مکه
مکه شهر مقدس مسلمانان، محل تولد حضرت محمد(ص) و محل ظهور دین اسلام است. این شهر در منطقه حجاز در کشور عربستان واقع شده است. کعبه، قبله مسلمانان، در مسجد الحرام در این شهر واقع شده است، که محل زیارت میلیون‌ها مسلمان است. نیز آیین حج در این شهر برگزار می‌شود.
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | عربستان |
| زبان | عربی |
| ادیان | اسلام |
| اماکن | |
| مساجد | مسجدالحرام |
موقعیت و جایگاه
شهر مکه در کشور عربستان، در منطقه حجاز و در در فاصله هشتاد کیلومتری شرق دریای سرخ قرار دارد.[۱]
مکه مرکزی عبادی و تجاری شمرده می‌شد، به همین دلیل به آن اُمُّ القُریٰ می‌گفتند.[۲] این شهر در قرآن بَکَّة نیز نامیده شده[۳] و بلد الامین و بلد الحرام، دیگر نام‌های این شهر است.[۴]
مکه را به دلیل وجود کعبه و مسجدالحرام در این شهر، مرکز مهم عبادی شمرده‌اند.[۴] شهر مکه در قرآن در کنار کوه طور قرار گرفته[۵] و بر اساس آیه ۱۲۶ سوره بقره، دعای حضرت ابراهیم درباره این شهر مستجاب شد و حرم امن خدا قرار گرفت.
در روایات منابع شیعه، مکه محبوب‌ترین زمین نزد خدا شمرده شده [۶] و ثواب خوابیدن در این شهر با عبادت در دیگر شهرها برابر دانسته شده است.[۷]
پیدایش مکه
در روایات دینی، پیدایش شهر مکه با بنای کعبه ارتباط دارد. بر پایه برخی روایات، کعبه به دست حضرت آدم ساخته و پس از مدتی تخریب شد، تا اینکه به دست حضرت ابراهیم بازسازی شد.
قرآن از بنا یا بازسازی کعبه به دست ابراهیم پیامبر خبر داده است. ابراهیم هاجر و اسماعیل را به مکه آورد و آن دو در این سرزمین ماندند و با پیدا شدن چشمه زمزم به زندگی خود ادامه دادند. این مناطق، محل زندگی قبیله جرهم بود و اسماعیل از میان آنان همسری اختیار کرد. بعد از جرهم قبیله خزاعه بر مکه تسلط یافت و بعدها به تدریج قریش به رهبری قصی بن کلاب بر مکه تسط یافت. او اداره امور مکه را به چند عنوان تقسیم کرد و هر یک را به یکی از خانواده های قریش سپرد. پس از قصی، فرزندان وی عبد مناف و عبدالدار و بعد از آن نیز هاشم فرزند عبد مناف و عبدالمطلب فرزند هاشم در مکه نفوذ فراوانی یافتند. در زمان هاشم مکه به مرکز تجاری مهمی تبدیل شد و قریش به تجارت در بلاد دور دست پرداختند.
تقسیمات قدیم شهر
در زمان قصی هر یک از طوایف قریش در یکی از بخش‌های مکه سکونت یافتد. وجه کعبه عینی معلاة یا بالای مکه که شامل شعب ابی طالب به سمت بالا است به قصی و فرزندانش اختصاص یافت. بخش اجیاد که شامل اجیاد کبیر و صغیر در پشت کوه ابو قبیس است، محل اقامت بنی مخزوم بود. منطقه مسلفه مکه نیز در اختیار بنی جمح قرار گرفت. بنی سهم نیز در نثیه سفلی که امروزه به شبیکه معروف است سکونت گزیدند. بنی عدی نیز در پایین ثنیه سفلی در جایی که امروزه به جبل عمر معروف است اسکان یافتند.
مکه در دوره اسلامی
اسلام در مکه بر محمد پسر عبدالله نازل شد. محمد(ص) در آن زمان چهل سال داشت و فردی مورد اعتماد در مکه بود. دعوت به اسلام تا سه سال به صورت غیر علنی انجام شد. با دعوت آشکار، مردم مکه به مخالفت با پیامبر اسلام و آزار مسلمان برخواستند. مسلمانان به دنبال محل مناسبی برای هجرت بودند و در سال پنجم بعثت گروهی از آنان به حبشه سفر کردند. از سال یازدهم اهالی یثرب یکی دیگر از شهرهای حجاز در فاصله /// از مکه به اسلام گرایش یافتند و در سال سیزدهم بعثت، پیامبر اسلام و دیگر مسلمانان مکه به این شهر مهاجرت کردند. از این پس درگیری‌هایی بین مسلمانان مدینه و مشرکان مکه در قالب جنگ‌هایی مثل جنگ بدر، احد و خندق روی داد. در نهایت مکه به دست مسلمانان فتح شد.
عصر پیامبر و خلفا
در دوره پیامبر مدتی معاذ بن جبل و زمانی حارث بن نوفَل بن حارث بن عبدالمطلب و زمانی عَتّاب بن اُسید بر مکه حکومت کردند.
در زمان خلفا برخی از مهم‌ترین والیان مکه عبارت بودند از:
- نافع بن عبدالحارث؛
- عبدالله بن ابزی؛
- خالد بن عاص مخزومی؛
- عبدالله بن خالد بن اسید اموی.
در زمان امام علی نخستین حاکم مکه ابوقتاده انصاری و دومین آنها قُثم بن عباس و سپس معبد بن عباس بود. آخرین حاکم این شهر از سوی امام علی و امام حسن جارة بن قدامه بود.
در دوره امویان
در دوره امویان امرای تعیین شده برای مکه بیشتر از خاندان بنی امیه بودند.
عبدالله بن زبیر
در زمان یزید بن ابی سفیان، عبدالله بن زبیر در سال ۶۲ بر مکه حکومت یافت و تا سال ۷۳ بر این شهر غلبه داشت. او این شهر را مرکز خلافت خود قرار داد که بر سراسر حجاز و عراق گسترش یافت.
در زمان عبدالملک بن مروان، او سپاهیانی برای شکست عبدالله بن زبیر به مکه فرستاد. فرماندهی این سپاه را حجاج بن یوسف ثقفی بر عهده داشت که در سال ۷۳ بر مکه چیره شد و تا سال ۷۵ از سوی خلیفه اموی والی مکه بود.
در عصر عباسی
در عصر عباسیان، امیر مکه که از نظر مذهبی اهمیت زیادی داشت، از خویشاوندان خلیفه انتخاب می‌شد.
- قیام شهید فخ: در سال 169 حسین بن علی معروف به شهید فخ در مکه علیه عباسیان قیام کرد. قیام او به سرعت سرکوب شد و در مکانی که امروزه به منطقه الشهداء مشهور است مدفون شد.
- قیام افطس:حسین بن حسن افطس در سال 1999 از سوی سری بن منصور شیبانی که به نام علویان در عراق قیام کرده بود به مکه آمد و کوشید برای محمد بن جعفر الصادق معروف به دیباج از مردم که بیعت بگیرد. مامون در سال ۲۰۰ سپاهی به مکه فرستاد و دیباج را به تسلیم واداشت.
- حمله قرامطه: سال ۳۱۷ قرامطه به رهبری ابوطاهر قرمطی به مکه یورش آوردند و مکه را اشغال کردند و حجر الاسود را به سرزمین خودشان «هجر» در سواحل جنوب شرق خلیج فارس بردند.
حکومت اشراف در مکه
- آغاز حکومت اشراف (از سال 358): از سال ۳۵۸ یکی از شرفا و سادات مکه با نام جعفر بن محمد از نواداگان امام حسن مجتبی(ع) حکومت مکه را در اختیار خود گرفت. در این زمان خلفای فاطمی مصر از اشراف مکه حمایت کردند و با عباسیان وارد رقابتی طولانی بر سر تسلط بر مکه شدند.خاندان جعفر بن محمد تا سال ۴۵۳ بر مکه حکومت کردند.
- اشراف سلیمانی: پس از آنها دو سال طایفه اشراف سلیمانی بر مکه حکومت کردند
- هواشم(از سال 456) :دوره سوم حکومت اشراف توسط ابواهشم محمد بن جعفر که یکی دیگر از سادات حسنی بود تاسیس شد. فرزندش قاسم و پس از او فلیته بر مکه حکومت کردند و بعد از فلیته میان خاندان آنان اختلاف افتاد. آخرین فرد از دولت سوم اشراف بر مکه داود بن عیسی بود که تا سال ۵۹۷ مکه را در اختیار داشت.
- نفوذ تشیع: تا برآمدن دولت ایوبی در مصر، نفوذ فاطمیان همچنان ادامه داشت و از نتایج آن نفوذ مذهب تشیع (اسماعیلی، زیدی و امامی) در این شهر بود. برای نمونه اذان شیعی در این شهر اقامه می‌شد و «حی علی خرالعمل» در اذان مسجدالحرام گفته می‌شد. از سال ۵۶۹ خطبه به نام صلاح الدین ایوبی خوانده شد و مذهب تسنن در حرمین مورد حمایت بیشتری قرار گرفت.
- بنی قتاده(از سال 597):دوره چهارم حکومت اشراف توسط شخصی با نام قتادة بن ادریس آغاز شد. پس از او فرزندش حسن و سپس راجح به قدرت رسیدند. از سال ۶۵۲ یعنی چهار سال پیش از سقوط بغداد به دست هلاکو خان مغول، یکی از نوادگان قتاده با نام ابو نُمَی در مکه به قدرت رسید. او تا سال ۷۰۱ حاکم مکه بود. در این زمان در مصر دولت ممالیک بر سر کار بود و ابو نمی گاه تابع آنان می‌شد و گاه با دولت آل رسول در یمن دوستی داشت.
- دوران حکومت عثمانی: وقتی عثمانی‌ها در سال ۹۲۳ دولت ممالیک را از میان بردند و بر حجاز هم حاکم شدند، همچنان دولت اشراف حسنی را پذیرفتند و ابقا کردند. درگیری اشراف بیش از همه درگیری‌های داخلی میان خاندان‌های مختلف بود. اما چند مورد تهدید خارجی هم وجود داشت. از جمله در سال 948 پرتغالی‌ها به جده حمله کردند که ابو نمی دوم توانست در برابرشان مقاومت کند. در ابتدای سده سیزدهم هم چند سالی مکه زیر سلطه آل سعود اول در آمد.
- پایان حکومت اشراف و تشکیل کشور عربستان: شریف حسین که رهبری نهضت اصلاح طلبی اعراب موسوم به «الثورة العربیة الکبری» را بر عهده گرفته بود در سال ... بر مکه غلبه یافت. در زمان ۱۴۳۳/۱۹۲۴ ملک عبدالعزیز شریف حسین را شکست داد و در سال ۱۳۴۴ مدینه و مکه را تصرف کرد که به تاسیس دولت عربستان سعودی انجامید.
جایگاه‌ها و بناهای مذهبی مکه
شهر مکه دارای مکان‌ها و بناهای مذهبی گوناگونی است که برخی از آنها چنین‌اند:
کعبه
مسجدالحرام
دیگر مسجدهای مکه
افزون بر مسجد‌هایی که در زمان پیامبر اسلام ساخته شد، هر جا از جمله خانه‌هایی که رسول خدا در آنها نماز گزارده بود محلی متبرک شناخته شد و بسیاری از آنها تبدیل به مسجد شد.
از جمله مساجد مکه که به این ترتیب شکل گرفت که برخی از آنها چنین‌اند: