مساجد خندق
مساجد خندق یا مساجد فتح، تعداد هفت مسجد در کوه سلع در کشور عربستان در شهر مدینه است.
این مجموعه، مساجدی هستند که در شمال غربی مدینه در محل وقوع غزوه خندق یا احزاب قرار دارند. شش باب از این مساجد محل نماز پیامبر(ص) و یارانش در این غزوه بوده‌اند.
این مساجد عبارتند از: مسجد فتح، مسجد علی بن ابی‌طالب(ع)، مسجد فاطمةالزهرا(س)، مسجد سلمان فارسی، مسجد ابوبکر، مسجد عمر و مسجد قبلتین.
موقعیت جغرافیایی ویرایش
در شمال غربی مدینه، در دامنه غربی کوه سلع، تعدادی مسجد است که آنها را «مساجد فتح» می‌نامند. این کوه، در سمت شمال شرق، یعنی عکس جایی که اکنون مساجد هست، مُشْرف بر خندقی میان حره غربی و شرقی بوده است که مسلمانان در جنگ احزاب حفر کردند.
خندق از نقطه‌ای در کنار سلع یا اندکی غربی‌تر، آغاز می‌شده و به صورت یک نیم دایره کوچک، حرّه غربی را به حرّه شرقی پیوند می‌داده است، به‌طوری که یک مانع طبیعی (حره‌ها) به همراه یک مانع مصنوعی (خندق)، مانع از نفوذ دشمن به درون شهر می‌شده است.
تاریخچه مساجد ویرایش
ابن‌شبه در کتاب خود- کهن‌ترین کتاب موجود در تاریخ مدینه- تنها به وجود مساجدی در آن نقطه، بدون تبیین و تعیین دقیق محلّ آنها، اشاره کرده است. در منابع کهن بعدی، تنها نام چهار مسجد با نام‌های مسجد فتح، مسجد سلمان، مسجد علی بن ابی‌طالب و مسجد ابوبکر آمده است.[۱]
سمهودی (م 911)، مورّخ نامی مدینه هم می‌نویسد: تنها چهار مسجد در این منطقه بوده است.[۲] حتی تا قرن دوازدهم هجری هم تنها همین چهار مسجد بوده است.[۳] بدین ترتیب، به نظر میرسد افزایش دو مسجد دیگر به نام‌های مسجد عمر و مسجد فاطمه زهرا(س) که سنیان احیانا، آن را مسجد سعد بن معاذ می‌نامند،[۴] مربوط به هفتادهشتاد سال گذشته باشد.
تغییر نام برخی از مساجد ویرایش
همچنین بنابر آنچه که محقّقان مختلف نوشته‌اند، یکی از دگرگونی‌هایی که در سال‌های اخیر رخ داد، این است که نام مسجد ابوبکر به مسجد علی‌بن ابی‌طالب(ع) و نام مسجد علی‌بن ابی‌طالب(ع) به مسجد ابوبکر تغییر یافت![۵][۶] شگفت آن که مسجد ابوبکر که در اصل مسجد علی‌بن ابی‌طالب(ع) بوده، در حال حاضر در خیابان افتاده و مسجدی که برجای مانده و در اصل منسوب به ابوبکر بوده، به نام مسجد امام علی(ع) باقی مانده است.
مساجد موجود در دامنه سلع که همه در کنار یکدیگر هستند، شش باب است. به نظر محققان، هفتمین مسجدِ این مجموعه، مسجد قبلتین است که جدای از این مجموعه بوده، و شرح آن خواهد آمد. برخی دیگر بر این باورند که هفتمین مسجد این مجموعه، مسجد بنی‌حرام است که در گوشه‌ای دیگر از دامنه کوه سلع است.
در تیرماه 1381 که جهت عمره و زیارت قبر پیامبر(ص) مشرف شدیم، مسجد تازه بزرگی در دامنه کوه در حال ساخت بود. در سال 1387 مسجد مزبور ساخته شده و آماده بهره‌برداری بود که توفیق اقامه نماز تحیت در آن نصیب شد.
اسامی مساجد ویرایش
اسامی مساجد هفتگانه به شرح ذیل است:
مسجد فتح ویرایش
این مهمترین مسجد این ناحیه و شناخته شده‌ترین آنهاست. ابن‌ابی‌ذئب گوید: پیامبر بر روی کوهی که مسجد در آن قرار داشت، بپا خاستند و در حالی که ازار پوشیده بودند دست‌های خود را به آسمان برافراشته و دعا کردند.
یکبار دیگر هم آمدند و در آن مسجد نماز خواندند و دعا کردند. از عبدالله بن عمر نیز نقل شده است که گفت: پیامبر در همه مساجدی که در اطراف مسجد روی کوه قرار دارند نماز خوانده است.[۷] این مسجد به نام «مسجد الاعلی» و به «مسجد احزاب» نیز مشهور است. این مسجد بر بالای کوه واقع شده و زائران با طیّ پله‌هایی چند، برای اقامه نماز به درون آن می‌روند.
مسجد سلمان فارسی ویرایش
یکی دیگر از مساجد هفتگانه با به طور دقیق‌تر مساجد خندق، مسجد سلمان فارسی است که پس از پایین آمدن از مسجد فتح، نخستین مسجد سمت راست است. بنا به برخی از روایات تاریخی، سلمان با پیشنهاد کندن خندق، نقش مهمی در جنگ احزاب داشته است. این مسجد درگذر زمان آباد شده و زائران حرم نبوی به آن عنایت داشته‌اند.
مورّخان و سفرنامه‌نویسان نیز به وجود آن اشاره کرده‌اند. این مسجد دارای شبستان و صحن است و 50/ 8 متر طول و 7 متر عرض دارد. در منابع شیعی آمده است که در مسجد سلمان فارسی نماز خوانده شود.[۸]
مسجد امام علی بن ابی‌طالب(ع) ویرایش
پایین‌تر از مسجد سلمان و در سمت جنوبِ غربی آن، مسجد امام علی‌بن ابی‌طالب(ع) بوده است که امروزه به اشتباه مسجد ابوبکر خوانده می‌شود. این مسجد در سال 1414 هجری قمری، با توسعه خیابان، از میان رفت![۹] در حال حاضر مسجد دیگری که پیش از این به نام ابوبکر بوده یا اساساً نامی نداشته، میان شیعیان، به نام امام علی‌بن ابی‌طالب(ع) شهرت دارد.
آگاهیم که امیر مؤمنان(ع) نقش بسیار اساسی و مهم در غزوه احزاب داشته و طبعاً به نام او و سلمان، مسجدی از قدیم در این دیار باقی مانده است.[۱۰] به نوشته سمهودی، پس از آن که این مسجد ویران شد، امیر زین‌الدین ضیغم منصوری، امیر مدینه منوّره، به سال 876 آن را تجدید بنا کرد. سمهودی با همه تحقیقات خود، اثری از مسجد چهارم که به نام مسجد ابوبکر بوده، نیافته است. البته وی به سخن مورخ پیش از خود؛ مطری (م 741) توجه داشته است که او چهار مسجد را در اینجا معرفی کرده و می‌گوید: به احتمال، مسجد چهارم به نام ابوبکر بوده که اثری از آن برجای نمانده است.[۱۱] می‌توان حدس زد که مساجد سه گانه بعدی، مربوط به پس از این زمان است.
مسجد ابوبکر ویرایش
درست در برابر مسجد فتح، در آن سوی منطقه مساجد یاد شده، در جنوبی‌ترین قسمت آن، بر بلندی کوه، مسجد دیگری است که در حال حاضر به نام «مسجد امام علی‌بن ابی‌طالب(ع) » شناخته می‌شود. بنای این مسجد نیز مانند دیگر مساجد این منطقه، از زمان عثمانی‌هاست که در دوره سعودی ترمیم شده است.
احتمال می‌رود این همان مسجد چهارم باشد که مطری از آن یاد کرد؛ هم‌چنان که این احتمال وجود دارد مسجد یاد شده نیز مانند دو مسجد دیگر، که از آنها سخن خواهیم گفت، متاخر باشد. آنچه مسلم است این که سمهودی از آن یاد نکرده و تنها می‌نویسد: برخی مردم مسجد سلمان را مسجد ابوبکر می‌نامند!
مسجد فاطمةالزهراء(س) ویرایش
پنجمین مسجد از مساجد هفتگانه، مسجد فاطمةالزهرا(س) یا به نوشته برخی از محقّقان سنّی، مسجد سعد بن معاذ است. هیچ یک از این دو نام، در منابع کهن نیامده است. این مسجد حدود پانزده متر مربع مساحت دارد. به دلیل- یا به بهانه- ازدحام زیاد جمعیتِ زن و مرد نمازگزار در آن، در سال 1419 درِ مسجد با بلوک‌های سیمانی مسدود شده و در حال حاضر، مردم در بیرون آن نماز می‌خوانند. این مسجد در جنوب غربی محوطه مساجد فتح است.
مسجد عمر ویرایش
مسجد عمر، یکی دیگر از مساجد هفتگانه، پایین‌تر از مسجد سلمان واقع است. به نوشته برخی از محقّقان، تا قرن نهم هجری و حتی پس از آن، تا یک صد و اندی سال پیش، نشانی از این مسجد در منابع دیده نشده است. همو احتمال قریب به یقین داده که مسجد اندکی قبل از سال 1303 قمری ساخته شده باشد.[۱۲] مساحت مسجد عمر 123 متر مربع است.
مسجد قبلتین ویرایش
مسجد قبلتین- متعلق به طایفه بنوسلمه- از مساجد بسیار قدیمی در غرب مدینه و در نزدیکی چاه معروف این شهر، «بئر رومه» است که به دلیل ارتباط آن با تغییر قبله، باید زمان بنای آن، در دو سال نخست هجری باشد. این مسجد بدان جهت که در میان طایفه بنوسلمه بوده، به نام «مسجد بنی‌سلمه» نیز مشهور است.
مسجد قبلتین در دوره سلطان سلیمان قانونی در سال 950 قمری از نو تجدید بنا شد. براساس برخی گزارش‌ها، این مسجد در اوایل قرن چهاردهم قمری، رو به ویرانی بوده است. مسجد یاد شده از جمله مساجد بازسازی شده در دوره سلطنت فهد است که به صورت بسیار زیبایی بازسازی شد. افزون بر محرابی که به سوی کعبه است، محلّی هم برای نشان دادن محراب پیشین در برابر آن، روی دیوار مشخص شده است.
پانویس ویرایش
- ↑ اخبار مدینة الرسول از ابن نجّار م 643، ص114.
- ↑ وفاء الوفا، ج3، صص837- 830.
- ↑ ترغیب اهل المودة و الوفاء، ص135.
- ↑ المساجد الاثریه، ص132.
- ↑ المدینة المنوره تطورّها العمرانی، صص192 و 193.
- ↑ المساجد الاثریه، ص135.
- ↑ مغازی واقدی، ص368 ترجمه فارسی.
- ↑ بحار الانوار، ج97، ص225.
- ↑ المساجد الاثریه، ص146.
- ↑ بحار الانوار ج20، ص230.
- ↑ وفاء الوفا، ج3، ص836.
- ↑ المدینة المنورّة تطوّرها العمرانی، ص197.
منابع ویرایش
- المدينة المنورة تطورها العمرانى، صالح لمعى مصطفى، بيروت، دارالنهضة الحديثة، ١٩٨١.
- المساجد الاثرية فى المدينة المنورة، محمد الياس عبدالغنى، مدينه، ١٩٩٨.
- ترغيب اهل المودة و الوفاء فى سكنى دارالحبيب المصطفى(ص)، اسماعيل بن عبدالله الاسكدارى (م ١١٨٢) تحقيق عادل ابوالمنعم ابوالعباس، مدينه منوره، مكتبة الثقافة، (بى‌تا).
- وفاء الوفا بأخبار دار المصطفى، نورالدين على السمهودى، بيروت، داراحياء التراث العربى، ١٩٩۵.
- اخبار مدينة الرسول، محمد بن محمد النجار، مكه، مكتبة الثقافة، ١٩٨١.
- بحار الانوار، محمد باقر مجلسى، بيروت، مؤسسة الوفاء.
- المغازى، محمد بن عمر الواقدى، بيروت، مؤسسة الاعلمى، ١٩٨٩.