اهل بیت و حرمین

اهل بیت و حرمین

زندگی در حرمین

از میان اهل بیت، پیامبر(ص)، امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) در مکه و بقیه جز امام مهدی(ع) در مدینه یا پیرامون آن زاده شدند و افزون بر پیامبر(ص) و فاطمه(س) که در مدینه مدفون هستند، چهار تن از امامان، امام مجتبی(ع) و امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز در قبرستان بقیع مدینه دفن شده‌اند. اهل بیت جز امام عسکری(ع) و امام مهدی(ع) بیشتر دوران زندگی خویش را در مدینه گذرانده‌اند.

برخی ‌گزارش‌ها گویای اشتیاق ایشان به زندگی در حرمین است. برای نمونه، امام رضا(ع) در موسم حجِ، پیش از رهسپاری به خراسان، از این‌که مکه را ترک کرده و دیگر به آن‌جا بازنمی‌گردد، ابراز‌ اندوه کرد. ایشان همانند همین رفتار را در زیارت وداع پیامبر(ص) پیش از ترک مدینه نشان داد. امام جواد(ع) نیز زندگی فقیرانه در حرم پیامبر(ص) را بهتر از زندگی مرفه دور از مدینه شمرد.

پاره‌ای ‌گزارش‌ها به احترام ویژه حرم مکه نزد اهل بیت اشاره می‌کند. امام حسن(ع) با وجود اشتیاق فراوان به دفن شدن کنار قبر پیامبر(ص)، به امام حسین(ع) وصیت کرد: اگر بیم در‌گیری و خونریزی رفت، مرا در جایی دیگر دفن کنید. امام حسین(ع) در موسم حج برای پیش‌گیری از وقوع در‌گیری و نبرد در مکه، از آن بیرون رفت. امام صادق(ع) از تادیب خادمان خویش در محدوده حرم پرهیز داشت.

جایگاه و نقش سیاسی ـ اجتماعی

در مکه و مدینه در مجموع، اهل بیت اندک زمانی به خلافت رسیدند؛ اما در مقام مشاور برای خلفا و صحابه پیامبر(ص) به آنان در حل پاره‌ای مشکلات یاری می‌دادند. امام علی(ع) و امام حسن(ع) در ماجرای قتل عثمان کوشیدند از قتل عثمان پیش‌گیری و صلح را برقرار کنند. از این رو، بارها مخالفت خویش با قتل عثمان را بیان کردند و حتی به دفاع از وی برخاستند.

در پی قتل عثمان و بیعت عمومی مردم با امام علی(ع) برای تصدی خلافت، ایشان کوشید آرامش را در مدینه برقرار سازد و با گماشتن والیانی برای مدینه و مکه، برای دفع ناآرامی‌های پدید آمده از سوی طلحه و زبیر و سپس معاویه، به عراق هجرت کرد. قُثَم بن عباس، سهل بن حنیف و ابوایوب انصاری را از کسانی شمرده‌اند که در دوره خلافت امام علی(ع) عهده‌دار ولایت حرمین به ویژه مدینه بودند.

در مدت خلافت امام، افرادی همچون عبدالله بن عباس و قثم بن عباس، امارت حج را بر عهده داشتند. در پی امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) کانون توجه مردم مدینه بودند و چهره برتر و شایسته خلافت شمرده می‌شدند. به همین رو، هنگامی که معاویه با هدفِ گرفتن بیعت برای یزید به مدینه آمد، پیش از همه با امام حسین(ع) به گفت‌وگو نشست و کوشید تا ایشان را قانع کند.

بر پایه برخی نقل‌ها، امام حسین(ع) با بهره‌گیری از فرصت حج، در جمع صحابه و تابعان به افشاگری درباره معاویه و کارهای نادرست او پرداخت. بعدها نیز که در مخالفت با یزید و به سبب خودداری از بیعت با وی، از مدینه بیرون رفت، انتخاب مکه می‌توانست راهی برای رساندن پیام ایشان به عموم مسلمانان در اجتماع حج باشد.

جایگاه اجتماعی اهل بیت پس از امام حسین

جایگاه اجتماعی اهل بیت پس از امام حسین(ع) نیز محفوظ ماند و سفارش یزید و دیگر خلفای اموی به والیان خود برای نیک رفتاری با امام سجاد(ع) را می‌توان شاهدی بر این مدعا دانست. افزون بر این، به سبب جایگاه یاد شده، مروان بن حکم در حمله یزید به مدینه به سال 63ق. (رخداد حرّه) از بیم تعرض مردم مدینه به خانواده‌اش، آنان را به امام سجاد(ع) سپرد و امام نیز آن‌ها را همراه خانواده خویش به ینبع فرستاد. روش امام سجاد(ع) در بیعت صوری با یزید و همکاری نکردن با شورشیان مدینه در رخداد حره را از علل مصون ماندن ایشان و خانواده‌شان از پیامدهای ناگوار حمله به مدینه دانسته‌اند.

ماجرای بازماندن هشام بن عبدالملک از استلام حجرالاسود به سبب ازدحام جمعیت و احترام مردم به امام سجاد(ع) و کنار رفتنشان برای حرکت امام که به شگفتی هشام و سرودن قصیده معروف فرزدق انجامید و نیز برخی ‌گزارش‌ها درباره بیرون نرفتن قاریان مدینه از شهر به سوی مکه پیش از بیرون آمدن امام سجاد(ع) نشانه‌هایی دیگر از ارجمندی ایشان نزد عموم مردم و دانشوران است.

برخی ‌گزارش‌ها گویای آن است که امامان شیعه دست‌کم تا هنگام امام صادق(ع)

و امام کاظم(ع) از سوی برخی سنیان خلیفه قانونی و مشروع حکومت اسلامی شناخته می‌شدند و حاکمان نیز به جایگاه معنوی و پیشوایی آنان باور داشتند. طبری و به تبع او ابن اثیر کار مامون در وا‌گذاری ولایتعهدی به امام رضا(ع) را بدان سبب دانسته‌اند که ایشان دانشمندترین، باتقوا‌ترین و با فضیلت‌ترین فرد در میان آل علی(ع) و آل عباس بود. در دوره‌های بعد نیز برخی از اهل سنت به برتری بعضی از امامان بر حاکمان و خلفای هنگام خویش اعتراف کرده‌اند.

امامان پسین نیز محبوب توده مردم و دارای پایگاه اجتماعی نزد آنان بودند. نمونه‌ای از محبوبیت یاد شده را می‌توان از ‌گزارش یحیی بن هرثمه، مامور متوکل، برای انتقال امام‌ هادی(ع) از مدینه به سامرا دریافت. وی برآشفتن و‌اندوه مردم در پی آگاهی از قصد متوکل برای تبعید امام به سامرا را بی‌سابقه دانسته است. این جایگاه مردمی سبب می‌شد تا حاکمان دست‌کم در ظاهر به امامان احترام ‌گذارند. در نمونه‌ای، متوکل امام جمعه مدینه را که به امام‌ هادی(ع) بی‌احترامی کرده بود، برکنار کرد. با این همه، سیاست خلفای اموی و عباسی در برابر اهل بیت همواره بر پایه احترام و مدارا نبود و گاه با لعن، سختگیری، تبعید و زندانی همراه بوده است که همگی را می‌توان در مسیر تاثیر‌گذاری فراوان اهل بیت در مدینه و تلاش مخالفان در دور ساختن شیعیان از ایشان دانست.

جایگاه و نقش علمی ـ‌ فرهنگی

در مکه و مدینه گویا به سبب ضعف فرهنگ مکتوب عرب و منع کتابت حدیث تا دوران تدوین و نیز فشارهای سیاسی امویان، از امام حسن(ع) 148 و از امام حسین(ع) 165 حدیث فقهی بیشتر به جا نمانده است. اما با برطرف شدن موانع یاد شده، در دوره تضعیف حکومت اموی تا تثبیت عباسیان، زمینه‌های گسترش معارف اهل بیت فراهم شد و بازماندگان صحابه، تابعان، رؤسای مذاهب و دانشوران دیگر مناطق اسلامی مانند خراسان که به حج می‌آمدند، امامان شیعه را به دانش و تقوا شناخته، از دانش ایشان به ویژه برای فرا‌گیری مناسک حج بهره می‌گرفتند.

پاره‌ای ‌گزارش‌ها که گویای ناآگاهی مسلمانان از برخی احکام دینی است، نقش امامان به ویژه امام سجاد(ع) را در آموزش شیوه درست مناسک و احکام روشن‌تر می‌سازد. به دلیل‌های سیاسی، امام سجاد(ع) در میان فقیهان هفت‌گانه حجاز نبود؛ اما از آنان، سعید بن مسیب مخزومی (94ق.) را از شاگردان امام سجاد(ع) و قاسم بن محمد بن ابی‌بکر (107 یا 108ق.) را از شاگردان امام سجاد(ع) و باقر(ع) شمرده‌اند. مجموعه صحیفه سجادیه از امام سجاد(ع) را که شامل 54 دعا در موضوعات گوناگون، می‌توان نمایانگر نقش معنوی ایشان در جامعه خویش دانست. ایشان همچنین در مسجد پیامبر(ص)، مردم و به ویژه یاران خویش را موعظه می‌نمودند و معارف اسلامی را برایشان بیان می‌کردند.

امامان پس از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نیز احکام شریعت به ویژه مناسک حج را به عموم مردم و پیروان خویش آموزش می‌دادند و از فرصت حج برای این منظور بهره می‌بردند. از هنگام امام جواد(ع) به سبب مراقبت‌های سیاسی حاکمان، ارتباط با امامان محدودتر شد و شمار روایت‌های ایشان رفته رفته کاهش یافت؛ اما ارتباط با شیعیان بیش از گذشته در قالب نامه ادامه پیدا کرد.

افزون بر شیعه که علوم خود را وامدار اهل بیت پیامبر(ص) است، فقیهان بزرگ مذاهب چهارگانه اهل سنت، مستقیم یا با واسطه، از مکتب آنان بهره گرفته‌اند. ابوحنیفه (150ق.) و مالک بن انس (179ق.) بی‌واسطه از امام صادق(ع) بهره علمی برده‌اند. ابوحنیفه به گونه‌ای مرجع برخی فقیهان دیگر هم‌چون شافعی (204ق.) و احمد بن حنبل (241ق.) است.

بسیاری از دانشوران حدیث و فقه مکه و مدینه مانند ابن‌شهاب زهری (124ق.)، عمرو بن دینار (126ق.)، ربیعة بن عبدالرحمن (136ق.)، عبدالملک بن عبدالعزیز بن جریج (149 یا 150ق.) و سفیان بن عیینه (198ق.) را نیز از اصحاب حدیثی اهل بیت به ویژه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) شمرده‌اند.

دیگر اهل سنت نیز روایاتی را از برخی امامان اهل بیت ‌گزارش کرده‌اند. افزون بر این، بزرگان اهل سنت مقام علمی و معنوی امامان اهل بیت از جمله امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) را ستوده‌اند. در ‌گزارش‌هایی، ابوحنیفه امام صادق(ع) را دانا‌ترین مردم زمان خویش دانسته و به نقش‌ محوری ایشان در آموزش مناسک حج به مردم اعتراف کرده است.

مالک بن انس نیز دانش و عبادت و پرهیزگاری امام صادق(ع) را ستوده و ایشان را بی‌نظیر دانسته است. گویا به سبب همین جایگاه و بهره‌رسانی علمی است که برخی پژوهشگران، امامان به ویژه امام صادق(ع) را دارای حلقه درس در مسجد نبوی دانسته‌اند. شواهد و ‌گزارش‌های دیگر، گویای برتری علمی دیگر امامان شیعه و آگاهی حاکمان وقت و مردم از آن است. شهرت امام کاظم(ع) به «عالم» را می‌توان نمونه‌ای روشن از این حقیقت دانست. برخی تندروان اهل سنت، مانند ابن تیمیه، امامان اهل بیت را در ردیف دیگر دانشوران می‌شمارند؛ اما آنان نیز به دانش و زهد امامان اعتراف کرده‌اند.

برخی بنیان‌گذاری دانش‌های اسلامی مانند فقه، تفسیر، کلام و ادبیات را به شاگردان مستقیم یا با واسطه اهل بیت به ویژه امام علی(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نسبت داده‌اند.

تبیین مناسک حج در ایام حج

جنبه‌ای دیگر از نقش علمی و فرهنگی اهل بیت در پاسخ به پرسش‌های حضوری اصحاب و مردم و دانشمندان دیگر شهرها و فرقه‌های گوناگون و نامه‌های فراوان پیروان خویش درباره موضوعات گوناگون از احکام حج نمود یافته است. به طور خاص، اهل بیت از موسم حج برای دیدار با افراد و پاسخ به پرسش‌های آنان بهره برده، سیره و دیدگاه رسول خدا(ص) در مناسک حج را تبیین می‌نمودند و گاه اختلاف‌های موجود میان شیعیان را برطرف می‌کردند. آنان برخی از کج‌روی‌های دانشوران دیگر فرقه‌ها و پیروانشان درباره حج را گوشزد و گاه نیز برداشت برخی اصحاب خویش از احکام حج را تصحیح می‌فرمودند.

اهل بیت همچنین در برابر فرقه‌های منحرف مانند غلات، مرجئه، خوارج، هاشمیه (گروهی از کیسانیه)، صوفیه و دیگر مخالفان به هدایت، روشنگری و اصلاح فکری و علمی می‌پرداختند.

مجموعه دستاوردهای حرکت علمی امامان که در آغاز به شکل اصول اربعمائه و سپس در کتاب‌های چهارگانه (الکافی، من لایحضره الفقیه، الاستبصار و تهذیب الاحکام) و دیگر منابع روایی شیعه گردآوری شد، بعدها دستمایه فقهیان شیعه برای استنباط احکام شرعی قرار گرفت.

مقابله با جعل حدیث

بخشی دیگر از تلاش فرهنگی اهل بیت به ویژه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به رویارویی با کارهای تازه مسلمانانی اختصاص داشت که متاثر از کیش سابق خویش، روایاتی دروغین درباره پیامبران و سیره پیامبر(ص) و شعائر اسلامی ‌گزارش می‌کردند.

در نمونه‌ای، امام باقر(ع) سخن کعب الاحبار درباره سجده هر روز کعبه در برابر بیت المقدس را دروغ شمرده و کعبه را محبوب‌ترین مکان روی زمین نزد خداوند دانسته است.

امامان اهل بیت در مسیر ایفای نقش فرهنگی و علمی خود، شاگردانی را برای مناظره با پیروان دیگر مذاهب پرورش می‌دادند. شماری از منابع، بسیاری از یاران اهل بیت به ویژه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) را یاد کرده‌اند. اهل بیت همچنین از فرصت حج و زیارت پیامبر(ص) برای اعلان حقانیت خویش در برابر مخالفان بهره می‌گرفتند و نیز با آنان درباره مسائل گوناگون از جمله احکام مربوط به حج و حرمین، به احتجاج علمی می‌پرداختند.

جنبه دیگر تلاش امامان به سعی ایشان به ویژه در ایام حج برای برطرف ساختن شک شیعیان درباره وفات امام پیشین و اعتقاد آن‌ها به غیبت وی و نیز بیان امامت خود برمی‌گردد که به سبب پاره‌ای سختگیری‌های سیاسی حکومت برای گروه‌هایی از شیعیان پدید می‌آمد.

منابع به نقش مشورتی برخی از اهل بیت در گسترش و بازسازی مسجدالحرام نیز اشاره کرده‌اند. بر پایه روایات، امام سجاد(ع) در پی تخریب کعبه در دوران حجاج بن یوسف، در بازسازی آن و نصب حجرالاسود نقش داشت و امام کاظم(ع) برای تخریب خانه‌های پیرامون مسجدالحرام به منظور گسترش آن در دوران مهدی عباسی (حک: 158-169ق.) به وی مشاوره داد.

افزون بر این، پاره‌ای روایت‌ها به تاثیر‌ معنوی اهل بیت بر حج و حج‌گزاران اشاره کرده‌اند که از آن جمله می‌توان دعا در موسم حج برای بارش باران و استجابت آن، مهربانی و خوش‌رفتاری با مخالفان خویش، پند دادن به برخی افراد و ایجاد تحول باطنی در آنان را برشمرد.

بر پایه روایت‌های امامیه و شماری از منابع اهل سنت، امام دوازدهم(ع) روز عاشورا در مسجدالحرام ظهور خواهد کرد و بیش از 300 نفر از مردم مصر، شام و عراق میان رکن و مقام با ایشان بیعت می‌کنند. برخی روایت‌ها نیز بر ظهور ایشان در مدینه و آن گاه حرکت به سوی مکه دلالت دارند.

آثار اهل بیت در مکه

بر پایه ‌گزارش مشهور پذیرفته شده میان شیعه، امام علی(ع) در کعبه زاده شد. زادگاه پیامبر(ص) و حضرت فاطمه(س) در مکه بنایی مشخص داشت؛ اما با تسلط پیروان محمد بن عبدالوهاب بر مکه، به سال 1343ق. ویران گشت. باب علی(ع) از درهای جنوب دیوار شرقی مسجدالحرام است که گفته می‌شود ایشان از این در برای نماز به مسجد وارد می‌شد. نزدیک‌ دار العجله، سمت صفا و مروه، خانه‌ای معروف به‌ دار ابی سعید قرار داشته که به نقلی زادگاه امام صادق(ع) بوده و به سال 623ق. به اهتمام برخی همسایگان بازسازی و در دوران سعودی ویران گشت.

قبور ائمه بقیع قبل از تخریب

آثار اهل بیت در مدینه

منابع تاریخی از آثار فراوان اهل بیت در مدینه و پیرامون آن یاد کرده‌اند. افزون بر حرم پیامبر اسلام، آرامگاه چهار تن از امامان معصوم، امام مجتبی(ع) و امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در مدینه و سمت غرب بقیع در شرق مسجدالنبی قرار گرفته است. سفرنامه‌ها از وجود گنبد و ضریحی چوبی برای ایشان در بقیع یاد کرده‌اند که در حدود سال 1344ق. ویران شد. در سخنی غیر مشهور آمده که بدن امام علی(ع) و نیز سر امام حسین(ع) در بقیع دفن شده است.

قبر حضرت فاطمه(س) در مدینه قرار دارد؛ اما در تعیین محل دقیق آن اختلاف نظر است و آن را در بقیع یا روضه میان منبر و قبر پیامبر(ص) دانسته‌اند. خانه پیامبر(ص) که در آغاز سمت چپ قبله و همراه با مسجد ایشان در یک حیاط قرار داشت و یک در از آن به مسجد باز می‌شد، به تدریج از فضای مسجد جدا گشت و اتاق‌های کوچکی ویژه همسران پیامبر(ص) ساخته شد. از دوران بنی‌امیه، خانه پیامبر(ص) و خانه‌های پیرامون رفته رفته به مسجد اضافه گشتند.

خانه‌های اهل بیت

خانه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) پشت حجره پیامبر، در شرق مسجد و حجره عایشه قرار داشت و دارای محراب و نیز دری به سوی غرب در داخل مسجد بود. در دیوار آن، روزنه‌ای به خانه پیامبر(ص) باز شده بود که ایشان از آن‌جا با اهل بیت سخن می‌گفت و از حال آنان آگاه می‌شد. پس از چندی این روزنه به خواسته فاطمه(س) مسدود گشت. به گفته برخی، روزنه یاد شده مکانی است که پیامبر(ص) مدتی در پی نزول آیه تطهیر، آن را تلاوت و اهل بیت را برای نماز فرامی‌خواند. بیت الاحزان یا مسجد فاطمه(س) که به دست علی(ع) و بر پایه سخن مشهور در بقیع و سمت شمال قبرهای امامان شیعه، ساخته شد و محل عزاداری حضرت زهرا(س) در پی رحلت پیامبر(ص) به شمار می‌رفت، به سال 1344ق. در دوران آل سعود ویران گشت.

خانه‌های امام سجاد(ع) و امام صادق(ع) در فضای سنگفرش شده امروزی میان درِ اصلی بقیع و حرم رسول خدا(ص) قرار داشت که در فاصله سال‌های 1360-1366ق. ویران و به محل عبور زائران تبدیل گشت. شماری از منابع شیعی نماز خواندن در دو خانه یاد شده را مستحب دانسته‌اند. به گفته برخی، تا سده نهم ق. که شیخ حرم نبوی، شجاعی شاهین جمالی، در محل خانه امام صادق(ع) خانه‌ای برای خود ساخت، اثر محراب خانه امام در آن باقی بود. برخی نیز از منزلی متعلق به امام رضا(ع) در خاخ، نزدیک حمراء‌الاسد در مدینه یاد کرده‌اند.

مساجد مربوط به اهل بیت

منابع از مساجدی در مدینه یاد کرده‌اند که با رویدادهایی در آغاز اسلام و یک یا چند تن از اهل بیت ارتباط دارند: مسجد مباهله در شرق حرم پیامبر؛ مسجد فضیخ (رد الشمس) در جنوب شرقی مدینه و حدود یک کیلومتری شرق مسجد قبا ه به باور شیعه، محل رد الشمس برای علی(ع) بوده است؛ مسجد غدیر خم در مسیر حاجیان نزدیک جحفه؛ مسجد امام علی(ع) در ‌دارالشفا که بر پایه روایتی، ایشان در آن‌جا نماز عید خواند و در پی گسترش و بازسازی به سال 1411ق. امروزه کنار خیابان و سمت چپ کسی قرار می‌گیرد که از جنوب غربی صحن مسجدالنبی بیرون می‌رود.

افزون بر این، برخی آثار موجود در مسجدالنبی به طور ویژه با یکی از اهل بیت ارتباط یافته است. محراب فاطمه(س) در جنوب محراب تهجد و درون مقصوره حرم و متصل به ستونی کنار صندوق حضرت زهرا(س) قرار دارد. در قسمت شرقی حرم و در سمت حجره نبوی نیز دری است به نام باب السیدة الزهراء که محل ورود و خروج خادمان است.

برخی دری را که سمت باب جبرئیل به عنوان در خانه فاطمه مشهور است، همان دری می‌دانند که به سوی کوچه باز می‌شده است. در همان سمت، دری است موسوم به باب علی(ع) که به سبب نزدیکی به خانه علی(ع) بدین نام خوانده شده است. این در ضمن بازسازی دیوار شرقی برداشته شد؛ اما به سال 1413ق. دری به همین نام ساختند. استوانه حَرس یا استوانة علی بن ابی طالب(ع) نیز جایگاه عبادت علی(ع) بود و ایشان کنار آن می‌نشست و از پیامبر نگهبانی می‌کرد.

منابع تاریخی از آبادی‌ها، باغ‌ها، چشمه‌ها و چاه‌هایی متعلق به اهل بیت: یاد کرده‌اند؛ از جمله باغ فدک که در 130 کیلومتری شمال مدینه قرار دارد.

به باور شیعه، این باغ از سوی پیامبر(ص) به حضرت فاطمه(س) بخشیده شد و در پی فوت پیامبر(ص)، کشمکش تاریخی میان ایشان و خلیفه اول بر سر آن درگرفت.

صدقات اهل بیت در مدینه

برخی از چشمه‌ای به نام عین فاطمه نزدیک زَباله یاد کرده‌اند که آجر مسجد پیامبر در آن‌جا ساخته می‌شد. قریه‌ ام العِیال در جنوب شرقی مدینه و در مسیر مکه را نیز صدقه فاطمه دانسته‌اند. مهم‌ترین املاک و صدقات امام علی(ع) در ینبع قرار داشت و بیشتر شامل چشمه‌هایی بود که آن‌ها را وقف نمود. مجموعه چشمه‌های موسوم به «بُغَیبِغه» و نیز «عین ابونیزر» از آن شمار هستند که آن‌ها را برای فقیران مدینه و در راه ماندگان وقف کرد و به حسنین(ع) اجازه داد هر گونه صلاح می‌دانند در آن تصرف کنند. بعدها امام حسین(ع) اولی را به عبدالله بن جعفر بن ابی طالب بخشید. آبار علی نخلستانی با مجموعه‌ای از چاه‌ها در جنوب مدینه قرار دارد که برخی معتقدند امام علی(ع) آن‌ها را حفر کرده است.

از املاک و چشمه‌هایی متعلق به امام علی(ع) در مناطق دیگر از جمله عین موات و عین ناقه در وادی القری، باغی به نام «فُقَیرین» در منطقه عالیه، بئر قیس و شجره، صدقه وادی ترعه میان مدینه و خیبر و چشمه سُوَیقه نزدیک سَیاله نیز یاد کرده‌اند.

به گفته برخی، حفیاء از زمین‌های وقفی امام حسن(ع) و مرتج از زمین‌های نزدیک مدینه متعلق به ایشان بوده است. همچنین چشمه یحَنِّس در مدینه را از اموال امام حسین(ع) دانسته‌اند که بعدها امام سجاد(ع) آن را برای ‌گزاردن دَین پدر، به ولید بن عتبه فروخت. منابع تاریخی از صدقاتی دیگر نیز برای اهل بیت یاد کرده‌اند.

توجه مسلمانان به اهل بیت در حرمین

مسلمانان و حج‌گزاران در طول تاریخ به آثار و قبور اهل بیت در حرمین توجهی ویژه داشته‌اند. در روایت‌ها بر زیارت پیامبر(ص) و دیگر معصومان بسیار تاکید شده است. نمونه‌هایی از آمدن دوستان و پیروان اهل بیت از سرزمین‌های دور خراسان به مدینه نزد ایشان در پی مراسم حج در منابع ‌گزارش شده که با انگیزه‌هایی همچون زیارت، پرسش و پرداخت خمس همراه بوده است. شماری از منابع تاریخ محلی و سفرنامه‌ها ‌گزارش‌هایی از توجه زائران به قبور اهل بیت بقیع و زیارت ایشان داده‌اند.

گونه‌هایی دیگر از توجه و ابراز محبت به اهل بیت در قالب وقف به نام ایشان و نیز ثبت کتیبه‌هایی شامل نام‌هایشان از گذشته دور تا کنون در بخش‌هایی از حرمین ‌گزارش شده است. در دوره‌ای کوتاه که حسین بن حسن افطسی از نوادگان امام حسن(ع) بر مکه استیلا یافت (200ق.)، روی پرده کعبه سلام بر پیامبر(ص) و اهل بیت ایشان نوشته شد. به گفته سباعی، شیخ مغربی در اواخر سده یازدهم ق. در مسعی تکیه‌هایی در محل خانه خدیجه و تولد حضرت فاطمه(س) برای فقیران ساخت که به تکیه سیده فاطمه(س) شناخته می‌شد. غازی (1365ق.) یک درِ آن تکیه‌ها را به سوی زقاق الحجر و در دیگر را در سمت مسعی وصف کرده و سازنده‌اش را محمد حسیب پاشا (حک: 1264-1266ق.) دانسته است. کردی (1400ق.) از ساختن مدرسه حفظ قرآن در محل آن در دوران خویش یاد می‌کند.

برخی ‌گزارش‌ها از نوشتن این بیت شعر در بالای درِ بقعه بقیع، پیش از ویرانی آن یاد کرده‌اند: «لی خمسة اطفی بهم حرّ الجحیم الحاطمة/ المصطفی و المرتضی وابناهما و الفاطمة».

در پیرامون دیوارهای صحن نبوی، اسامی چهارده معصوم، صحابه و شماری دیگر از بزرگان اسلام نوشته شده است.

برخی به پشتوانه روایت‌های شفاهی از علویان ترکیه، نوشتن نام چهارده معصوم بر دیوارهای یاد شده و نیز سروده‌هایی در مدح اهل بیت به ویژه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) گرداگرد حجره پیامبر و خانه فاطمه(س) و صُفّه را به مهندسی عثمانی از علویان ترکیه نسبت داده‌اند که به دوره بازسازی حرم نبوی در آستانه سده 14ق. بازمی‌گردد. بعدها آثار یاد شده جز اسامی معصومان تا حد فراوان محو شدند.