مسجد عتبان بن مالک

مسجد عَتبان بن مالک در مدینه قرار دارد، این مسجد در موقعیت شمالی مسجد الجمعه و در محیط باز روبروی آن قرار گرفته است. عتبان بن مالک از انصار و اصحاب پیامبر(ص) و از حاضران در غزوه بدر بود. حضرت محمد(ص) در گوشه‌ای از خانه عتبان نماز خوانده بودند و او آن بخش را به محل نمازگزاری در خانه خود قرار داده بود.

دولت سعودی در عملیات توسعه و عمران سال 2015، اقدام به تخریب دیوارهای مسجد عتبان نمود و بقایای زیرین این بنا را در قالب مکانی تاریخی و گردشگری باقی گذاشته است.

مسجد عتبان بن مالک

اطلاعات اوليه
مکان	عربستان * مدینه * در نزدیکی مسجد جمعه
کاربری	مسجد
جنبه دینی
بزرگداشت نزد	مسلمانان
وابسته به دین/مذهب	اسلام
باورها	نماز خواندن پیامبر(ص) در محدوده این مسجد
تاریخ بنا
زمان پایه‌گذاری	قرن اول هجری
وضعیت فعلی
وضعیت بنا	مفقود
مسیریابی در حال بارگیری نقشه... {"minzoom":false,"maxzoom":false,"mappingservice":"leaflet","width":"300px","height":"250px","centre":false,"title":"","label":"","icon":"","lines":[],"polygons":[],"circles":[],"rectangles":[],"copycoords":false,"static":false,"zoom":13,"defzoom":14,"layers":["OpenStreetMap"],"image layers":[],"overlays":[],"resizable":false,"fullscreen":false,"scrollwheelzoom":true,"cluster":false,"clustermaxzoom":20,"clusterzoomonclick":true,"clustermaxradius":80,"clusterspiderfy":true,"geojson":"","clicktarget":"https://www.google.com/maps/search/?api=1\u0026query=24.446091,39.615041","imageLayers":[],"locations":[{"text":"\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003E\u0645\u0633\u062c\u062f \u0639\u062a\u0628\u0627\u0646 \u0628\u0646 \u0645\u0627\u0644\u06a9\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E","title":"\u0645\u0633\u062c\u062f \u0639\u062a\u0628\u0627\u0646 \u0628\u0646 \u0645\u0627\u0644\u06a9\n","link":"","lat":24.446091,"lon":39.615041,"icon":""}],"imageoverlays":null}

معرفی عتبان بن مالک

عَتبان بن مالک از انصار پیامبر(ص) در قبیله بنی سالم از قبیله خزرج بود. وی صحابی رسول خدا و از حاضرین در غزوه بدر می‌باشد. او در زمان خلافت معاویه، مطابق با سال 50 هجری از دنیا رفته است.

نماز پیامبر در خانه عتبان

عتبان به علت ناتوانی در خواندن نماز جماعت از پیامبر(ص) تقاضا کرد تا در گوشه ای از خانه وی نماز بخوانند تا او آنجا را مصلای خویش قرار دهد و رسول خدا نیز چنین کردند.

بنای مسجد

مکان بنا

این مسجد در موقعیت شمالی مسجد الجمعه و در محیط باز روبروی آن قرار گرفته است. این مکان در واقع تکه زمین مربعی شکلی است که با دیوار محصور شده

بازسازی و تخریب بنا

مطری تاریخ‌نگار مدینه (متوفی741ق.)، وضعیت این بنا را با دیوارهایی توصیف می‌کند که ارتفاعشان از نصف قد انسان تجاوز نمی‌کرده است. به گفته سمهودی (متوفی911ق.) بنایی که مطری به آن اشاره کرده در زمان او از میان رفته بود و گروهی غیر عرب آن را در شکل و بنایی جدید بازسازی و احیا کرده بودند. سقف بنای جدید پس از خرابی توسط محمد بن قاوان تعمیر شد. وی متولد 820 و متوفی 889ه، از عالمان حدیث و تاریخ است که در قاهره می‌زیسته و به حج زیاد سفر کرده است

الیاس عبدالغنی (محقق در اماکن مدینه)، ادعا دارد که ساختمان مسجد در 1417 هجری از بین رفته است که این ادعا با دیگر گزارشات خود او و گزارش‌های کتابهای دیگر در تناقض است

احمد عباسی محقق و تاریخ‌شناس مدینه، در سال 1036 این مسجد را در داخل قلعه مالک بن عجلان (که در همان محدوده شمال مسجد جمعه قرار دارد) یافته و به بازسازی جزئی آن پرداخته است. وی همچنین اشاره می‌کند که در زمان وی مکان مسجد برای مورخین نامشخص بوده و او به تحقیق و تعیین مکان آن موفق شده است.

وضعیت فعلی مسجد

در اسفند ماه سال 1393، معادل با سال 2015م/1435هجری، دولت سعودی در عملیات توسعه و عمران، اقدام به تخریب دیوارهای مسجد عتبان نمود. و بقایای زیرین این بنا را در قالب مکانی تاریخی و گردشگری باقی گذاشته است.

اقوال پیرامون مسجد عتبان و قلعه مزدلف در گذر تاریخ

از حدود قرن هشتم هجری، اقوال محققان مسجد عتبان را در ذیل قلعه مزدلف توصیف کرده‌اند، به نقل از مطری(متوفی741ه) مسجد که بسیار کوچک بوده، در قلعه مخروبه مزدلف، قرار داشته. سمهودی (متوفی911ه) این مسجد را در ضمن مساجدی که بنایی برای آنها موجود نیست ذکر کرده و محدوده آن را در قلعه مزدلف توصیف کرده و آن را قلعه ای خراب شده در شمال مسجد جمعه می‌داند.

عباسی در کتاب عمدة الاخبار(نوشته قرن10)، مکان خانه عتبان را در اصل مزدلف یافته جایی که خانه‌های قبیله بنی سالم و قلعه مالک ابن عجلان در شمال مسجد جمعه قرار دارد، وی همچنین معتقد است که مسجد بزرگتری برای قبیله وی وجود داشته.

عیاشی در سفرنامه اش (1073ه/1662م) مسجد را در قلعه خرابه ای در شمال مسجد جمعه به شکل یک مسجد کوچک غیر مسقف یافته.

تصاویر قدیمی از مسجد و محراب آن

• 

  تصویر هوایی در کنار مسجد جمعه

• 

  تصویر از دور مسجد در کنار خیابان عبدالمجید

• 
• 
• 

  تنها تصویر موجود از فضای داخلی مسجد و محراب آن

• 

تصاویر پس از پروژه عمرانی سعودی در 2015 میلادی

تصاویر اولیه پس از تخریب

• 
• 
• 

  تصویر هوایی بنای باقی مانده از مسجد عتبان در شمال مسجد جمعه

تصاویر وضعیت فعلی مسجد

• 
• 
• 
• 
• 

منابع

• أسد الغابة فی معرفة الصحابة، ابن اثیر، علی بن محمد الجزری، دار الکتاب العربی - بیروت - لبنان.
• مساجد الاثریه، محمد الیاس عبدالغنی، مطابع الرشید بالمدینة المنورة، الطبعة الثانیة، 1419ه.
• التعریف بما انست الهجرة من معالم دارالهجرة، جمال‌الدین محمدبن‌احمد المطری، تحقیق سلیمان الرحیلی، الریاض، دارة الملک عبدالعزیز، 1426ه.
• وفاء الوفا باخبار دار المصطفی، علی بن عبدالله السمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، لندن، موسسه الفرقان للتراث الاسلامی، ۲۰۰۱م.
• الضوء اللامع لأهل القرن التاسع، شمس الدین السخاوی، دار الجیل - بیروت، 1412ه.
• عمده الاخبار فی مدینه المختار، احمد العباسی، تحقیق محمد الطیب الانصاری، ناشر: اسعد طرابزونی، بی‌تا.
• تاریخ مدینه منوره، عمر بن شبه نمیری، بی تا، بی جا.
• الرحله العیّاشیة، عیاشی، عبدالله بن محمد، 2006م، تحقیق: سعید الفاضلی و سلیمان القرشی، ابوظبی، دار السویدی، چاپ اول.
• سایت خبری العالم
• سایت مزارات مکة و المدینة