی === | ||
در موضوعات تاریخی و جغرافیایی، وی نخست موقعیت مورد نظر را معین می‌نماید و تاریخچه و دیدگاه‌های پیشینیان درباره آن را بیان می‌کند و سپس با ارائه قرائن و شواهدی، نظر خود را تبیین می‌سازد.<ref>حمد الجاسر، ص16-17.</ref> آگاهی و بهره‌گیری از نسخ خطی، تأکید بر مشاهده عینی و تلاش در این مسیر چنان‌که از سفرهای گوناگون وی برمی‌آید، از دیگر ویژگی‌های تحقیقات جاسر است. بر پایه آنچه از زندگینامه وی برمی‌آید، وی به[[آل سعود]] تمایل دارد<ref>حمد الجاسر و مسیرة الصحافه، ص20 -21.</ref> و در کوشش‌های علمی خود، گرایش به اندیشه [[سلفی]] را حفظ کرده و ذیل مباحثی همانند [[تبرک]] و [[توسل]]، بر پایه نگرش [[وهابیان]] حاشیه زده است.<ref>المغانم المطابه، ص «ن» و «ف»، «مقدمه».</ref> | در موضوعات تاریخی و جغرافیایی، وی نخست موقعیت مورد نظر را معین می‌نماید و تاریخچه و دیدگاه‌های پیشینیان درباره آن را بیان می‌کند و سپس با ارائه قرائن و شواهدی، نظر خود را تبیین می‌سازد.<ref>حمد الجاسر، ص16-17.</ref> آگاهی و بهره‌گیری از نسخ خطی، تأکید بر مشاهده عینی و تلاش در این مسیر چنان‌که از سفرهای گوناگون وی برمی‌آید، از دیگر ویژگی‌های تحقیقات جاسر است. بر پایه آنچه از زندگینامه وی برمی‌آید، وی به [[آل سعود]] تمایل دارد<ref>حمد الجاسر و مسیرة الصحافه، ص20 -21.</ref> و در کوشش‌های علمی خود، گرایش به اندیشه [[سلفی]] را حفظ کرده و ذیل مباحثی همانند [[تبرک]] و [[توسل]]، بر پایه نگرش [[وهابیان]] حاشیه زده است.<ref>المغانم المطابه، ص «ن» و «ف»، «مقدمه».</ref> | ||
== حضور در مجامع علمی == | == حضور در مجامع علمی == | ||
| خط ۸۱: | خط ۸۱: | ||
{{دانشنامه | {{دانشنامه | ||
| آدرس = http:// | | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7392 | ||
| عنوان = جاسر حمد | | عنوان = جاسر حمد | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ آوریل ۲۰۲۱، ساعت ۲۳:۴۰
 | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حمد بن محمد بن جاسر |
| نسب | قبیله حرب |
| زادروز | سال ۱۳۲۸ق. |
| زادگاه | عربستان، روستای بَرود از منطقه نجد |
| دین | اسلام |
| مذهب | اهل‌سنت |
| شغل | نویسنده و پژوهشگر |
| منصب | قضاوت، مدیر دانشکده علوم شرعی و دانشکده ادبیات عربی ریاض |
| تاریخ درگذشت | سال ۱۴۲۱ق. |
| محل درگذشت | عربستان، ریاض |
| اطلاعات علمی و مذهبی | |
| تالیفات | دارای بیش از ۱۰۰۰ اثر |
حمد جاسر پژوهشگر معاصر عربستانی، دارای آثاری در موضوع حرمین و حج است. جاسر به‌عنوان نویسنده و پژوهشگر تاریخ شبه جزیره عربی شناخته شده است. نویسندگیِ وی از سال ۱۳۵۱ق؛ و با نوشتن مقاله در روزنامه آغاز شد. وی از بزرگ‌ترین مورخان و جغرافی‌دانان معاصر عربستان و جزو پرکارترین دانشمندان این کشور است.
حمد جاسر بیش از ۱۰۰۰ اثر اعم از تألیف، تحقیق، ویرایش، مقدمه‌نویسی بر آثار دیگران، مصاحبه، نقد و معرفی کتاب از خود بر جای نهاده است. بر پایه آنچه از زندگینامه وی برمی‌آید، وی به آل سعود تمایل دارد و در کوشش‌های علمی خود، گرایش به اندیشه سلفی را حفظ کرده و ذیل مباحثی همانند تبرک و توسل، بر پایه نگرش وهابیان حاشیه زده است.
معرفی اجمالی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
حمد بن محمد بن جاسر به سال ۱۳۲۸ق. در روستای بَرود از منطقه نجد، در خانواده‌ای کشاورز و فقیر که به قبیله حرب نسب می‌برد، زاده شد. دوران کودکی را با ناتوانی و بیماری پشت سرگذاشت.[۱] آموزش ابتدایی را در روستای خود و سپس در ریاض گذراند. به سال ۱۳۴۱ق. موفق به حفظ قرآن شد و سپس در روستای خود به تدریس پرداخت. به سال ۱۳۴۶ق. برای ادامه آموختن علوم دینی به ریاض رفت. در سال ۱۳۴۸ق. پس از انجام حج[۲] به تحقیق و تحصیل در مرکز اسلامی سعودی (المعهد الاسلامی السعودی) پرداخت و به سال ۱۳۵۳ق. از بخش قضای شرعی آن فارغ‌التحصیل شد.[۳]
مناصب و تدریس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در سال‌های ۱۳۵۳–۱۳۶۹ق. به تدریس در یَنْبع، جَده، مکه، احساء، ظهران و ریاض پرداخت.[۴] به سال ۱۳۵۸ق. برای تحصیل در دانشکده ادبیات الازهر به قاهره رفت. به دلیل جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹–۱۹۴۵م) پیش از پایان تحصیل به عربستان بازگشت. مدتی کوتاه به سال ۱۳۵۷ق. در ظبا در شمال حجاز به قضاوت پرداخت. به سال ۱۳۷۶ق. نیز مدتی مدیر دانشکده علوم شرعی و دانشکده ادبیات عربی ریاض بود.[۵] وی از سال ۱۳۸۱ق. تا ۱۳۹۵ق. در بیروت اقامت گزید و با آغاز نبرد داخلی لبنان، به ریاض بازگشت.[۶] وی به سال ۱۴۲۱ق. درگذشت و در ریاض به خاک سپرده شد.[۷]
نویسندگی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
جاسر نویسندگیِ را از سال ۱۳۵۱ق؛ و با نوشتن مقاله در روزنامه صوت الحجاز آغاز کرد. مقالات تاریخی او در روزنامه‌ها و مجلات امّ القری، المنهل، مدینه، البلاد السعودیه، المجمع العلمی العربی دمشق، الرساله، الفتح و مجله جامعة الملک سعود ریاض منتشر گشت.[۸]
در سال ۱۳۷۲ق. نخستین روزنامه ریاض با نام الریاض را که بعدها به الیمامه تغییر نام داد، منتشر کرد. در سال ۱۳۸۶ق. مؤسسه دار الیمامة للبحث والترجمة و التالیف را بنیان نهاد و ماهنامه تخصصی العرب را انتشار داد.[۹]
حمد جاسر با انگیزه بهره‌گیری از نسخ خطی[۱۰] به پژوهش در کتابخانه‌های متعدد، از جمله کتابخانه ملی الجزائر، ایاصوفیه ترکیه، کتابخانه واتیکان، و کتابخانه جامع صنعا پرداخت[۱۱] و خاطرات و دستاوردهای خود را در کتاب رحلات منتشر کرد. نیز برای بررسی مکان‌های جغرافیایی به نقاط گوناگون شبه جزیره سفر کرد و نتائج آن را در المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیه بازتاب داد.
آثار علمی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
وی ۲۸ کتاب شامل پنج سفرنامه، سه کتاب در انساب، پنج اثر در تراجم، شش کتاب جغرافیایی، سه کتاب در تاریخ مُدن، سه کتاب در لغت، دو کتاب در تاریخ اسب‌های عربی و کتابی در تاریخ عربستان نگاشت. افزون بر آن ۱۷ کتاب در موضوع ادبیات، تاریخ، جغرافیا، انساب و سفرنامه را تحقیق نمود و منتشر کرد.
آثار حرمینی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
مُلخَّص رِحلَتَی ابن عبدالسلام الدرعی (درگذشت ۱۲۳۹ق)، دُرَرَ الفرائد المُنظمَه فی اخبار الحج و طریق مکة المعظمه نگاشته محمد بن عبدالقادر جزیری (درگذشت ۹۴۴ق)، و المَغانم المُطابه فی مَعالم طابه نگاشته فیروزآبادی (درگذشت ۸۱۷ق)[۱۲] از تصحیحات وی در موضوع حج و حرمین است. هشت اثر نیز زیر نظر وی تحقیق و تصحیح شده‌اند که از آن جمله، عُمدة الاخبار فی مَدینة المُختار نگاشته احمد بن عبدالحمید عباسی (قرن ۱۰ق) در تاریخ مدینه است.
مقالات[ویرایش | ویرایش مبدأ]
همچنین وی پژوهش‌های متعدد در قالب مقاله از جمله الآثار الاسلامیّة فی مکّة المشرّفة، المدینة المنوّرة فی مطلع القرن الثانی عشر کما یصفها النابلسی فی رحلته، دعوة للعلماء لتبیین حدود عرفات و مزدلفة و منی، مؤلّفات فی تاریخ المدینه، وصف المدینة المنوّرة فی سنة ۱۳۰۳ق. از علی بن موسی افندی، وصف مکّة شرّفها الله و عظّمها، وصف المدینة المنوّرة کرّمها الله، و وصف بیت‌المقدس المبارک و ما حوله از تلمسانی (م۶۷۶ق) از جمله آثار حرمینی او هستند.[۱۳] او در برخی تصحیحات خود از جمله مناسک حربی، مقدماتی مفصل نگاشته که اثری تحقیقی هستند. در مجموع، بیش از ۱۰۰ اثر از کتاب‌ها و مقالات حمد جاسر به‌گونه مستقیم در موضوع حرمین و حج نگاشته شده است[۱۴] که از گستره پژوهش وی در این عرصه نشان دارد.
حمد جاسر بیش از ۱۰۰۰ اثر اعم از تألیف، تحقیق، ویرایش، مقدمه‌نویسی بر آثار دیگران، مصاحبه، نقد و معرفی کتاب از خود بر جای نهاده است که ویژگی‌های کامل آن‌ها در زندگی‌نامه‌اش منتشر شده است.[۱۵]
انتشار مجله[ویرایش | ویرایش مبدأ]
از دیگر آثار اثرگذار حمد جاسر در عربستان، مجله العرب است که به اعتبار وی، برخی نویسندگان برجسته عرب، مقالات خود در زمینه تاریخ جزیرة العرب و ادبیات را در آن منتشر کردند. وی ۳۵ سال این مجله را منتشر کرد. پس از او نیز این مجله به دست شماری از شاگردانش منتشر گشت. بیشتر مقالات بی‌امضای این مجله، نگاشته خود وی است.[۱۶]
پژوهش‌های حمد جاسر در آغاز با نگارش مطالبی در موضوعات متفاوت روزنامه‌ای یا نقد ادبی قصص و اشعار آغاز گشت. چنان‌که از سیر نگاشته‌های وی آشکار است، به تدریج به پژوهش تخصصی در زمینه تاریخ و جغرافیای جزیره عربی پرداخت[۱۷] و در شناخت قبایل، تیره‌ها و انساب عرب نامور گشت.
تاریخی و جغرافیایی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در موضوعات تاریخی و جغرافیایی، وی نخست موقعیت مورد نظر را معین می‌نماید و تاریخچه و دیدگاه‌های پیشینیان درباره آن را بیان می‌کند و سپس با ارائه قرائن و شواهدی، نظر خود را تبیین می‌سازد.[۱۸] آگاهی و بهره‌گیری از نسخ خطی، تأکید بر مشاهده عینی و تلاش در این مسیر چنان‌که از سفرهای گوناگون وی برمی‌آید، از دیگر ویژگی‌های تحقیقات جاسر است. بر پایه آنچه از زندگینامه وی برمی‌آید، وی به آل سعود تمایل دارد[۱۹] و در کوشش‌های علمی خود، گرایش به اندیشه سلفی را حفظ کرده و ذیل مباحثی همانند تبرک و توسل، بر پایه نگرش وهابیان حاشیه زده است.[۲۰]
حضور در مجامع علمی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
حمد جاسر حضوری فعال در بیش از هشت مجمع علمی کشورهای گوناگون عربی، از جمله شورای سیاست‌گذاری مؤسسه الفرقان داشت. نیز بیش از هفت بار از سوی دولت سعودی یا دیگر کشورهای عربی، به پاس خدمات علمی‌اش مورد تقدیر قرار گرفت.[۲۱]
مؤسسه خیریه حمد جاسر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پس از درگذشت وی، مؤسسه خیریه حمد جاسر با هدف تداوم کوشش‌های پژوهشی او، تأسیس گشت. مرکز فرهنگی این مؤسسه، موظف به ادامه انتشار مجله العرب، گسترش فعالیت مؤسسه دار الیمامه، نگهداری و توسعه کتابخانه حمد جاسر، اهدای جایزه علمی حمد جاسر، برگزاری نشست‌های علمی هفتگی و کنفرانس‌ها، و راه‌اندازی موزه حمد جاسر گشت.[۲۲] مرکز حمد جاسر الثقافی، به گردآوری مصاحبه‌های وی با روزنامه‌های گوناگون پرداخته است.[۲۳]
تا سال ۲۰۰۳م. نُه کتاب با موضوع حمد جاسر و پژوهش‌های وی منتشر شده[۲۴] که کامل‌ترین آن‌ها به سال ۱۴۱۵ق. برای بزرگداشت خدمات او از سوی کتابخانه ملی ملک فهد در ریاض، با عنوان حمد الجاسر: دراسة لحیاته مع ببلیوجرافیة شاملة لاعماله المنشورة در ۲۵۹ صفحه انتشار یافت. این کتاب در دو بخش به زندگینامه و کوشش‌های علمی و نیز تصاویر و دستخط‌هایی از او و معرفی بیش از هزار و صد اثر از وی پرداخته است. فهرست موضوعات و مؤلفان و نمایه عناوین این کتاب برای آگاهی از گستره کوشش‌های علمی حمد جاسر بسیار راهگشا است.
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ حمد الجاسر، ص11، «مقدمه»؛ نک: زندگینامه خودنوشت حمد جاسر، 1402ق.
- ↑ حمد الجاسر، ص9-10، «مقدمه».
- ↑ حمد الجاسر و مسیرة الصحافه، ص33.
- ↑ حمد الجاسر، ص13-14، «مقدمه».
- ↑ حمد الجاسر، ص13، «مقدمه».
- ↑ حمد الجاسر، ص14، «مقدمه».
- ↑ حمد الجاسر، ص15، «مقدمه».
- ↑ حمد الجاسر، ص14-15، «مقدمه».
- ↑ حمد الجاسر، ص15، «مقدمه».
- ↑ رحلات، ص6.
- ↑ حمد الجاسر، ص20، «مقدمه».
- ↑ حمد الجاسر، ص117، 184، 187، «مقدمه».
- ↑ حمد الجاسر، ص118، 174، 213، 227.
- ↑ نک: حمد جاسر، ص238، 248-250.
- ↑ حمد الجاسر، ص65-226.
- ↑ حمد الجاسر، ص14.
- ↑ حمد الجاسر، ص16.
- ↑ حمد الجاسر، ص16-17.
- ↑ حمد الجاسر و مسیرة الصحافه، ص20 -21.
- ↑ المغانم المطابه، ص «ن» و «ف»، «مقدمه».
- ↑ حمد الجاسر، ص16-17.
- ↑ حمد الجاسر، ص19، «مقدمه».
- ↑ حمد الجاسر، ص7، «مقدمه».
- ↑ حمد الجاسر، ص18، «مقدمه».
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل جاسر حمد.
- حمد الجاسر: ریاض، مکتبة الملک فهد، ۱۴۲۶ق.
- رحلات: حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۴۰۰ق.
- المغانم المطابه: محمد الفیروزآبادی (درگذشت ۸۱۷ق)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۳۸۹ق.
- حمد الجاسر و مسیرة الصحافة و الطباعه: عبدالعزیز بن صالح بن سلمه، ریاض، مکتبة الملک فهد، ۱۴۲۳ق.