آیه ۹۶ سوره آل‌عمران

آیه ۹۶ سوره آل‌عمران، آیه‌ای از قرآن، که در آن کعبه نخستین خانه عمومی برای هدایت مردم معرفی شده است. در این آیه، اشاره‌ای به تاریخ و جغرافیای خانه خدا شده و محل آن مکه دانسته شده است. در آیه ۹۶ سوره آل عمران، کعبه به دو وصف «مبارک» و «هدایت برای جهانیان» توصیف شده است.

آیات حج و حرمین

سوره بقره

۱۲۵ • ۱۲۶ • ۱۲۷ • ۱۲۸ • ۱۵۸ • ۱۹۶ • ۱۹۷ • ۱۹۸ • ۱۹۹ • ۲۰۰ • ۲۰۳

سوره آل عمران

۹۶ • ۹۷

سوره مائده

۲ • ۹۷

سوره توبه

۲ • ۱۹

سوره حج

۲۵ • ۲۶ • ۲۷ • ۲۸ • ۲۹ • ۳۳ • ۳۴ • ۳۶ • ۳۷

متن و ترجمه

﴿

إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبَارَکًا وَهُدًی لِلْعَالَمِینَ

یقیناً نخستین خانه‌ای که برای [نیایش و عبادت] مردم نهاده شد، همان است که در مکه است، که پر برکت و وسیله هدایت برای جهانیان است.

﴾

شرح واژگان

واژه «بیت» در لغت به معنای مأوی، مسکن و محل اجتماع است.

«بکّه» در لغت به معنای تجمع و ازدحام است. طبرسی، مفسّر شیعه، بکّه را همان مکّه دانسته که میم آن تبدیل به باء شده است.

بر اساس روایتی، امام علی(ع) مکه را «اطراف حرم» و بکه را «محل خانه خدا» دانسته است. او علت نامگذاری بکه را این دانسته که خانه خدا چشمان سرکشان و گناهکاران را گریان می‌کند. (بکّت رقاب الجبارین و اعناق المذنبین)

واژه «مبارک» از رشه برک به دو معنای «نمو و زیادت»، و «ثبوت و قوام» است. راغب اصفهانی، لغت‌شناس قرآنی، برکت را به معنای خیر الهی در چیزی دانسته است.

محتوا

در آیه ۹۶ سوره آل‌عمران، به معرفی خانه خدا در قالب چند وصف پرداخته شده و به تاریخ و جغرافیای آن اشاره شده است.

نخستین خانه

در این آیه، کعبه نخستین خانه دانسته شده است. برخی مراد از آن را این دانسته‌اند که محل کعبه اولین نقطه روی زمین است که از میان آب آشکار شده است؛ بنابراین، این آیه اشاره به دحو الارض دارد.

احتمال دیگری که داده شده این است که کعبه، نخستین خانه عمومی است که برای هدایت مردم روی زمین ساخته شده است. در روایتی از امام علی(ع) نیز گفته شده پیش از کعبه خانه‌های زیادی بوده؛ ولی این خانه، نخستین خانه‌ای بود که مایه هدایت برای همه مردم قرار داده شد. به نظر شیخ طوسی، محدث و مفسر شیعه نیز، کعبه نخستین خانه‌ای بود که برای عبادت ساخته شد. علامه طباطبایی، دیگر مفسر شیعه نیز، این قول را پذیرفته است.

برخی دیگر از مفسران، اول بودن را از نظر شرافت و فضلیت دانسته و برای آن فضایلی مانند دارا بودن مقامات و آیات بینات، آمدن مردم به سوی آن، اعجاز حفظ از تخریب در هجوم ابرهه و امنیت آن ذکر کرده‌اند.

بکه

مراد از «بَکّه» در این آیه، «مکه» است. بر پایه روایتی، امام علی(ع) مکه را اطراف حرم و بکه را محل خانه خدا دانسته است. او علت نامگذاری بکه را این دانسته که خانه خدا چشمان سرکشان و گناهکاران را گریان می‌کند. (بکّت رقاب الجبارین و اعناق المذنبین) علامه طباطبایی، مفسر شیعه، تعبیر به بکّه را بیانگر این دانسته که اطراف کعبه به هنگام نماز و طواف ازدحام جمعیت است.

خانه مبارک

در تعبیر ﴿مُبٰارَکاً﴾، خانه خدا مبارک توصیف شده است. مبارک به معنای چیزی است که برکت داده شده باشد. واژه برکت به زیادت، رشد، دوام و خیر الهی معنا شده است. از این رو، مبارک بودن کعبه به این خاطر است که این ویژگی‌ها را دارا است.

در روایات، مصداق‌هایی برای برکت کعبه ذکر شده است، که برخی از آنها چنین است:

• سعادت دنیایی و آخرتی: در روایات، بهشتی شدن، بخشیده شدن همه گناهان و فقیر نشدن از آثار حج شمرده شده است.
• امنیت: در امان بودن انسان‌ها و حیوانات، یکی از مصداق‌های مبارک بودن خانه خدا دانسته شده است.
• نعمت: برخی، مبارک را به نعمت‌ها مادی در اطراف خانه خدا تفسیر کرده‌اند، چراکه برکات الهی پس از استجابت دعاهای حضرت ابراهیم(ع)، از هر سو به سمت آن سرازیر شد. علامه طباطبایی، مفسر شیعه نیز، تقابل دو وصف «مبارک» و «هدی للعالمین» را شاهدی بر این دانسته که مراد از مبارک، رزق و رفاه دنیایی است.
• دوام و بقاء: واژه «برکت» به معنای زیادت و قوام است، از این رو، یکی از مصداق‌های مبارک بودن کعبه، این دانسته شده که در طول زمان دائم و ثابت است.

خانه هدایت برای جهانیان

در عبارت ﴿هُدیً لِلْعٰالَمِین﴾، به هدایت بودنِ کعبه اشاره شده است. به نظر برخی، مراد از این عبارت این است که خانه خدا راه درست و مسیر سعادت را به مردم نشان داده و آنها را به قرب الهی راهنمایی می‌کند.

برخی از مفسران، قبله بودن کعبه، وسیله بودن آن برای رسیدن به بهشت و نیز شفای بیماران را از مصداق‌های هدایت خانه خدا شمرده‌اند. هلاکت ظالمانی که قصد تعرض به خانه خدا را داشته‌اند نیز، از دیگر مصداق‌های هدایت کعبه شمرده شده است.

در تعبیر ﴿هُدیً لِلْعٰالَمِین﴾ هدایت‌گریِ کعبه شامل جهانیان دانسته شده است. این عبارت را از دو جهت فراگیر دانسته‌اند؛ یکی اینکه هدایت، مطلق آورده شده و شامل هر گونه هدایتی می‌شود، و دیگر اینکه عالمیان را دربرمی‌گیرد.

به نظر برخی مفسران، کعبه حتی برای بت‌پرستان مایه هدایت بود؛ زیرا آنان به عنوان آیین حضرت ابراهیم(ع)، اگرچه آمیخته به خرافات، حج را انجام می‌دادند و این توجه ناقص، باعث می‌شد به‌طور موقت از برخی گناهان دست بردارند.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه تفسیر آیات حج، محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش. است.

• بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، دوم، ۱۳۶۳ش.
• التبیان فی تفسیر القرآن، محمد بن حسن طوسی، تحقیق احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
• تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، محمد بن عمر فخر رازی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چهارم، ۱۴۱۳ق.
• تفسیر القرآن الحکیم (تفسیرالمنار)، محمد رشید رضا، بیروت، دارالمعرفه.
• الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیة، اسماعیل بن حماد جوهری، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چهارم، ۱۴۰۷ق.
• الحج و العمرة فی الکتاب و السنة، محمد ری‌شهری، تحقیق دارالحدیث، دارالحدیث، ۱۳۸۳ش.
• مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق.
• المصباح المنیر، احمد بن محمد فیومی، قم، دارالهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق.
• مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دارالسامیة، ۱۴۱۲ق.
• المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبایی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.