خانه ارقم: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
(صفحه‌ای تازه حاوی «خانه ارقم: از خانه‌های معروف مکه، در دامنه کوه صفا و محل موقت دعوت پیامبر9 خا...» ایجاد کرد)
 
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
خانه ارقم: از خانه‌های معروف مکه، در دامنه کوه صفا و محل موقت دعوت پیامبر9
خانه [[ارقم]] از خانه‌های معروف [[مکه]]، در دامنه [[کوه صفا]] و محل موقت دعوت [[پیامبر]] است. حضور پیامبر در خانه ارقم، مبنایی برای زمان‌بندی بخشی از حوادث سال‌های آغازین دعوت پیامبر شد.<ref>. نک: الطبقات الکبری، ج3، ص183؛ تاریخ مدینة دمشق، ج35، ص252.</ref> پس از مهاجرت ارقم به [[مدینه]]، اطلاعی از وضعیت خانه وی در دست نیست. ارقم با وقف خانه خود برای فرزندانش، هرگونه [[ارث]] بردن از این خانه و خرید و فروش آن را برای آنان منع کرد.
خانه ارقم در شرق مسجدالحرام، و در دامنه کوه صفا*<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج1، ص7.</ref> در 48 متري ابتداي سعي از کوه صفا<ref>  التاريخ القويم، ج2، ص82-88؛ آثار اسلامي مکه و مدينه، ص156.</ref>، و کنار خانه ام هاني*، خواهر علي بن ابي‌طالب<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص260، 294.</ref> قرار داشت.
==نسب ارقم==
ابوعبدالله ارقم بن عبدمناف، از تيره بني‌مخزوم<ref>. الطبقات الکبري، ج3، ص183؛ تاريخ الطبري، ج11، ص519؛ الاستيعاب، ج1، ص131.</ref> و از نخستين اسلام آورندگان بود.<ref>. الطبقات الکبري، ج3، ص183؛ المنتظم، ج5، ص279؛ الاصابه، ج1، ص197.</ref> وي را از مهاجران به مدينه<ref>. الاستيعاب، ج1، ص131؛ اسدالغابه، ج1، ص60.</ref>، کارگزاران زکات<ref>. اسدالغابه، ج1، ص60.</ref> و کاتبان پيامبر9<ref>. البداية و النهايه، ج5، ص363.</ref> شمرده‌اند. درگذشت ارقم را در سال 55ق. و در سن هشتاد و چند سالگی در مدينه، و در زمان حکومت معاويه دانسته‌اند.<ref>. الطبقات الکبري، ج3، ص185؛ تاريخ الطبري، ج11، ص519.</ref>
ابوعبدالله ارقم بن [[عبدمناف]]، از تیره [[بنی مخزوم|بنی‌مخزوم]]<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص183؛ تاریخ الطبری، ج11، ص519؛ الاستیعاب، ج1، ص131.</ref> و از نخستین [[اسلام]] آورندگان بود.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص183؛ المنتظم، ج5، ص279؛ الاصابه، ج1، ص197.</ref> وی را از [[مهاجران]] به [[مدینه]]<ref>. الاستیعاب، ج1، ص131؛ اسدالغابه، ج1، ص60.</ref>، کارگزاران [[زکات]]<ref>. اسدالغابه، ج1، ص60.</ref> و [[کاتبان پیامبر]]<ref>. البدایة و النهایه، ج5، ص363.</ref> شمرده‌اند. درگذشت ارقم را در سال 55ق. و در سن هشتاد و چند سالگی در مدینه، و در زمان حکومت [[معاویه]] دانسته‌اند.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص185؛ تاریخ الطبری، ج11، ص519.</ref>
واقدي، نخستين بار، از حضور پيامبر9 در خانه ارقم، در اواخر دوران دعوت مخفي آن حضرت (سال سوم)، و تبليغ اسلام در آن خانه، ياد کرده است.<ref>. الطبقات الکبري، ج3، ص183، 292؛ ج4، ص76.</ref> برخي نيز آن را مخفي‌گاه پيامبر و مسلمانان دانسته‌اند<ref>. الاستيعاب، ج1، ص131؛ اسدالغابه، ج1، ص60.</ref> که با توجه به آگاهي قريش از دعوت پيامبر و ساختارِ شهريِ مکه، صحيح به نظر نمي‌رسد.
==موقعیت==
عمار بن ياسر، صُهَيب بن سنان، مُصعب بن عُمير بن هاشم، طُليب بن عمير بن وهب، اِياس، عاقل، خالد و عامر، فرزندان ابوبُکير لَيثي، از معدود مسلماناني بودند که در اين خانه اسلام آوردند.<ref>. الطبقات الکبري، ج3، ص86، 91، 171، 187، 297؛ انساب الاشراف، ج1، ص179؛ ج9، ص415؛ الاستيعاب، ج2، ص728؛ ج4، ص1474.</ref> همچنين از اسلام حمزة ابن عبدالمطلب<ref>. الدرر، ص40.</ref> و سپس عمر بن خطاب در اين خانه، و به دنبال آن آغاز دعوت علني پيامبر9 نيز ياد شده است.<ref>. الطبقات الکبري، ج3، ص184؛ اخبار مکه، الفاکهي، ج4، ص12؛ الاستيعاب، ج1، ص132.</ref> در حالي که برخي از مورخان، اسلامِ عمر را پس از مهاجرت مسلمانان به حبشه (سال پنجم) دانسته‌اند.<ref>. السيرة النبويه، ابن هشام، ج1، ص342؛ تاريخ الطبري، ج2، ص335.</ref> منابع تفسيري از نزول آيه 51 کهف/18 در اين خانه ياد کرده‌اند.<ref>. تفسير العياشي، ج2، ص329.</ref>
خانه [[ارقم]] در شرق [[مسجدالحرام]]، و در دامنه [[کوه صفا]]<ref>. اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص7.</ref> در 48 متری ابتدای [[سعی]] از کوه صفا<ref>  التاریخ القویم، ج2، ص82-88؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص156.</ref>، و کنار خانه [[ام هانی]]، خواهر [[علی بن ابیطالب|علی بن ابی‌طالب]]<ref>. اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص260، 294.</ref> قرار داشت.
برخي محققان گزارش‌هاي مبالغه‌آميز واقدي را در بيان نقش خانه ارقم، در مراحل دعوت، که پيش از آن سيره‌نويساني چون ابن اسحاق از آن نام نبرده‌اند، متأثر از سياست‌هايي مي‌دانند که تلاش داشت با بزرگ‌نماييِ نقش اين خانه، اهميت و جايگاه شعب ابي‌طالب را در حوادث عصر مکي، تحت الشعاع قرار دهد.<ref>. الصحيح من سيرة النبي، ج2، ص345؛ السيرة النبويه، نجاح طايي، ج1، ص248.</ref> تأکيد برخي مورخان<ref>. الطبقات الکبري، ج3، ص183-184؛ اخبار مکه، الازرقي، ج1، ص7.</ref> و سفرنامه‌نويسان<ref>. شفاء الغرام، ج1 ص16، 363.</ref> بر فضيلت خانه ارقم، به عنوان يکي از پر فضيلت‌ترين خانه‌هاي مکه و معرفي اين خانه به عنوان دارالاسلام<ref>. الطبقات الکبري، ج3، ص184.</ref> و نيز طرح ادعاي مسلمان شدن گروه بسياري در اين خانه<ref>. الطبقات الکبري، ج3، ص183؛ الاستيعاب، ج1، ص131؛ امتاع الاسماع، ج1، ص35.</ref> را شايد بتوان نتيجه اين سياست دانست. حضور پيامبر9 در خانه ارقم، به رغم عدم تعيين زمان دقيق اين حادثه، نقطه عطفي در تاريخ اسلام گرديد و به عنوان مبنايي براي زمان‌بندي بخشي از حوادث سال‌هاي آغازين دعوت پيامبر9 شد.<ref>. نک: الطبقات الکبري، ج3، ص183؛ تاريخ مدينة دمشق، ج35، ص252.</ref>
==وقایع==
پس از مهاجرت ارقم به مدينه، اطلاعي از وضعيت خانه وي در دست نيست. تنها در يک گزارش، از اقدام ارقم در وقف اين خانه، خبر داده شده است. بر اساس اين گزارش ارقم با وقف خانه خود براي فرزندانش، هرگونه ارث بردن از اين خانه و خريد و فروش آن را براي آنان منع کرد. هشام بن عاص بن هشام مخزومي و غلام وي، شاهدان اين وقف بودند.<ref>. الطبقات الکبري، ج3، ص184؛ الاستيعاب، ج4، ص1540؛ المنتظم ج5، ص279-280.</ref> از اين رو خانه ارقم، تا روزگار منصور عباسي، در دست بازماندگان ارقم قرار داشت. ولي پس از سرکوب جنبش محمد نفس زکيه در 145ق. منصور عباسي (حک: 136-158ق.) ابتدا عبدالله بن عثمان بن ارقم را، که از پيروان نفس زکيه بود، به زندان افکند و سرانجام به زور، سهم اين خانه را از او به هفده هزار دينار، و سپس سهم ديگر برادرانش را خريد. به گفته يکي از نوادگان ارقم، تصميم منصور در خريدن اين خانه به سفر حجي باز مي‌گردد که در آن منصور، در حالي که از مروه به سوي صفا باز مي‌گشت، خاندان ارقم را بالاي خانه‌شان نظاره‌گر اعمال حج خود ديد.
* حضور پیامبر در خانه ارقم، در اواخر دوران دعوت مخفی آن حضرت (سال سوم)، و تبلیغ اسلام در آن خانه بود.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص183، 292؛ ج4، ص76.</ref>
پس از آن مهدي عباسي (حک: 158-169ق.) اين خانه را به همسر خود، خيزران، مادر هادي و هارون عباسي، اهدا کرد<ref>. الطبقات الکبري، ج3، ص184؛ انساب الاشراف ج10، ص215؛ بهجة النفوس، ج1، ص267.</ref> و او نيز مسجدي در آن ساخت و سقاخانه‌اي در حياط آن بنا کرد.<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص200؛ العقد الثمين، ج1، ص55؛ الروض المعطار، ص194.</ref> فأسي (م.832ق.) در بازديد از اين خانه، مساحت مسجد را حدود 4 متر در بيش از 5/3 متر دانسته است.<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص363.</ref> برخي نيز از خريد خانه توسط خيزران، در سال 171ق. و در دوره حکومت هارون (حک: 170-193ق.)، خبر داده‌اند.<ref>. البداية و النهايه، ج10، ص175؛ التاريخ القويم، ج2، ص83، 90.</ref> خانه ارقم که از اين پس به دارخيزران مشهور شد<ref>. اخبار مکه، الازرقي، ج2، ص200؛ سبل الهدي، ج2، ص320؛ الجامع اللطيف، ص289.</ref>، بعدها به دست جعفر، نوه خيزران، افتاد تا آن‌که در دوره مأمون (حک: 198-218ق.)، غسّان بن عبّاد عباسي، از ديگر نوادگان خيزران، اين خانه را خريد.<ref>. الطبقات الکبري، ج3، ص184؛ المنتظم، ج5، ص280.</ref>
* برخی نیز آن را مخفی‌گاه پیامبر و مسلمانان دانسته‌اند<ref>. الاستیعاب، ج1، ص131؛ اسدالغابه، ج1، ص60.</ref> که با توجه به آگاهی [[قریش]] از دعوت [[پیامبر]] و ساختارِ شهری [[مکه]]، صحیح به نظر نمی‌رسد.
ابن کثير (م.774ق.)، در گزارشي غير مشهور، از اقدام خيزران در الحاق خانه ارقم به مسجدالحرام، در دوران مهدي عباسي، خبر داده است<ref>. البداية و النهايه، ج10، ص175.</ref> و اين در حالي است که هيچ يک از مورخان پيش و پس از او و سفرنامه‌نويساني که از اين خانه ديدن کرده‌اند، از اين الحاق صحبتي نکرده‌اند. به گزارش ايوب صبري پاشا (م.1307ق.) اين خانه پس از آن‌که به ملکيت اشراف بني‌الحسن درآمد، به دست ابراهيم بک، از کارگزاران عثماني افتاد و وي اين خانه را به سلطان سليم روم اهدا کرد.<ref>. موسوعة مرآة الحرمين، ج2، ص869.</ref>
* عده‌ای همچون [[عمار بن یاسر]] و [[حمزة ابن عبدالمطلب]]<ref>. الدرر، ص40.</ref>  در این خانه اسلام آورده‌اند.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص86، 91، 171، 187، 297؛ انساب الاشراف، ج1، ص179؛ ج9، ص415؛ الاستیعاب، ج2، ص728؛ ج4، ص1474.</ref> و به دنبال آن، آغاز دعوت علنی پیامبر نیز یاد شده است.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص12؛ الاستیعاب، ج1، ص132.</ref>
اهميت اين خانه نزد مسلمانان سبب گرديد تا در دوره‌هاي مختلف، مورد توجه حاکمان قرار گيرد و منابع، از موارد متعدد مرمت و بازسازي آن گزارش دهند. جمال‌الدين جواد اصفهاني، وزير زنگيان حاکم در شام و موصل در سال 555ق. با هزينه‌اي بالغ بر هزار دينار اين خانه را بازسازي کرد.<ref>. رحله ابن جبير، ص130؛ مرآة الحرمين، ج1، ص193.</ref>
* منابع تفسیری از نزول آیه 51 [[کهف]]/18 در این خانه یاد کرده‌اند.<ref>. تفسیر العیاشی، ج2، ص329.</ref>
ابن جبير (م.614ق.) در روز چهارشنبه، 29 ذي‌قعده سال 578ق.، در بازديد از خانه ارقم، آن را در موازات صفا و کنار اتاقکي که محل سکونت بلال حبشي بود، دانست. بر اساس اين گزارش، در سمت راست وارد شونده به خانه، دري قرار داشت و به اتاقي باز مي‌شد که محل نشستن پيامبر و محل تخته‌سنگي بود که پيامبر9 بدان تکيه مي‌داد و جانب راست اين جايگاه جاي ابوبکر و سپس جاي علي بن ابي‌طالب بود. تخته‌سنگي که علي بدان تکيه مي‌داده، شبيه محراب بود و درون ديوار قرار داشت. بالاي اين اتاق به تازگي گنبدي ساخته شده بود. در برابر درِ ورودي اين خانه، خانه‌هاي کرايه‌اي براي حاجيان ساخته بودند.<ref>. رحله ابن جبير، ص129-130. </ref>
==سرگذشت خانه==
از بازسازي خانه ارقم به دستور مستنصر عباسي (حک: 623-641ق.)، و نيز در سال821ق. به مباشرت علاء‌الدين علي بن ناصر، معروف به قائد، همچنين به دستِ زني از مکه به نام مُرّة العصماء در قرن نهم ياد شده است.<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص363.</ref> از بازسازي اين خانه به شکل مسجد در سال 999ق.، به دستور سلطان مراد سوم<ref>. موسوعة مرآة الحرمين، ج2، ص869.</ref>، و نيز در سال1112ق. به دست ابراهيم بک، از کارگزاران عثماني، گزارش شده است.<ref>. التاريخ القويم، ج2، ص86.</ref> ايوب صبري پاشا از وجود چهار گنبد زيبا و يک مأذنه روي آن خبر داده است.<ref>. موسوعة مرآة الحرمين، ج2، ص896.</ref> اين گنبد تا سال 1343ق. باقي بود.<ref>. التاريخ القويم، ج2، ص86.</ref>
ارقم با [[وقف]] خانه خود برای فرزندانش، هرگونه ارث بردن از این خانه و خرید و فروش آن را برای آنان منع کرد.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ الاستیعاب، ج4، ص1540؛ المنتظم ج5، ص279-280.</ref>
رفعت پاشا، در بازديد از خانه ارقم در سال 1318ق.، اين خانه را سمت چپ كوچه‏اي دانسته كه به سوي صفا بالا مي‏رفت. در پس درِ اين خانه که به مشرق باز مي‌شد، فضاي باز با ابعاد 4*8 قرار داشت. سمت چپ خانه، ايواني سقف‏دار به عرض 3 متر وجود داشت كه در ميانه ديوارِ سمتِ راستِ آن، دري قرار داشت كه به اتاقي به طول 8 متر و عرض تقريباً 4 متر باز مي‌شد. در گوشه جنوب شرقي اين اتاق، دو سنگ‌نبشته ديده مي‌شد که روي نخستين سنگ‌نبشته، آيه36 نور/ 24 (...في بُيُوتٍ أَذِن اللَّهُ أنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فيها اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فيها بالغُدُوِّ وَالآصالِ) و عبارت «هذا مُختبأُ رسولِ الله و دارُالخيزران، وفيها مبتدأُ الإسلام، اَمر بتجديدِهِ الفقيرُ إلی مولاه، أمينُ الملك مصلح، إبتغاءَ ثوابِ الله ورسوله، ولا يضيع أجرَ المحسنين» نقش بسته است.<ref>. مرآة الحرمين، ج1، ص192-193.</ref> فأسي نيز پيش از اين، از وجود اين سنگ‌نبشته، با ‌اندکي اختلاف در متن آن، گزارش داده است.<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص363.</ref>
بعدا [[منصور عباسی]] خانه را از نوادگان ارقم خریده و تصاحب کرد. و به همسر خود، [[خیزران]]، اهدا کرد<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ انساب الاشراف ج10، ص215؛ بهجة النفوس، ج1، ص267.</ref> و او نیز مسجدی در آن ساخت.<ref>. اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص200؛ العقد الثمین، ج1، ص55؛ الروض المعطار، ص194.</ref>  
روي دومين سنگ نبشته که به بازسازي خانه توسط جمال‌الدين اصفهاني در سال 555ق. باز مي‌گردد، اين عبارت ديده مي‌شود: «بسم الله الرحمن الرحيم، هذا مُختَبأُ رسولِ الله المعروفُ بدار الخيزران، اَمَر بعملِه وإنشائِه العبدُ الفقير لرحمةِ الله تعالی، جمالُ الدين شرفُ الإسلام، أبوجعفر محمدُ بنُ علي ابن أبي منصور الإصفهاني وزيرُ الشامِ والموصلِ الطالبُ الوصول إلی الله تعالی، الراجيُ لرحمتِه، أطال اللهُ في الطاعة بقاه، وَ اَنالَهُ في الدارَين مُناه في سنة خمس وخمسين وخمسمائه».<ref>. مرآة الحرمين، ج1، ص193.</ref>
 
اين خانه در سال 1375ق.، در حکومت سعود بن عبدالعزيز، به مسجدالحرام ضميمه<ref>. التاريخ القويم، ج2، ص82؛ آثار اسلامي مکه و مدينه، ص156-157.</ref>، و به نقلي در سال 1399ق. ويران شد.<ref>. المعالم الاثيره، ص241.</ref> اکنون به ياد اين خانه، اولين دري که از آن سمت به مسجدالحرام باز مي‌شود، باب ارقم نام‌گذاري کرده‌اند و احتمال داده شده که مکان اين خانه، جايگاه پلکان برقي سمت صفا، مدخل ورودي طبقه دوم، باشد.<ref>. تاريخ و آثار اسلامي، ص123-124؛ آثار اسلامي مکه و مدينه، ص157.</ref> ارقم خانه‌اي نيز در محله بني‌زريق در مدينه داشت که از آن در منابع ياد شده است.<ref>. الطبقات الکبري، ج3، ص184-185؛ تاريخ المدينة المنوره، ج1، ص245.</ref>
خانه ارقم از این پس به دار خیزران مشهور شد<ref>. اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص200؛ سبل الهدی، ج2، ص320؛ الجامع اللطیف، ص289.</ref>، بعدها غسّان بن عبّاد عباسی، از دیگر نوادگان خیزران، این خانه را خرید.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ المنتظم، ج5، ص280.</ref>  
==جستارهای وابسته==
 
*[[مکه]]
اهمیت این خانه نزد [[مسلمانان]] سبب گردید تا در دوره‌های مختلف، مورد توجه حاکمان قرار گیرد و در موارد متعدد مرمت و بازسازی شود<ref>. رحله ابن جبیر، ص130؛ مرآة الحرمین، ج1، ص193.</ref>.<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص363.</ref> از بازسازی این خانه به شکل [[مسجد]] در سال 999ق.<ref>. موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص869.</ref>، و نیز در سال1112ق. گزارش شده است.<ref>. التاریخ القویم، ج2، ص86.</ref>
==معماری خانه پیش از تخریب==
خانه ارقم در موازات [[صفا]] و در کنار محل سکونت [[بلال حبشی]] بود. در سمت راست وارد شونده به خانه، دری قرار داشت و به اتاقی باز می‌شد که محل نشستن [[پیامبر]] و محل تخته‌سنگی بود که پیامبر بدان تکیه می‌داد و جانب راست این جایگاه جای [[ابوبکر بن ابی‌قحافه|ابوبکر]] و سپس جای [[علی بن ابی‌طالب]] بود. تخته‌سنگی که علی بدان تکیه می‌داده، شبیه محراب بود و درون دیوار قرار داشت. بالای این اتاق گنبدی ساخته شده بود. در برابر درِ ورودی این خانه، خانه‌های کرایه‌ای برای حاجیان ساخته بودند.<ref>. رحله ابن جبیر، ص129-130. </ref>
و چهار گنبد زیبا و یک مأذنه روی آن بود.<ref>. موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص896.</ref> این گنبد تا سال 1343ق. باقی بود.<ref>. التاریخ القویم، ج2، ص86.</ref>
سمت چپ خانه، ایوانی سقف‏دار به عرض 3 متر وجود داشت كه در میانه دیوارِ سمتِ راستِ آن، دری قرار داشت كه به اتاقی به طول 8 متر و عرض تقریباً 4 متر باز می‌شد. در گوشه جنوب شرقی این اتاق،<ref>. مرآة الحرمین، ج1، ص192-193.</ref> دو سنگ‌نبشته دیده می‌شد<ref>. شفاء الغرام، ج1، ص363.</ref>.<ref>. مرآة الحرمین، ج1، ص193.</ref>
==سرانجام خانه==
این خانه در سال 1375ق. در حکومت [[سعود بن عبدالعزیز]]، به مسجدالحرام ضمیمه<ref>. التاریخ القویم، ج2، ص82؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص156-157.</ref>، و به نقلی در سال 1399ق. ویران شد.<ref>. المعالم الاثیره، ص241.</ref> اکنون به یاد این خانه، اولین دری که از آن سمت به [[مسجدالحرام]] باز می‌شود، [[باب ارقم]] نام‌گذاری کرده‌اند و احتمال داده شده که مکان این خانه، جایگاه پلکان برقی سمت [[صفا]]، مدخل ورودی طبقه دوم، باشد.<ref>. تاریخ و آثار اسلامی، ص123-124؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص157.</ref>  
 
== خانه ارقم در مدینه ==
ارقم خانه‌ای نیز در محله بنی‌زریق در [[مدینه]] داشت.<ref>. الطبقات الکبری، ج3، ص184-185؛ تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص245.</ref>
 
== جستارهای وابسته ==
[[ارقم بن ابی‌ارقم|ارقم بن ابی ارقم]]
 
==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
خط ۲۲: خط ۳۵:
{{برگرفتگی
{{برگرفتگی
  | پیش از لینک = مقاله
  | پیش از لینک = مقاله
  | منبع = نقش ابن علان مکی در تدوین تاریخ مکه و مدینه
  | منبع = نقش خانه ارقم
  | لینک = http://miqat.hajj.ir/article_99035.html
  | لینک =  
  | توضیحات منبع = علی احمدی، میقات حج شماره ۱۰۹، ۱۳۹۸
  | توضیحات منبع =  
}}
}}
 
* '''آثار اسلامی مكه و مدینه'''، رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش؛
آثار اسلامي مكه و مدينه: رسول جعفريان، قم، مشعر، 1386ش؛ اخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار: محمد بن عبدالله الازرقي (م.248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، 1415ق؛ اخبار مکة في قديم الدهر و حديثه: محمد بن اسحاق الفاکهي (م.275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ الاستيعاب في معرفة الاصحاب: يوسف بن عبدالله بن عبدالبر (368-463ق.)، تحقيق علي محمد البجاوي، بيروت، دار الجيل، 1412ق؛ اسد الغابة في معرفة الصحابه: علي بن محمد بن الاثير (555-630ق.)، بيروت، دار الفکر، 1409ق؛ الاصابة في تمييز الصحابه: ابن حجر العسقلاني (773-852ق.)، به کوشش علي محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت، دار الکتب العلميه، 1415ق؛ امتاع الاسماع بما للنبي من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع: احمد بن علي المقريزي (م.845ق.)، به کوشش محمد عبدالحميد النميسي، بيروت، دار الکتب العلميه، 1420ق؛ انساب الاشراف: احمد بن يحيي البلاذري (م.279ق.)، تحقيق سهيل صادق زکار و رياض زرکلي، بيروت، دار الفکر، 1417ق؛ البداية و النهايه: ابن كثير (م.774ق.)، به كوشش علي شيري، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1408ق؛ بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله المرجاني (م.699ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بيروت، دار الغرب الاسلامي، 2002م؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الكردي، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوك): محمد بن جرير طبري (م.310ق.)، به كوشش محمد ابوالفضل، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1378ق؛ تاريخ المدينة المنورة (اخبار المدينة النبويه): عمر بن شبّه النميري (م.262ق.)، به کوشش فهيم محمد شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق؛ تاريخ مدينة دمشق: علي بن الحسن بن عساکر (م.571ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دار الفکر، 1415ق؛ تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرمه و مدينه منوره: اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1386ش؛ تفسير العياشي: محمد بن مسعود العياشي (م.320ق.)، به كوشش رسولي محلاتي، تهران، المكتبة العلمية الاسلاميه؛ الجامع اللطيف: محمد بن ظهيره (م.986ق.)، به کوشش علي عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدينيه، 1423ق؛ الدرر في اختصار المغازي و السير: ابن عبدالبر (م.463ق.)؛ رحلة ابن جبير: محمد بن احمد بن جبير (م.614ق.)، بيروت، دار مكتبة الهلال، 1986م؛ الروض المعطار: محمد بن عبدالمنعم الحميري (م.900ق.)، به كوشش احسان عباس، بيروت، مكتبة لبنان، 1984م؛ سبل الهدي و الرشاد في سيرة خير العباد: محمد بن يوسف الصالحي (م.942ق.)، به كوشش عادل احمد و علي محمد، بيروت، دار الكتب العلميه، 1414ق؛ السيرة النبويه: عبدالملک بن هشام (م.8-213ق.)، به كوشش السقاء و ديگران، بيروت، دار المعرفه؛ السيرة النبويه: نجاح الطائي، بيروت، البلاغ، 1422ق؛ شفاء الغرام: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش گروهي از علما، بيروت، دار الكتب العلميه، 1421ق؛ الصحيح من سيرة النبي9: جعفر مرتضي العاملي، بيروت، دار السيره، 1414ق؛ الطبقات الكبري: محمد بن سعد (م.230ق.)، به كوشش محمد عبدالقادر، بيروت، دار الكتب العلميه، 1418ق؛ العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: محمد الفأسي (م.832ق.) به كوشش محمد عبدالقادر، بيروت، دار الکتب العلميه، 1419ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت باشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ المعالم الاثيره: محمد محمد حسن شراب، بيروت، دار القلم، 1411ق؛ المنتظم في تاريخ الملوک و الامم: ابن الجوزي (م.597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا و نعيم زرزور، بيروت، دار الکتب العلميه، 1412ق؛ موسوعة مرآة الحرمين الشريفين: ايوب صبري باشا (م.1290ق.)، القاهره، دار الآفاق العربيه، 1424ق.
* '''اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله الازرقی (م.248ق.)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، 1415ق؛
* '''اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه'''، محمد بن اسحاق الفاکهی (م.275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛
* '''الاستیعاب فی معرفة الاصحاب'''، یوسف بن عبدالله بن عبدالبر (368-463ق.)، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛
* '''اسد الغابة فی معرفة الصحابه'''، علی بن محمد بن الاثیر (555-630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق؛
* '''الاصابة فی تمییز الصحابه'''، ابن حجر العسقلانی (773-852ق.)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق؛
* '''امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع'''، احمد بن علی المقریزی (م.845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق؛
* '''انساب الاشراف'''، احمد بن یحیی البلاذری (م.279ق.)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق؛
* '''البدایة و النهایه'''، ابن كثیر (م.774ق.)، به كوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق؛
* '''بهجة النفوس و الاسرار'''، عبدالله المرجانی (م.699ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 2002م؛
* '''التاریخ القویم'''، محمد طاهر الكردی، به كوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق؛
* '''تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوك)'''، محمد بن جریر طبری (م.310ق.)، به كوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1378ق؛
* '''تاریخ المدینة المنورة (اخبار المدینة النبویه)'''، عمر بن شبّه النمیری (م.262ق.)، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق؛
* '''تاریخ مدینة دمشق'''، علی بن الحسن بن عساکر (م.571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛
* '''تاریخ و آثار اسلامی مكه مكرمه و مدینه منوره'''، اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1386ش؛
* '''تفسیر العیاشی'''، محمد بن مسعود العیاشی (م.320ق.)، به كوشش رسولی محلاتی، تهران، المكتبة العلمیة الاسلامیه؛
* '''الجامع اللطیف'''، محمد بن ظهیره (م.986ق.)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1423ق؛
* '''الدرر فی اختصار المغازی و السیر'''، ابن عبدالبر (م.463ق.)؛
* '''رحلة ابن جبیر'''، محمد بن احمد بن جبیر (م.614ق.)، بیروت، دار مكتبة الهلال، 1986م؛
* '''الروض المعطار'''، محمد بن عبدالمنعم الحمیری (م.900ق.)، به كوشش احسان عباس، بیروت، مكتبة لبنان، 1984م؛
* '''سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد'''، محمد بن یوسف الصالحی (م.942ق.)، به كوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الكتب العلمیه، 1414ق؛
* '''السیرة النبویه'''، عبدالملک بن هشام (م.8-213ق.)، به كوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛
* '''السیرة النبویه'''، نجاح الطائی، بیروت، البلاغ، 1422ق؛
* '''شفاء الغرام'''، محمد الفأسی (م.832ق.)، به كوشش گروهی از علما، بیروت، دار الكتب العلمیه، 1421ق؛
* '''الصحیح من سیرة النبی9'''، جعفر مرتضی العاملی، بیروت، دار السیره، 1414ق؛
* '''الطبقات الكبری'''، محمد بن سعد (م.230ق.)، به كوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الكتب العلمیه، 1418ق؛
* '''العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین'''، محمد الفأسی (م.832ق.) به كوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق؛
* '''مرآة الحرمین'''، ابراهیم رفعت باشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق؛
* '''المعالم الاثیره'''، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، 1411ق؛
* '''المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم'''، ابن الجوزی (م.597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق؛
* '''موسوعة مرآة الحرمین الشریفین'''، ایوب صبری باشا (م.1290ق.)، القاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۷ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۱۵

خانه ارقم از خانه‌های معروف مکه، در دامنه کوه صفا و محل موقت دعوت پیامبر است. حضور پیامبر در خانه ارقم، مبنایی برای زمان‌بندی بخشی از حوادث سال‌های آغازین دعوت پیامبر شد.[۱] پس از مهاجرت ارقم به مدینه، اطلاعی از وضعیت خانه وی در دست نیست. ارقم با وقف خانه خود برای فرزندانش، هرگونه ارث بردن از این خانه و خرید و فروش آن را برای آنان منع کرد.

نسب ارقم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ابوعبدالله ارقم بن عبدمناف، از تیره بنی‌مخزوم[۲] و از نخستین اسلام آورندگان بود.[۳] وی را از مهاجران به مدینه[۴]، کارگزاران زکات[۵] و کاتبان پیامبر[۶] شمرده‌اند. درگذشت ارقم را در سال 55ق. و در سن هشتاد و چند سالگی در مدینه، و در زمان حکومت معاویه دانسته‌اند.[۷]

موقعیت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

خانه ارقم در شرق مسجدالحرام، و در دامنه کوه صفا[۸] در 48 متری ابتدای سعی از کوه صفا[۹]، و کنار خانه ام هانی، خواهر علی بن ابی‌طالب[۱۰] قرار داشت.

وقایع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  • حضور پیامبر در خانه ارقم، در اواخر دوران دعوت مخفی آن حضرت (سال سوم)، و تبلیغ اسلام در آن خانه بود.[۱۱]
  • برخی نیز آن را مخفی‌گاه پیامبر و مسلمانان دانسته‌اند[۱۲] که با توجه به آگاهی قریش از دعوت پیامبر و ساختارِ شهری مکه، صحیح به نظر نمی‌رسد.
  • عده‌ای همچون عمار بن یاسر و حمزة ابن عبدالمطلب[۱۳] در این خانه اسلام آورده‌اند.[۱۴] و به دنبال آن، آغاز دعوت علنی پیامبر نیز یاد شده است.[۱۵]
  • منابع تفسیری از نزول آیه 51 کهف/18 در این خانه یاد کرده‌اند.[۱۶]

سرگذشت خانه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ارقم با وقف خانه خود برای فرزندانش، هرگونه ارث بردن از این خانه و خرید و فروش آن را برای آنان منع کرد.[۱۷] بعدا منصور عباسی خانه را از نوادگان ارقم خریده و تصاحب کرد. و به همسر خود، خیزران، اهدا کرد[۱۸] و او نیز مسجدی در آن ساخت.[۱۹]

خانه ارقم از این پس به دار خیزران مشهور شد[۲۰]، بعدها غسّان بن عبّاد عباسی، از دیگر نوادگان خیزران، این خانه را خرید.[۲۱]

اهمیت این خانه نزد مسلمانان سبب گردید تا در دوره‌های مختلف، مورد توجه حاکمان قرار گیرد و در موارد متعدد مرمت و بازسازی شود[۲۲].[۲۳] از بازسازی این خانه به شکل مسجد در سال 999ق.[۲۴]، و نیز در سال1112ق. گزارش شده است.[۲۵]

معماری خانه پیش از تخریب[ویرایش | ویرایش مبدأ]

خانه ارقم در موازات صفا و در کنار محل سکونت بلال حبشی بود. در سمت راست وارد شونده به خانه، دری قرار داشت و به اتاقی باز می‌شد که محل نشستن پیامبر و محل تخته‌سنگی بود که پیامبر بدان تکیه می‌داد و جانب راست این جایگاه جای ابوبکر و سپس جای علی بن ابی‌طالب بود. تخته‌سنگی که علی بدان تکیه می‌داده، شبیه محراب بود و درون دیوار قرار داشت. بالای این اتاق گنبدی ساخته شده بود. در برابر درِ ورودی این خانه، خانه‌های کرایه‌ای برای حاجیان ساخته بودند.[۲۶] و چهار گنبد زیبا و یک مأذنه روی آن بود.[۲۷] این گنبد تا سال 1343ق. باقی بود.[۲۸] سمت چپ خانه، ایوانی سقف‏دار به عرض 3 متر وجود داشت كه در میانه دیوارِ سمتِ راستِ آن، دری قرار داشت كه به اتاقی به طول 8 متر و عرض تقریباً 4 متر باز می‌شد. در گوشه جنوب شرقی این اتاق،[۲۹] دو سنگ‌نبشته دیده می‌شد[۳۰].[۳۱]

سرانجام خانه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این خانه در سال 1375ق. در حکومت سعود بن عبدالعزیز، به مسجدالحرام ضمیمه[۳۲]، و به نقلی در سال 1399ق. ویران شد.[۳۳] اکنون به یاد این خانه، اولین دری که از آن سمت به مسجدالحرام باز می‌شود، باب ارقم نام‌گذاری کرده‌اند و احتمال داده شده که مکان این خانه، جایگاه پلکان برقی سمت صفا، مدخل ورودی طبقه دوم، باشد.[۳۴]

خانه ارقم در مدینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ارقم خانه‌ای نیز در محله بنی‌زریق در مدینه داشت.[۳۵]

جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ارقم بن ابی ارقم

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ . نک: الطبقات الکبری، ج3، ص183؛ تاریخ مدینة دمشق، ج35، ص252.
  2. ↑ . الطبقات الکبری، ج3، ص183؛ تاریخ الطبری، ج11، ص519؛ الاستیعاب، ج1، ص131.
  3. ↑ . الطبقات الکبری، ج3، ص183؛ المنتظم، ج5، ص279؛ الاصابه، ج1، ص197.
  4. ↑ . الاستیعاب، ج1، ص131؛ اسدالغابه، ج1، ص60.
  5. ↑ . اسدالغابه، ج1، ص60.
  6. ↑ . البدایة و النهایه، ج5، ص363.
  7. ↑ . الطبقات الکبری، ج3، ص185؛ تاریخ الطبری، ج11، ص519.
  8. ↑ . اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص7.
  9. ↑ التاریخ القویم، ج2، ص82-88؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص156.
  10. ↑ . اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص260، 294.
  11. ↑ . الطبقات الکبری، ج3، ص183، 292؛ ج4، ص76.
  12. ↑ . الاستیعاب، ج1، ص131؛ اسدالغابه، ج1، ص60.
  13. ↑ . الدرر، ص40.
  14. ↑ . الطبقات الکبری، ج3، ص86، 91، 171، 187، 297؛ انساب الاشراف، ج1، ص179؛ ج9، ص415؛ الاستیعاب، ج2، ص728؛ ج4، ص1474.
  15. ↑ . الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ اخبار مکه، الفاکهی، ج4، ص12؛ الاستیعاب، ج1، ص132.
  16. ↑ . تفسیر العیاشی، ج2، ص329.
  17. ↑ . الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ الاستیعاب، ج4، ص1540؛ المنتظم ج5، ص279-280.
  18. ↑ . الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ انساب الاشراف ج10، ص215؛ بهجة النفوس، ج1، ص267.
  19. ↑ . اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص200؛ العقد الثمین، ج1، ص55؛ الروض المعطار، ص194.
  20. ↑ . اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص200؛ سبل الهدی، ج2، ص320؛ الجامع اللطیف، ص289.
  21. ↑ . الطبقات الکبری، ج3، ص184؛ المنتظم، ج5، ص280.
  22. ↑ . رحله ابن جبیر، ص130؛ مرآة الحرمین، ج1، ص193.
  23. ↑ . شفاء الغرام، ج1، ص363.
  24. ↑ . موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص869.
  25. ↑ . التاریخ القویم، ج2، ص86.
  26. ↑ . رحله ابن جبیر، ص129-130.
  27. ↑ . موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص896.
  28. ↑ . التاریخ القویم، ج2، ص86.
  29. ↑ . مرآة الحرمین، ج1، ص192-193.
  30. ↑ . شفاء الغرام، ج1، ص363.
  31. ↑ . مرآة الحرمین، ج1، ص193.
  32. ↑ . التاریخ القویم، ج2، ص82؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص156-157.
  33. ↑ . المعالم الاثیره، ص241.
  34. ↑ . تاریخ و آثار اسلامی، ص123-124؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص157.
  35. ↑ . الطبقات الکبری، ج3، ص184-185؛ تاریخ المدینة المنوره، ج1، ص245.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این مقاله برگرفته از مقاله نقش خانه ارقم است.
  • آثار اسلامی مكه و مدینه، رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش؛
  • اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی (م.248ق.)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، 1415ق؛
  • اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحاق الفاکهی (م.275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛
  • الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، یوسف بن عبدالله بن عبدالبر (368-463ق.)، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛
  • اسد الغابة فی معرفة الصحابه، علی بن محمد بن الاثیر (555-630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق؛
  • الاصابة فی تمییز الصحابه، ابن حجر العسقلانی (773-852ق.)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق؛
  • امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، احمد بن علی المقریزی (م.845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1420ق؛
  • انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری (م.279ق.)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق؛
  • البدایة و النهایه، ابن كثیر (م.774ق.)، به كوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق؛
  • بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (م.699ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 2002م؛
  • التاریخ القویم، محمد طاهر الكردی، به كوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق؛
  • تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوك)، محمد بن جریر طبری (م.310ق.)، به كوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1378ق؛
  • تاریخ المدینة المنورة (اخبار المدینة النبویه)، عمر بن شبّه النمیری (م.262ق.)، به کوشش فهیم محمد شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق؛
  • تاریخ مدینة دمشق، علی بن الحسن بن عساکر (م.571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛
  • تاریخ و آثار اسلامی مكه مكرمه و مدینه منوره، اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1386ش؛
  • تفسیر العیاشی، محمد بن مسعود العیاشی (م.320ق.)، به كوشش رسولی محلاتی، تهران، المكتبة العلمیة الاسلامیه؛
  • الجامع اللطیف، محمد بن ظهیره (م.986ق.)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1423ق؛
  • الدرر فی اختصار المغازی و السیر، ابن عبدالبر (م.463ق.)؛
  • رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد بن جبیر (م.614ق.)، بیروت، دار مكتبة الهلال، 1986م؛
  • الروض المعطار، محمد بن عبدالمنعم الحمیری (م.900ق.)، به كوشش احسان عباس، بیروت، مكتبة لبنان، 1984م؛
  • سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، محمد بن یوسف الصالحی (م.942ق.)، به كوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الكتب العلمیه، 1414ق؛
  • السیرة النبویه، عبدالملک بن هشام (م.8-213ق.)، به كوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛
  • السیرة النبویه، نجاح الطائی، بیروت، البلاغ، 1422ق؛
  • شفاء الغرام، محمد الفأسی (م.832ق.)، به كوشش گروهی از علما، بیروت، دار الكتب العلمیه، 1421ق؛
  • الصحیح من سیرة النبی9، جعفر مرتضی العاملی، بیروت، دار السیره، 1414ق؛
  • الطبقات الكبری، محمد بن سعد (م.230ق.)، به كوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الكتب العلمیه، 1418ق؛
  • العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد الفأسی (م.832ق.) به كوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق؛
  • مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت باشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق؛
  • المعالم الاثیره، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، 1411ق؛
  • المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ابن الجوزی (م.597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق؛
  • موسوعة مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا (م.1290ق.)، القاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=خانه_ارقم&oldid=56515»