اندلس

از ویکی حج
اندلس
اطلاعات عمومی
دین رسمی اسلام
جمعیت کل (2011)8.424.102
مساحت (17٫2٪ از اسپانیا)
حکومت مسلمانان، رومیان
پایتخت قرطبه
شهرهای مهم المریه (المریا)، قادش (کادیز)، قرطبه (کردوبا)، غرناطه (گرانادا)، ولبه (اوئلوا)، جیان (خائن)، مالقه (مالاگا)، و اشبیلیه (سیویل)
اسلام
پیشینه اسلام قرن دوم
جمعیت مسلمانان یک میلیون
تاریخ تشیع
حکومت‌ها فینیقی‌ها، کارتاژها، رومیان، مسلمانان

اَندُلُس بخشی از شبه جزیره ایبری در جنوب شرقی پرتغال، در حاکمیت 800 ساله مسلمانان بوده است. در حال حاضر تعداد مسلمانانی که در اسپانیا زندگی می‌کنند یک میلیون نفر است که 10% از آنها اسپانیایی و باقی مسلمانان، مهاجران کشور‌های اسلامی ‌می‌باشند.

مسلمانان برای نشر اسلام به اندلس لشکر کشیدند و با فتح اندلس پیشروی مسلمانان در مناطق شمال افریقا و اسپانیا کامل شد.

علاوه بر شوق زیارت حرمین شریفین و مجاورت حرم نبوی وجود مراکز و مدارس علمی و نهادهای فرهنگی در سرزمین های اسلامی مانند مدینه و عراق و خراسان و ... انگیزه دانشوران و محدثان و ادیبان را برای سفر به این شهرها فراهم می‌کرد. حاجیان اندلسی راهی طولانی را طی می‌کردند تا خود را به قاهره رسانده تا همراه کاروان مصر خود را به مراسم حج برسانند.

راه حاجیان اندلس و مغرب دارای سختی‌های بسیاری بود که حتی در سفرنامه‌ها نیز به آن اشاره شده است با این حال حاجیان مغرب و اندلس مشتاقانه به این سفر می‌رفتند و شاید تحمل این سختی‌ها بود که لقب الحاج را برای آنان مهم ساخته بود که دارای اعتبار اجتماعی بالا نزد مردم اندلس بود.

میقات اهل مغرب و ‌اندلس، رابُغ بود که در محاذات جحفه قرار داشت. دانشوران ‌اندلس اشتیاق فراوان به اقامت در حرمین داشته و در سخنان و سروده‌های خود این تمایل را آشکار کرده‌اند. سفر به سرزمین وحی و مدینه منوره و امور حج همواره از مطالب مطروحه در گزارشات و سفرنامه های دانشوران اندلس بوده است.

وجه تسمیه

در نام‌‌گذاری ‌اندلس وجوه گوناگون گفته‌اند. برخی برآنند که کلمه ‌اندلس (در اسپانیایی: Andalucía) از واندِلیشیا به معنی سرزمین واندال‌ها، سلسله حاکم بر آن منطقه از429 تا 408ق. م. است.[۱] برخی احتمال داده‌اند کلمه ‌اندلس از عبارتی آلمانی به معنی «حصه و سهمی از زمین» گرفته شده باشد.[۲] در احتمال دیگر، گویند که آن‌جا را به نام نخستین ساکنانش در گذشته‌ها که قومی با نام اَندَلُوش بوده، ‌اندلس نامیده‌اند.[۳]

موقعیت جغرافیایی

نام یونانی این منطقه، ایبریا و تلفظ رومی آن اسپانیا است.[۴] شبه جزیره ایبری در جنوب غربی اروپا و شامل اسپانیا و پرتغال بوده و با کوه‌های پیرنه از بقیه اروپا و با تنگه جبل الطارق از افریقای شمالی جدا شده است.[۵]در منابع جغرافیایی مسلمانان، جزیره ‌اندلس به همه شبه جزیره ایبری یعنی اسپانیا و پرتغال فعلی اطلاق می‌شده است[۶] که مرزهای آن از شرق و شمال به کشورهای روم، از جنوب به مدیترانه، و از غرب به اقیانوس مغربی ختم می‌شد.[۷] اندلس در دوره حکومت مسلمانان به پنج ولایت تقسیم گردید و در هر ولایت حاکمی مستقل نصب می شد.[۸] (تصویر شماره 4) اندلس امروزه بزرگ‌ترین استان اسپانیا و از نظر تقسیمات کشوری شامل هشت شهرِ المریه (المریا)، قادش (کادیز)، قرطبه (کردوبا)، غرناطه (گرانادا)، ولبه (اوئلوا)، جیان (خائن)، مالقه (مالاگا)، و اشبیلیه (سیویل) است.[۹]

مسلمانان در اندلس

در سال 92ق. موسی بن نُصَیر، حاکم اِفریقیه، سپاهی به فرماندهی، طارق بن زیاد، روانه ‌اندلس کرد. طارق توانست در کمتر از یک سال همه مناطق ‌اندلس را تسخیر کند.[۱۰] تاریخ ‌اندلس در دوران 800 ساله مسلمانان به چند دوره تقسیم می‌شود: حکومت امویان ‌اندلس، که در این دوره، بیش از 16 امیر اموی، از عبدالرحمن داخل تا هشام بن محمد، به حکومت رسیدند.[۱۱] دوره حکومت مُرابطون ،[۱۲] دوره حکومت موحدون [۱۳] و حکومت خاندان بنی‌نصر. پس از سقوط موحدون و سیطره مسیحیان بر سراسر اسپانیا، حاکمیت مسلمانان بر سرزمین‌های ‌اندلس یکسره برچیده شد.[۱۴]

با ورود اسلام به منطقه اندلس، ترکیب جمعیتی آن به صورت اکثریت مسلمان[۱۵]، مسیحیان عرب زبان(مستعربون)[۱۶] و یهودیان[۱۷] [۱۸]قابل شناسایی بود.

فرهنگ و علوم اسلامی در اندلس

در ‌اندلس تمدنی شکوفا شکل گرفت. ویژگی این تمدن، تسامح و مدارای فرهنگی و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز بود[۱۹].

مسیر حج‌‌گزاری از ‌اندلس

افزون بر حرمین و اهتمام کلی مسلمانان ‌اندلس و مغرب به حج‌‌گزاری، بهره بردن از مراکز و مدارس علمی و نهادهای فرهنگی عراق، خراسان، شام و مصر، انگیزه سفر و کوچ دانشوران و محدثان و ادیبان ‌اندلسی می‌شد.[۲۷]

حاجیان مغربی و ‌اندلسی راهی طولانی برای رسیدن به اسکندریه و قاهره را پیموده، همراه کاروان مصر راهشان را به مکه ادامه می‌دادند. مسیر این حاجیان یک‌بار از سمت سیسیل (صِقِلیه) و رسیدن به اسکندریه و از آن‌جا از طریق زمینی بود. بار دیگر از راه خشکی مسیری را در شمال قاره سیاه پیموده، رهسپار قاهره می‌شدند.[۲۸] در دوره فاطمیان، در قرن چهارم و پنجم ق. بیشتر حاجیان ‌اندلس و نیز اهل مغرب و افریقیه از راه دریایی و خشکی به مصر می‌رسیدند و سپس از راه مصر و در منازل به سفر ادامه می‌دادند.[۲۹] مسیر دریایی حاجیان ‌اندلس به طور تقریبی بر همان مسیر سفر ابن جبیر منطبق است. ‌اندلسیان مشتاق حجاز و حج و طالبان علم، سفرشان را از یکی از شهرهای ‌اندلس مانند سِبته آغاز کرده، سپس از سواحل ساردنی و سیسیل تا بندر اسکندریه آمده، بر نیل نشسته تا قاهره و از آن‌جا به بندر عیذاب بر کناره دریای سرخ می‌رسیدند. در آن‌جا حاجیان به کشتی می‌‏نشستند و آن‌گاه به جده فرود می‌آمدند و با کاروان به سوی مکه می‌رفتند. در مسیر بازگشت به ‌اندلس، کسانی که قصد رفتن به جزیره ‌اندلس داشتند، از قیروان به تونس رفته، آن‌گاه برکشتی نشسته، تا محلی به نام تِنِس می‌رسیدند یا به تاهرت‏ رفته و از آن‌جا به ناحیه تدمیر رسیده، سپس رهسپار قرطبه می شدند.[۳۰]

موانع و سختی های سفر حج گزارن اندلس

درباره سختی راه حاجیان ‌اندلس، گفته‌های صاحبان تجربه در منابع بازتاب یافته است. از جمله، ابن خلدون به حج‌‌گزاران ‌اندلسی و مغربی پند می‌‌‌‌داد که در گذر از این منازل، بیشتر از هرچیز، باید صبر و تحمل داشت.[۳۱] تحمل مشکلات و بلایای این مسیر طولانی، ضرورتی تجربی بود که حتی در سفرنامه‌ها به آن اشاره می‌شد. برخی حج‌‌گزاران در مسیر دچار رنج‌های بسیار شده، می‌مردند یا کشته می‌شدند.[۳۲] حاجیان ‌اندلس به دلیل فاصله بسیار با حجاز، مسیر چند هزار کیلومتری را می‌بایست سپری کنند. شاید تحمل این سختی‌ها، لقب الحاج را برای حج‌‌گزاران مغرب و ‌اندلس مهم ساخته بود.[۳۳] اعتبار اجتماعی این عنوان نزد اهل ‌اندلس بسیار بوده و خاندان‌هایی که در ‌اندلس به ابن ‌الحاج مشهورند، کم نیستند.[۳۴]

یکی از مشکلات حج‌‌گزاران ‌اندلس، اجاره کردن کشتی‌های مسیحیان برای انجام سفر از افریقیه تا اسکندریه بوده است. مشکل دیگر حج‌‌گزاران ‌اندلسی، اخذ مالیات (مُکُوس) بود که بر حسب خواسته باج‌گیران افزایش می‌یافت و در بندرهای گوناگون مانند صعید، قُلزَم (دریای سرخ) در مرزهای اسکندریه و فرما[۳۵] گرفته می‌شد. سفرنامه‌نویسان مغربی و اندلسی مانند ابوحامد غَرناطی، ابن جُبیر، عَبدری، ابن بَطوطه، تُجیبی، و بَلَوی دیده‌های خود را از سختگیری‌های مالیات‌بگیران نگاشته‌اند.

گزارش ابن مُجاور (درگذشت 690ق.) که از مناطق شرقی به حج آمده و شاهد سخت‌گیری بر مغربیان و ‌اندلسیان و اخذ مالیات افزون بر توانشان بود، تاییدی بر ‌گزارش سفرنامه‌نویسان ‌اندلسی است. بر این اساس، پاره‌ای از فقیهان ‌اندلسی و مغربی در مواقع خطر وجوب حج را از مردمان این سرزمین‌ها ساقط دانسته‌اند. ابوبکر طرطوشی، ابوبکر بن العربی، ابن رشد، لخمی، ابن طلحه، و ابوعمران فاسی نظریات و فتاوای فقهی در این زمینه طرح کرده و حج‌‌گزار ‌اندلسی را در پاره‌ای از زمان‌ها مستطیع ندانسته‌اند. ابن رشد حج را در زمانه خود به دلیل عدم استطاعت، از مکلفان ساقط دانسته است.[۳۶] کاهش شمار حج‌‌گزاران ‌اندلسی دلایل دیگر نیز داشت. برای نمونه، در سده هشتم و نهم ق. به دلیل این‌که دانشوران مناطق غرب اسلامی، مردم را به جهاد فراخوانده و آن را بر حج برتری داده بودند، شمار حاجیان کاهش یافت.[۳۷]

میقات اندلسیان

میقات اهل مغرب و ‌اندلس، رابُغ بود که در محاذات جحفه قرار داشت.[۳۸] حاجیان ‌اندلسی هنگامی که به سرزمین وحی می‌رسیدند، به مکان‌های مورد توجه‌شان روی می‌آوردند. از جمله در جایی به نام شِعب المَبال که در میان دو مَازَم عرفه قرار داشت، نماز می‌‌گزاردند. این شعب همان جایی است که رسول خدا در حجة الوداع در آن فرود آمد و وضو ساخت و نماز مغرب و عشا به جای آورد.[۳۹]

دانشوران حج‌‌گزار ‌اندلس

بهره بردن از محضر دانشورانی چون مالک بن انس که در ‌اندلس شهرت یافته بود،[۴۰] در اواخر سده دوم ق. یکی از علل رواج سفر ‌اندلسیان به حجاز بوده است.

مجاورت حرمین

دانشوران ‌اندلس اشتیاق فراوان به اقامت در حرمین داشته و معمولا شماری از اهل ‌اندلس پس از انجام حج، مجاور حرمین می‌شدند.

عوامل مؤثر بر مجاورت و مهاجرت اندلسیان

میزان هجرت و مجاورت ‌اندلسیان به حرم نبوی در سده ششم و هفتم ق. هم‌زمان با نفوذ ممالیک (حک: 648-923ق.) کاهش یافت و نسبت به همه مجاوران به حدود 2% (26نفر) رسید؛ زیرا در این هنگام، بیشتر شهرهای اسلامی ‌اندلس به دست مسیحیان افتاده و نفوذ اسلام تنها به غرناطه در جنوب ‌اندلس منحصر شده بود.[۶۵] وجود درگیری و استبداد سیاسی در سرزمین‌های مغرب و ‌اندلس[۶۶] ونیز نابسامانی اقتصادی و مالی[۶۷] عاملی مهم در مهاجرت به شرق بود. بازاریابی برای کالاهای ‌اندلسی، همسانی در مذهب فقهی مالکیان ‌اندلس و مردم مدینه، ضرورت آشنایی و ارتباط با دیگر دانشوران سرزمین های اسلامی حاضر در مدینه، و مهم‌تر از همه شوق زیارت و مجاورت حرم نبوی از دلیل‌های مهاجرت و کوچ فردی و جمعی اهل ‌اندلس به مدینه منوره در سده 12ق. بوده است.

کتاب‌های حرمینی ‌اندلسیان

دانشوران ‌اندلسی به نوشتن درباره حرمین اهتمام داشته و آثاری مهم نگاشته‌اند. رُزَین بن معاویه عَبْدری سَرَقُسْطی (درگذشت 525ق.) که مدتی مجاور حرمین بوده، دو کتاب با عنوان‌های اخبار دارالهجره و اخبار مکه درباره حرمین و تاریخ مکه و مدینه نوشته که تنها ‌گزارش‌هایی از آن‌ها در منابع پسین بازمانده است. (← اخبار ‌دارالهجره)

معجم ما استعجم نوشته ابوعبید بکری ‌اندلسی (درگذشت 487ق.) از منابع مهم جغرافیای حجاز و جزیرة العرب است که تنظیم الفبایی دارد و مکان‌های شناخته و ناشناخته حجاز و قبایل مقیم و مهاجر آن‌جا[۶۸] را شناسایی کرده است. بَکْری، به گفته دُوزی، از بزرگ‌‌ترین جغرافی‌شناسان ‌اندلس است. وی در کتاب دیگرش، المسالک و الممالک، از راه‌ها و منزل‌ها سخن آورده و سرزمین‌های گوناگون جهان اسلام را شرح داده است.[۶۹]

ابن حَزْم ‌اندلسی کتابی به نام حجة الوداع نوشته و در آن سازگار با روایت‌های اهل سنت، ‌گزارشی از واپسین حج پیامبر اسلام(ص) داده است.[۷۰] ابومحمد مَرجانی قُرطُبی، دانشور برجسته سده هشتم ق. بهجة النفوس و الاسرار فی تاریخ دار هجرة المختار را به تاریخ مدینه اختصاص داد. کتاب او در 10 باب و فصول گوناگون به تفصیل درباره تحولات، شخصیت‌ها، مکان‌ها و مساجد مدینه سخن گفته است.[۷۱] ابوعبدالله محمد بن محمد رُعَینی ‌اندلسی مکی (درگذشت 954ق.) در رساله تتعلق بسدانة البیت الحرام و سبب ولایتهم لذلک درباره تاریخ پرده‌داری و حجابت کعبه پژوهش کرده است.[۷۲]

سفرنامه نویسی

سفر ‌اندلسیان به شرق و حرمین، نه تنها برای ‌گزاردن حج، بلکه به شوق فرا‌گیری علوم دینی و آشنایی با دانشمندان بود. بسیاری از حج‌‌گزاران ‌اندلسی، ‌گزارش سفر خود را ثبت کرده‌اند. از لحاظ محتوا و روش‌نگارش، این سفرنامه‌ها را به چند گونه می‌توان تقسیم نمود: 1. برخی از این سفرنامه‌ها در میانه راه و سفر ‌نگارش یافته و به شکل روزنوشت بوده، مانند رحله عَبدری. 2. دسته‌ای دیگر حاصل مذاکرات و مباحثات علمی با دانشورانی بوده که فرد مسافر حج‌‌گزار با آن‌ها دیدار کرده، مانند سفرنامه ابن رُشَیْد فِهْری. 3. شماری دیگر پس از انجام سفر ‌نگارش یافته‌اند.[۷۳]

از لحاظ موضوعی، سفرنامه‌نویسان ‌اندلسی و مغربی در دیده‌ها و ‌گزارش‌های خود، بر موضوعات گوناگون از جمله تجارت، اقتصاد و کشاورزی، مالیات و اوقاف، آداب و اخلاق عمومی شرقیان، خوراک، پوشاک، سیاست، فرقه‌ها و متصوفه، مدارس دینی، اهل فکر و علم، مجالس وعظ و ذکر به‌ویژه فرهنگ عمومی حجاز، و رفتار مردمان ساکن حرمین توجه نشان داده‌اند.[۷۴] سفرنامه‌های ‌اندلسی منبعی مهم در شناخت زندگانی فرهنگی و محیط و مراکز علمی شرق و حجاز و دانشوران اسلامی است. از این رو، این سفرنامه‌ها حلقه رابط میان شرق و غرب اسلامی تلقی شده‌اند.[۷۵]

سفرنامه‌نویسان ‌اندلسی

از نکات مورد توجه سفرنامه‌نویسان ‌اندلسی، اشاره به گستردگی اوقاف، صدقات و خیرات همگانی است که در مصر و دمشق، در روزگار ایوبیان برای تسهیل امور حج و حج‌‌گزاران صورت می‌گرفته است. سفرنامه‌نویسان ‌اندلسی به نبود نهادهای وقفی و خیریه‌ها در ‌اندلس اعتراض داشته‌اند تا جایی که ابن سعید از عدم اهتمام مرابطون و موحدون به وقف انتقاد کرده است.[۷۶] در این سفرنامه‌ها، به رفتارشناسی مردمان شرقی توجه شده است. برای نمونه، برخی سفرنامه‌نویسان ‌اندلسی از بدرفتاری مردمان اسکندریه و ستم کار‌گزاران و راهداران آن‌ها درباره مسافران سخن گفته‌اند.[۷۷]

تذکرة الاخبار

تذکرة الاخبار نوشته ابن جبیر (درگذشت 614ق.) از ادیبان و دانشوران ‌اندلسی است که به سال 579ق. در نوجوانی از غرناطه عزیمت حج کرد.[۷۸] وی از سبته گذشت و از سواحل ساردنی و سیسیل تا بندر اسکندریه رفت. سفرنامه او به رحلة الکنانی و نام‌های دیگر از جمله اعتبار الناسک فی ذکر الآثار الکریمة و المناسک شهرت دارد.[۷۹] این سفرنامه که بیان‌کننده رخدادها و روابط مردمان میان راه با حاجیان است، درباره وضع مکه و مدینه و مکان‌های مقدس آن دیار ‌گزارش می‌دهد.[۸۰]

او قصیده‌ای درباره ستم مالیات‌بگیران به حاجیان، سروده و به صلاح‌الدین ایوبی داده است.[۸۱] در سروده‌ای دیگر، از صلاح‌الدین ایوبی خواسته تا به وضع مدینه نگریسته، بدعت‌هایی را که در شهر پیغمبر رواج یافته، از میان ببرد.

رحله باجی اشبیلی

سفرنامه دیگر، رحله باجی اشبیلی نوشته ابومروان باجی (درگذشت 635ق.) است که تنها تلخیصی از آن در دست است.[۸۲]

رحله قاسم ابن احمد اندلسی

قصیدة فی وصف رحلة الامام علم‌الدین القاسم ابن احمد الاندلسی بازگو‌ کننده سفر این دانشور ‌اندلسی سده هفتم (661ق.) است که از مُرسیه به زیارت کعبه و حرم نبوی آمد و در این مسیر با هر دانشور و شیخی که دیدار کرد، آن را ثبت و ‌گزارش نمود.[۸۳]

النفحة المسکیة فی الرحلة المکیه

ابن سعید ‌اندلسی (درگذشت 685ق.) به سال 638ق. همراه پدرش به حج رفت و شمال افریقا و مصر را دید. او آثاری معتبر در تاریخ و جغرافیا دارد و درباره سبک جغرافیانویسی او پژوهش کرده‌اند.[۸۴] سفرنامه وی با عنوان النفحة المسکیة فی الرحلة المکیه حاوی دیده‌هایش از شهرها و محیط فرهنگی هر ناحیه، وصف کتاب‌ها و مذاکراتش با دانشوران مشرق است.[۸۵]

الرحلة المغربیه

محمد بن محمد عَبْدری (درگذشت 689ق.) که قصد مجاورت در مکه را داشت،[۸۶] با کاروان شام همراه شد و با گذر از شهر تبوک، به حجاز رفت و الرحلة المغربیه را نوشت. یادداشت‌های وی پیرامون مسیر حرکتش از عقبه ایله، بستن احرام از رابغ، رسیدن به مکه، وصف راه‌ها، وضع مکه و مساجد آن، و بنای کعبه است.[۸۷]

سفرنامه ابن رشید فهری

سفرنامه ابن رُشَید فِهْری (درگذشت 721ق.) یک سفرنامه ‌اندلسی مهم از سده هشتم ق. است. او در بُسته به سال 657ق. تولد یافت و از آلمریا برای حج بیرون رفت و در پی بازگشت، چندی در غرناطه تدریس کرد.[۸۸] او در کتابش با عنوان بلند مل‏ء العیبة فی ما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الواجهة الی الحرمین مکّة و طیبة احوال و اوضاع حجاز و حرمین را بازگو کرده و ‌گزارش دیدار و گفت‌وگوهایش با دانشوران مصر، شام، حجاز و تونس را آورده است. اهمیت این سفرنامه در وصف وضع فکری و موقعیت فرهنگی این سرزمین‌ها و به‌ویژه نام بردن از شیوخ و دانشوران حرمین است.[۸۹]

مستفاد الرحله و الاغتراب

مستفاد الرحله و الاغتراب نوشته قاسم بن یوسف تُجَیبی سِبْتی (درگذشت 3-730ق.) است. آن‌گاه که وی به مصر رسید، خلافت فاطمیان رو به زوال داشت و او از این وضع ‌گزارش داده است. وی از مسیر سفر حاجیان غرب آفریقا و منازل و مناطق میان راه سخن گفته و ‌گزارشی از کعبه و تاریخ مسجدالحرام و ابواب آن و مشایخ مجاور حرم داده است.[۹۰]

سفرنامه ابراهیم نمیری

سفرنامه ابراهیم نمیری (713-768ق.) دوست خالد بَلَوی که پس از بازگشت در بِجایه اقامت کرد و سپس کاتب دولتمردان بنی‌مَرین شد، گویا گم شده است. همچنین از سفرنامه مکتوب ابواسحق ساحلی، شاعر و ادیب ‌اندلسی که به حجاز سفر نمود و آن‌جا اقامت کرد، آگاهی در دست نیست.[۹۱]

سفرنامه ابن الحاج غرناطی

در سده هشتم ق. سفرنامه ابن الحاج غرناطی (درگذشت پس از 768ق.) تالیف گشت. ابن الحاج غرناطی به سال 734ق. سفر خود را آغاز کرد و به حجاز رفت و حج به جای آورد و سپس به افریقیه بازگشت و نزد برخی حکمرانان خدمت نمود و در بجایه سفرنامه‌اش را تدوین کرد. مَقَری نسخه‌ای از رحله ابن الحاج را در دست داشته و آن را وصف کرده است.[۹۲]

تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق

تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق نوشته خالد بن عیسی بلوی (713-765ق.) با این‌که در ظاهر سفرنامه‌ای است که با سبکی ادیبانه و عبارات سجع‌گونه ‌نگارش یافته، حاوی بسیاری از قطعات، قصاید، و ابیات است.[۹۳]

تحفة النظار

تحفة النظار نوشته ابن بطوطه (703-779ق.) اهل طنجه است. وی شش بار به حج رفت. مرتبه نخست سفرش به حج را در 725ق. آغاز کرد و حج ششم او در749ق. انجام پذیرفت.[۹۴] سلطان ابوعنان مراکش به ابن جزی ‌اندلسی، صاحب دیوانش، فرمان داد که تحریری منظم از این خاطرات بنگارد و ابن بطوطه ‌گزارش دور و دراز خود و دیده‌هایش از شگفتی‌های جهان را بر او املا کرد.[۹۵]

منشاب الاخبار

منشاب الاخبار نوشته عبدالله بن صباح معروف به ابن الصباح از سده نهم ق. از جنبه اجتماعی و تاریخی مهم است.[۹۶] نسخه‌ای از آن در دارالمکتبة الوطنیه تونس نگهداری می‌شود.[۹۷]

سفرنامه قلصادی

سفرنامه قَلصادی ‏ نوشته ابوالحسن علی قلصادی ‌اندلسی (درگذشت 891ق.) است. او در شهر بسطه از مناطق ‌اندلس زاده شد و به سال 840ق. برای فرا‌گیری دانش و ادب به مغرب و مشرق اسلامی سفر کرد و سال 851ق. تونس را به قصد سفر حج ترک نمود.[۹۸] وی مناسک حج را بر پایه فقه مالکی اجرا می‌کرد.[۹۹]

ناصر الدین علی القوم الکافرین

ابوعباس احمد حجری ‌اندلسی مشهور به اَفُوقای (درگذشت 1051ق.) که مسلمانی‌اش را در ‌اندلس مسیحی پنهان می‌کرد، به بخش‌هایی از اروپا سفر کرد و نیز به حرمین رفت و در کتابش ناصر الدین علی القوم الکافرین درباره حرمین آگاهی‌هایی داده است.[۱۰۰]

المعارج المرقیة فی الرحلة الشرقیه

محمد بن علی رافعی ‌اندلسی تطوانی (زنده در1110ق.) سفرنامه المعارج المرقیة فی الرحلة الشرقیه را نوشت و مراحل و منازل سفرش را در سروده‌ای تنظیم کرد. وی همراه کاروان مغربی پس از سپردن سی و چهار مرحله و منزل به مکه رسید و کنار ‌گزارش از حرمین، به وصف محمل مصر، محمل شامی و کاروان بغدادی و بصری پرداخته است.[۱۰۱]

سفرنامه‌های دیگر

سفر به حج و سفرنامه‌نویسی پس از سلطه مسیحیان قطع نشد. سفرنامه‌هایی مانند رباعیات حاج ییوی منسون، نوشته حاج موریسکی (سده 16م.) در شمار سروده‌ها درباره حج و وصف حرمین بوده است.[۱۰۲] سفرنامه منظوم اناشید الحاج (سده 17م.) از واپسین سفرنامه‌های ‌اندلسیان است که پس از سلطه مسیحیان و کاهش جمعیت مسلمانان نوشته شده است. (← اناشید الحاج)

از دیگر سفرنامه‌های نگاشته ‌اندلسیان، می‌توان به آثار ابن عاشر ‌اندلسی (درگذشت 1040ق.) که ارجوزه‌ای در وصف منازل حج بوده،[۱۰۳] رحله احمد بن محمد هَشْتُوکی با عنوان هدایة الملک العلام الی بیت الله الحرام،[۱۰۴] رحله عبدالرحمن غنامی شاوی،[۱۰۵] و رحله محمد فاطمی بن حسین صقلی[۱۰۶] اشاره کرد.

پیوند به بیرون

اسلام در اسپانیا (آندلس)؛ پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.

جلوه هایی از تمدن اسلامی اندلس؛ پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.

ایرانیان اندلس؛ سامانه نشر مجلات علمی دانشگاه تهران.

نگاهی به فتح اولین بخش از سرزمین اروپا توسط مسلمانان؛ سایت آکادمی مطالعات ایرانی لندن

پانویس

  1. ↑ مراصد الاطلاع، ج1، ص123؛ دولة الاسلام فی الاندلس، ج1، ص50-51.
  2. ↑ نک: سلسله‌های اسلامی جدید، ص54.
  3. ↑ نفح الطیب، ج1، ص122؛ جغرافیای تاریخی، ص450-451.
  4. ↑ دائرة المعارف الاسلامیه، ج5، ص1290.
  5. ↑ نک: جغرافیای تاریخی، ص451؛ دائرة المعارف فارسی، ج1، ص266.
  6. ↑ A history of medieval spain، p142؛ دائرة المعارف فارسی، ج1، ص266.
  7. ↑ حدود العالم، ص184؛ جغرافیای حافظ ابرو، ج‏1، ص265.
  8. ↑ جغرافیای تاریخی، ص457.
  9. ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج10، ص323.
  10. ↑ نک: تاریخ فتح ‌اندلس، ص30-38.
  11. ↑ تاریخ العلماء الاندلس، ج1، ص33-37؛ نک: سلسله‌های اسلامی جدید، ص54.
  12. ↑ نک: مآسی الاندلس، ص195-198؛ سلسله‌های اسلامی جدید، ص96.
  13. ↑ نک: سلسله‌های اسلامی جدید، ص96؛ سلسله‌های اسلامی جدید، ص99-100؛ نک: محنة العرب فی الاندلس، ص350-370.
  14. ↑ جمهرة الرحلات، ج1، ص114.
  15. ↑ تاریخ المسلمین، ص128-130؛ سلسله‌های اسلامی جدید، ص55؛ موسوعة تاریخ الاندلس، ج1، ص68-71.
  16. ↑ نک: موسوعة تاریخ الاندلس، ج1، ص68-71.
  17. ↑ تاریخ المسلمین، ص133.
  18. ↑ سلسله‌های اسلامی جدید، ص100.
  19. ↑ نک: محنة العرب فی الاندلس، ص339-345.
  20. ↑ نهایة الاندلس، ص73.
  21. ↑ التکملة لکتاب الصله، ج1، ص289.
  22. ↑ نفح الطیب، ج2، ص305-308.
  23. ↑ برای دیگر کتب تاریخی ‌اندلس، نک: تاریخ الادب العربی، بروکلمان، ج3، ص86-91.
  24. ↑ تاریخ الادب العربی، فروخ، ج4، ص17-18؛ تاریخ الادب العربی، فروخ، ج4، ص410.
  25. ↑ نک: موسوعة تاریخ الاندلس، ج1، ص494-497.
  26. ↑ آثار البلاد، ص113؛ البدایة و النهایه، ج9، ص172؛ شفاء الغرام، ج1، ص158.
  27. ↑ الرحلات المتبادله، ص42.
  28. ↑ راه حج، ص14.
  29. ↑ تاریخ مکه، سباعی، ص276.
  30. ↑ البلدان، ص133-134؛ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص242.
  31. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص252.
  32. ↑ الرحلات المتبادله، ص106.
  33. ↑ راه حج، ص275.
  34. ↑ نک: رحلة الرحلات، ج1، ص24.
  35. ↑ احسن التقاسیم، ص213.
  36. ↑ رحالة الغرب، ص259.
  37. ↑ تاج المفرق، ج1، ص55، «مقدمه.
  38. ↑ انس الساری، ص73.
  39. ↑ نک: اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص190؛ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص197؛ حجاز در صدر اسلام، ص512.
  40. ↑ نفح الطیب، ج2، ص184-189.
  41. ↑ تاریخ قضاة الاندلس، ص4.
  42. ↑ التکملة لکتاب الصله، ج1، ص12-13، نفح الطیب، ج‏2، ص187.
  43. ↑ التکملة لکتاب الصله، ج1، ص285.
  44. ↑ نفح الطیب، ج2، ص189-191.
  45. ↑ تاریخ علماء الاندلس، ج1، ص294-296.
  46. ↑ تاریخ علماء الاندلس، ج2، ص211.
  47. ↑ نفح الطیب، ج2، ص217.
  48. ↑ تاریخ علماء الاندلس، ج1، ص357.
  49. ↑ تاریخ علماء الاندلس، ج2، ص119؛ الرحلات المتبادله، ص107.
  50. ↑ الرحلات المتبادله، ص106-108
  51. ↑ الرحلات المتبادله، ص106-108.
  52. ↑ نک: تاریخ علماء الاندلس، ج2، ص122-124.
  53. ↑ کتاب الصله، ج1، ص405-406؛ موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص278.
  54. ↑ نفح الطیب، ج2، ص251.
  55. ↑ النجوم الزاهره، ج5، ص115.
  56. ↑ نک: تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص216-217.
  57. ↑ التکملة لکتاب الصله، ج1، ص66.
  58. ↑ الرحلات المتبادله، ص110.
  59. ↑ نفح الطیب، ج2، ص369-370.
  60. ↑ نفح الطیب، ج2، ص220.
  61. ↑ نک: نفح الطیب، ج3، ص207-209.
  62. ↑ التحفة اللطیفه، ج5، ص46-48.
  63. ↑ تاریخ مکه، طبری، ص480.
  64. ↑ تاریخ المدینه، ص96-97.
  65. ↑ المدینة المنورة فی العصر المملوکی، ص139.
  66. ↑ المغاربة فی المدینه، ص18.
  67. ↑ نک: المغاربة فی المدینه، ص13-24.
  68. ↑ نک: معجم ما استعجم، ج1، ص7.
  69. ↑ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص219؛ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص221.
  70. ↑ العقد الثمین، ج1، ص90؛ العقد الثمین، ج1، ص92.
  71. ↑ اثارة الترغیب، ج1، ص18.
  72. ↑ منائح الکرم، ج1، ص68، «مقدمه.
  73. ↑ نک: رحالة الغرب، ص23-25.
  74. ↑ نک: رحالة الغرب، صفحات مختلف.
  75. ↑ رحالة الغرب، ص748.
  76. ↑ نک: رحالة الغرب، ص265-268.
  77. ↑ نک: رحلة ابن جبیر، ص13؛ تاج المفرق، ج1، ص96-97.
  78. ↑ المختار من الرحلات الحجازیه، ج1، ص18.
  79. ↑ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص242.
  80. ↑ نک: رحالة الغرب، ص65-68.
  81. ↑ نفح الطیب، ج3، ص13-14.
  82. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص79.
  83. ↑ المدینة المنورة فی مئة مخطوط، ص309.
  84. ↑ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص277.
  85. ↑ رحالة الغرب، ص68-75.
  86. ↑ رحلة العبدری، ج1، ص391.
  87. ↑ الحجاز فی نظر الاندلسیین، ص10؛ الحجاز فی نظر الاندلسیین، ص129.
  88. ↑ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص298.
  89. ↑ نک: رحالة الغرب، ص75-83.
  90. ↑ نک: جمهرة الرحلات، ج1، ص74؛ جمهرة الرحلات، ج1، ص83-85؛ المختار من الرحلات الحجازیه، ج1، ص161؛ رحلة الرحلات، ج1، ص92-105.
  91. ↑ تاج المفرق، ج1، ص54-55، «مقدمه.
  92. ↑ نفح الطیب، ج8، ص291؛ نفح الطیب، ج8، ص293.
  93. ↑ نک: تاج المفرق، ج1، ص98-101، «مقدمه.
  94. ↑ راه حج، ص277.
  95. ↑ تاریخ نوشته‌های جغرافیایی، ص333-340؛ سفرنامه ابن بطوطه، ج1، ص31.
  96. ↑ موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص273.
  97. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص165-176.
  98. ↑ جمهرة الرحلات، ج1، ص104-105.
  99. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص163.
  100. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص197-199.
  101. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص244-249.
  102. ↑ تاج المفرق، ج1، ص95، «مقدمه.
  103. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص183-187.
  104. ↑ تاج المفرق، ج1، ص75، «مقدمه.
  105. ↑ رحلة الرحلات، ج1، ص281.
  106. ↑ تاج المفرق، ج1، ص79، «مقدمه».

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اندلس.
  • آثار البلاد: زکریا بن محمد القزوینی (درگذشت 682ق.)، بیروت، دار صادر، 1998م.
  • اثارة الترغیب و التشویق: محمد بن اسحق الخوارزمی (درگذشت 827ق.)، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبة نزار، مصطفی الباز، 1418ق.
  • احسن التقاسیم: المقدسی البشاری (درگذشت 380ق.)، قاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق.
  • اخبار مکه: الازرقی (درگذشت 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.
  • الامامة و السیاسه: ابن قتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، 1413ق.
  • انس الساری و السارب: محمد بن القیسی (درگذشت 1042ق.)، به کوشش الفاسی، وزارة الدولة المکلفة بالشؤون الثقافیة و التعلیم، 1390ق.
  • البدایة و النهایه: ابن کثیر (درگذشت 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
  • بغیة الملتمس: احمد بن عمیره (درگذشت 599ق.)، مدینه، روخس، 1884م.
  • البلدان: ابن الفقیه (درگذشت 365ق.)، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ق.
  • پویایی فرهنگ و تمدن اسلام و ایران: علی اکبر ولایتی، تهران، وزارت امور خارجه، 1378ش.
  • تاج المفرق: خالد البلوی، به کوشش السائح، احیاء التراث الاسلامی.
  • تاریخ ابن خلدون: ابن‏ خلدون (درگذشت 808ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، 1408ق.
  • تاریخ الادب العربی: عمر فروخ، بیروت، دار العلم للملایین، 1984م.
  • تاریخ الادب العربی: کارل بروکلمان (درگذشت 1375ق.)، قم، دار الکتاب الاسلامی، 1429ق.
  • تاریخ الاندلس: ناشناس، به کوشش عبدالقادر بوبایه، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1430ق.
  • تاریخ العرب و حضارتهم فی الاندلس: خلیل ابراهیم السامرائی و دیگران، بیروت، دار المدار الاسلامی، 1999م.
  • تاریخ علماء الاندلس: الازدی الحافظ (درگذشت 403ق.)، دار المصریة للتالیف، 1966م.
  • تاریخ المدینة المنوره (نصیحة المشاور): ابن فرحون (درگذشت 769ق.)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1427ق.
  • تاریخ المسلمین و آثارهم فی الاندلس: سید عبدالعزیز سالم، اسکندریه، مؤسسة شباب الجامعه.
  • تاریخ فتح الاندلس: محمد ابن قوطیه (درگذشت 367ق.)، به کوشش ابیاری، ترجمه: شیخی، مشهد، آستان قدس رضوی، 1378ش.
  • تاریخ قضاة الاندلس: مالقی ‌اندلسی، بیروت، دار الآفاق الجدیده، 1400ق.
  • تاریخ مکه (اتحاف فضلاء الزمن): محمد بن علی الطبری (درگذشت 1173ق.)، به کوشش محسن محمد، قاهره، دار الکتاب الجامعی.
  • تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه: احمد السباعی (درگذشت 1404ق.)، ترجمه: جعفریان، تهران، مشعر، 1385ش.
  • تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام: کراچکوفسکی (درگذشت 1951م.)، تهران، علمی و فرهنگی، 1379ش.
  • التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (درگذشت 902ق.)، به کوشش گروهی از محققان، المدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینه، 1429ق.
  • التکملة لکتاب الصله: محمد بن عبدالله القضاعی، به کوشش الهراس، لبنان، دار الفکر، 1415ق.
  • التکمله: ابن الابار (درگذشت 658ق.)، به کوشش الهراس، لبنان، دار الفکر، 1415ق.
  • جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی: حسین قرچانلو، تهران، سمت، 1382ش.
  • جغرافیای جهان اسلام: غلامرضا زواره، قم، 1389ش.
  • جغرافیای حافظ ابرو: حافظ ابرو (درگذشت 833ق.)، تهران، میراث مکتوب، 1375ش.
  • جمهرة الرحلات: احمد محمد محمود، مکه، مطبعة المحمودیه، 1430ق.
  • حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، مشعر، 1375ش.
  • الحجاز فی نظر الاندلسیین و المغاربه: ابراهیم احمد سعید، دمشق، الاوائل للنشر و التوزیع، 1425ق.
  • حدود العالم: ناشناس (کتابت: 372ق.)، به کوشش یوسف الهادی، قاهره، 1423ق.
  • دانشنامه جهان اسلام: زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة ‏المعارف اسلامی، 1378ش.
  • دائرة المعارف الاسلامیه: ترجمه: ابراهیم زکی خورشید و دیگران، مرکز الشارقة للابداع الفکری، 1418ق.
  • دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة ‏المعارف بزرگ، 1372ش.
  • دائرة المعارف فارسی: مصاحب و دیگران، تهران، امیرکبیر، 1356ش.
  • دائرة المعارف مستشرقان: عبدالرحمن بدوی، ترجمه: صالح طباطبایی.
  • دولة الاسلام فی الاندلس: المورخ المصری (درگذشت 1406ق.)، قاهره، مکتبة الخانجی، 1417ق.
  • الدولة العربیة فی اسبانیه: ابراهیم بیضون، بیروت، دار النهضة العربیه، 1406ق.
  • راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.
  • رحالة الغرب الاسلامی: نواف عبدالعزیز المجد، اردن، الاهلیة للنشر و التوزیع، 2008م.
  • الرحلات المتبادله: عبدالواحد زنون طه، بیروت، المدار الاسلامی، 2004م.
  • رحلة ابن جبیر: محمد بن‏ احمد (درگذشت 614ق.)، بیروت، دار صادر.
  • رحلة الرحلات: عبدالهادی التازی، به کوشش طاشکندی، مکه، مؤسسة الفرقان، 1426ق.
  • رحلة العبدری: محمد العبدری (درگذشت 700ق.)، به کوشش کردی، دمشق، دار سعد الدین، 1419ق.
  • سفرنامه ابن بطوطه: ابن بطوطه (درگذشت 779ق.)، تهران، نشر آگه، 1376ش.
  • سلسله‌های اسلامی جدید: کلیفور ادموند باسورث، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1381ش.
  • شفاء الغرام: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
  • العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.
  • کتاب الصله: ابن بشکوال (درگذشت 578ق.)، الدار المصریة للتالیف، 1966م.
  • کارنامه اسلام: عبدالحسین زرین‌کوب، تهران، امیرکبیر، 1376ش.
  • مآسی الاندلس: محمد بن عبدالرحمن البشر، ریاض، مکتبة العبیکان، 1429ق.
  • محنة العرب فی الاندلس: اسعد حومد، بیروت، المؤسسة العربیة للدراسات و النشر، 1988م.
  • المختار من الرحلات الحجازیه: محمد بن حسن الشریف، جده، دار الاندلس الخضراء، 1421ق.
  • المدینة المنورة فی مائة مخطوط: به کوشش مصطفی عمار منلا، مرکز بحوث دراسات المدینة المنوره، مدینه، 1420ق.
  • المدینة المنورة فی العصر المملوکی: عبدالرحمن مدیرس، ریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه، 1422ق.
  • مراصد الاطلاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (درگذشت 739ق.)، بیروت، دار الجیل، 1412ق.
  • المسالک و الممالک: عبدالله بن خرداذبه (درگذشت 300ق.)، بیروت، دار صادر، 1992م.
  • المسلمون فی الاندلس: دینهرت دوزی، ترجمه: حسن حبشی، الهیئة المصریة العامه، 1994م.
  • معجم ما استعجم: عبدالله البکری (درگذشت 487ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق.
  • المغاربة فی المدینة المنوره: محمد علی فهیم بیومی، دار القاهره، 1427ق.
  • منائح الکرم: علی بن تاج الدین السنجاری (درگذشت 1125ق.)، به کوشش المصری، مکه، جامعة ام‏ القری، 1419ق.
  • موسوعة تاریخ الاندلس: حسین مونس، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1416ق.
  • موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.
  • النجوم الظاهره: ابن تغری بردی الاتابکی (درگذشت 874ق.)، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی.
  • نفح الطیب: احمد المقری (درگذشت 1041ق.)، بیروت، دار الفکر، 1419ق.
  • نهایة الاندلس: محمد عبدالله عنان، قاهره، مکتبة الخانجی، 1408ق.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=اندلس&oldid=40678»