حج

حج، آهنگ خانه خدا در موسم خاص برای به جا آوردن مناسکی ویژه است.

چیستی

واژه حج، از ریشه «ح ج ج» و در لغت به معنای قصد کردن، بازداشتن و بسیار رفت و آمد کردن آمده است. برخی، معنای اصلی این ریشه را «قصد همراه با عمل» یا «قصد همراه با استقامت» دانسته و معنای اصطلاحی حج را مطابق با آن تفسیر کرده‌اند.

حج، در اصطلاح فقیهان، «قصد کردن خانه خدا و به جا آوردن مناسک ویژه در موسم خاص» یا «مجموع مناسک انجام گرفته در سفر حج» معنا شده است. به ادا کننده مناسک حج، در زبان عربی «حاجّ» و در زبان پارسی «حاجی» و «حج‌گزار» گفته می‌شود.

پیشینه

قرآن، از کعبه به عنوان «خانه کهن» و «نخستین خانه‌ای که برای انسان‌ها قرار داده شده» ، یاد کرده و همه امت‌ها را دارای مناسک و عباداتی شمرده است؛ از این رو، بر پایه قرآن، پیشینه کعبه و مناسک حج و رواج آن، به پیش از اسلام بازمی‌گردد.

روایات گوناگونی، درباره زمان ساخت و نخستین کسی که کعبه را ساخته است، وجود دارد. برخی از روایات، بنیانگذاران کعبه و نخستین حج‌گزاران را «فرشتگان» معرفی کرده‌اند. برخی روایات، جبرئیل را نخستین کسی از اهل آسمان دانسته‌اند، که حج گزارده است. روایاتی دیگر، زمان حج فرشتگان را دو یا سه هزار سال پیش از آفریدن حضرت آدم(ع) معرفی کرده‌اند. بر پایه روایتی از امام باقر(ع)، پس از فرود حضرت آدم(ع) به روی زمین، جبرئیل کعبه را که از بین رفته بود بر پایه‌های پیشین آن بنا کرد و همراه با فرشتگان بر گرد آن طواف کرد و حضرت آدم(ع) و حوا نیز چنین کردند. در مقابل، احادیث دیگری، حضرت آدم(ع) را بنیانگذار کعبه و نخستین حج‌گزار خوانده‌اند. به گمانِ برخی، مراد این احادیث، نخستین بنیانگذار و حج‌گزار از میان آدمیان است. روایاتی نیز، به صراحت از بازسازی کعبه به دست حضرت آدم(ع) سخن گفته‌اند.

پس از حضرت آدم(ع)، شیث فرزند و وصی وی، کعبه را بازسازی کرد و حج به جا آورد.

در برخی روایات، از حج گزاردن حضرت نوح(ع) یاد شده است. در طوفان نوح، ساختمان کعبه از میان رفت، تا آن‌که در دوره حضرت ابراهیم(ع)، خدا جایگاه کعبه را به وی نشان داد. حضرت ابراهیم(ع) با کمک فرزندش اسماعیل(ع)، کعبه را تجدید بنا کرد؛ سپس حضرت ابراهیم(ع) مأمور شد تا مردم را برای به جا آوردن مناسک حج به مکه فرا بخواند. وی این مأموریت را انجام داد و مردم برای ادای حج عازم مکه شدند. حضرت ابراهیم(ع) همراه با حضرت اسماعیل(ع) و شماری از یکتاپرستان، مناسک حج را به جا آوردند.

در دوره‌های بعد، پیروان شریعت حضرت ابراهیم(ع)، که خاندان و فرزندان وی بودند، حج را به جا می‌آوردند. دیگر پیامبران نیز، مانند حضرت موسی(ع)، حضرت عیسی(ع)، حضرت سلیمان(ع) و حضرت داود(ع) مناسک حج را به جا آوردند.

ادای مناسک حج در میان بندگان صالح و دیگر پیروان شرایع رواج داشته است؛ برای نمونه، در برخی روایات از حجِ هرساله حضرت خضر و نیز حج ذوالقرنین همراه با ۶۰۰ هزار سوار سخن به میان آمده است.

مناسک حج و زیارت کعبه در میان پیروان برخی شرایع متأخّر اهمیت خود را از دست داد؛ برای نمونه، پیروان حضرت موسی(ع) مکان‌هایی مانند بیت‌المقدس، بیت ایل، بیت آوِن، بیت حور، هیکل سلیمان و طور سینا را برای حج و دیگر اعمال عبادی خود برگزیدند. اهمال و دوری از حج ابراهیمی، در میان مسیحیان نیز شیوع یافت.

اعراب در عصر جاهلیت، خود را پیرو شریعت حضرت ابراهیم(ع) می‌شمردند؛ از این رو، اصل مناسک حج را حفظ کردند و به شماری از تعالیم آن حضرت ملتزم بودند؛ ولی انحرافاتی در آن پدیدآوردند و بسیاری از احکام و آداب حج را دگرگون کردند؛ برای نمونه، با بدن برهنه طواف می‌کردند و در مسجدالحرام کف می‌زدند و هلهله می‌کردند.

در اسلام

زمان تشریع

در آیات متعدد قرآن، مانند ﴿وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبیلا﴾ مسلمانانی که توان انجام دادن حج را دارند، به ادای آن امر شدند؛ ولی درباره این که تشریع حج در چه سالی بوده، اختلاف است. برخی، تشریع حج را پیش از هجرت دانسته‌اند. برخی از مستندات آنها، روایاتی است که از حج گزاردن حضرت محمد(ص) پیش از هجرت سخن گفته‌اند.

در مقابل، بسیاری از عالمان شیعه و اهل سنت تشریع حج را پس از هجرت دانسته‌اند، هر چند درباره سال آن، اختلاف دارند. به باور برخی، حج در سال سوم هجری با نزول آیه ﴿وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبیلا﴾ تشریع شد؛ ولی حضرت محمد(ص) انجام آن را تا سال دهم قمری به تأخیر انداخت. باور دیگر آن است که حج در سال پنجم یا ششم هجری با نزول آیه ﴿وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾ تشریع شد. برخی نیز تشریع حج را در سال نهم یا دهم هجری دانسته‌اند. درباره هر یک از سال‌های دیگر از سال نخست تا دهم هجرت نیز دیدگاه‌هایی گفته شده است.

نخستین حج مسلمانان از مدینه

در سال ششم هجری، حضرت محمد(ص) برای نخستین بار همراه با ۱٬۴۰۰ نفر از مسلمانان برای ادای مناسک حج عازم مکه شد؛ ولی مشرکان با مسدود کردن راه در حدیبیه، مانع رسیدن مسلمانان به مکه شدند. از این رو، آن حضرت و همراهان با ذبح قربانی از احرام خارج شدند و در سال بعد بر طبق عهدنامه حدیبیه تنها قضای عمره را به جا آوردند که به «عمره القضاء» معروف شد. بر پایه روایات، شأن نزولِ آیه ﴿لَتَدْخُلُنَّ الْمسجدالحرام إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنینَ مُحَلِّقینَ رُؤُسَکمْ وَ مُقَصِّرینَ لا تَخافُونَ﴾، همین رویداد است.

منع مشرکان از حج

با نزول آیات نخست سوره برائت در سال نهم هجری، حضرت محمد(ص) مأمور شد این آیات را در موسم حج به مشرکان ابلاغ کند. او در آغاز، ابوبکر را به همراه عمر بن خطاب و گروهی از مسلمانان به مکه فرستاد تا این مأموریت را انجام دهند؛ ولی پیش از رسیدن ابوبکر به مکه، حضرت محمد(ص) به دستور خداوند امام علی(ع) را مأمور ابلاغ این آیات به مردم مکه کرد؛ از این رو، امام علی(ع) این آیات را در روز دهم ذی حجه برای اهل مکه تلاوت کرد که مضمون آنها، منع مشرکان از انجام دادن حج و نیز منع از طواف با بدن برهنه بود. در همین سال، آیه ﴿ إِنَّمَا ٱلۡمُشۡرِکُونَ نَجَسٞ فَلَا یَقۡرَبُواْ ٱلۡمَسۡجِدَ ٱلۡحَرَامَ بَعۡدَ عَامِهِمۡ هذَا﴾ نازل شد و مشرکان را از ورود به مسجدالحرام منع کرد.

حجه الوداع

نوشتار اصلی: حجة الوداع

در سال دهم قمری، آیه ﴿وَأَذِّن فِی ٱلنَّاسِ بِٱلۡحَجِّ یَأۡتُوکَ رِجَالٗا وَعَلَیٰ کُلِّ ضَامِرٖ یَأۡتِینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٖ﴾ نازل شد که مفاد آن دستور به حضرت محمد(ص) برای فراخوانی مسلمانان به ادای مناسک حج بود. وی در پی نزول این آیه، با فرستان مأمورانی به همه سرزمین‌های اسلامی به مسلمانان اعلام کرد که هر کس قصد ادای حج و فراگیری مناسک آن را دارد، در مدینه با او همراه شود. بر پایه برخی منابع، بیش از ۱۰۰ هزار مسلمان وی را همراهی کردند. این سفر، آخرین حج وی بود و به حجه الوداع مشهور شد.

جایگاه

در شرایع

حج در همه شرایع الهی دارای اهمیت و جایگاه والایی است؛ برای نمونه، حضرت ابراهیم(ع) و حضرت اسماعیل(ع) از سوی خداوند مکلّف شدند کعبه را برای حج‌گزاران آماده کنند.

در اسلام

در قرآن و روایات، کسانی که به قصد ادای حج عازم این سرزمین می‌شوند، «کاروان خدا» و «میهمان ویژه خداوند» خوانده شده و مسلمانان از تعرض به آنان و حتی حیواناتی که برای حج نشانه‌گذاری گردیده، منع شده‌اند. در روایاتی دیگر، دهه ذی حجه که زمان انجام حج است، از پاک‌ترین زمان‌ها و اعمال آن دارای برترین پاداش و از محبوب‌ترین اعمال صالح نزد خداوند به شمار رفته است.

حج از عباداتی به شمار رفته که اصول دین را درونِ خود دارد؛ برای نمونه، اصل توحید در بسیاری از اعمال حج، مانند ذکر تلبیه تبلور یافته است. بر پایه برخی روایات، مراد از اتمام حج و عمره در آیه ﴿وَأَتِمُّواْ ٱلۡحَجَّ وَٱلۡعُمۡرَةَ لِلَّهِ﴾ دیدار با حضرت محمد(ص) و امامان(ع) پس از ادای مناسک حج است و این نشانه اهمیت توجه حج‌گزار به نبوت و امامت به شمار می‌رود. حاجیان، با جدا شدن از مظاهر دنیوی و پوشیدن لباس احرام در حج به یاد مرگ، آخرت و معاد می‌افتند.

بسیاری از فروع دین نیز در حج گنجانده شده است؛ مانند نماز طواف که حج‌گزاران به آن مکلف‌اند و روزه که به عنوان کفاره برخی اعمال در حج مقرّر شده است. در برخی روایات نیز، حج نوعی جهاد در راه خدا و جهاد مقبول خوانده شده است. در روایات، برخی آیات مرتبط با حج، به دوستی اهل بیت(ع) تفسیر شده است و از آیات سوره برائت، دشمنی با دشمنان خدا استفاده شده است؛ از این رو، تولّی و تبرّی نیز در حج وجود دارد.

اعمال نیک دیگری نیز در مناسک حج دیده می‌شود، مانند قربانی کردن در راه خدا، اطعام به فقیران، هجرت در راه خدا، توبه و استغفار؛ از این رو، در احادیث معتبر حج از ارکان پنجگانه اسلام شمرده شده است. بر پایه برخی روایات، حج از بسیاری از کارهای خیر و عبادات دیگر از جمله جهاد در راه خدا با همراهی غیر معصوم، آزاد سازی برده در راه خدا، انفاق در راه خدا و حتی نماز و روزه مستحب برتر است.

حاکمان اسلامی مأمور شده‌اند که در صورت ترک حج از سوی مسلمانان، آنان را به اجبار راهی حج کنند و در صورت نبودن هزینه سفر، آن را از بیت المال تأمین کنند. ترک کردن حج و نیز به تأخیر انداختن آن تا زمان مرگ بسیار مذمّت شده و آن را به مثابه کفر و مردن بر دین یهود و نصارا شمرده، و موجب هلاکت، محروم شدن از شفاعت حضرت محمد(ص)، پشیمانی و نابینایی در قیامت دانسته‌اند.

در رفتار معصومان(ع)

امامان(ع) در دعاهای خود در اوقات خاص مانند ماه رمضان، شبهای قدر و پس از هر نماز، توفیق ادای حج را از خداوند می‌خواستند و مؤمنان را به تکرار حج تا ۵۰ حج و حتی بیشتر از آن بلکه تکرار آن در هر سال ترغیب می‌کردند، حتی اگر همراه با صرفه‌جویی در مخارج زندگی و اکتفا کردن به معیشت کم و حتی قرض کردن مخارج آن باشد. البته قرض گرفتن برای سفر حج، مشروط به توان بازپرداخت آن شده است.

در سیره معصومان(ع) سفر مکرّر حج دیده می‌شود، چنان‌که گفته شده حضرت آدم(ع) ۷۰۰ بار، و حضرت محمد(ص) ۱۰ یا ۲۰ بار، امام حسن(ع) ۱۵ یا ۲۵ بار و امام سجاد(ع) ۲۰ یا ۲۲ یا ۲۵ بار حج گزاردند و حضرت خضر و امام مهدی(ع) هر سال در حج حضور دارند.

اهداف و آثار

در قرآن، غرض از تکلیف به حج، وجود منافع برای انسان‌ها ذکر شده است. احادیث، مراد از منافع را، شامل برکات دنیوی و منافع اخروی دانسته‌اند. برخی از مهم‌ترین اهداف حج، که آثار آن نیز به شمار می‌روند، عبارت‌اند از:

توبه و آمرزش

بر پایه روایتی، امام صادق(ع) سبب اصلی بنای کعبه را، توبه فرزندان آدم و پاکی آنان از گناه دانسته است. امام رضا(ع) نیز، علت تشریع حج را کوچ کردن به سوی خداوند و توبه از گناهان گذشته وآغاز کردن زندگی نوین دانسته است. بر پایه روایتی، یکی از مصادیق «منافع» در آیه ﴿وَ أَذِّن فی النَّاسِ بِالحْجّ… لِّّیشْهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمْ﴾مغفرت و بخشایش الهی است.

خودسازی و تقوا

بر پایه روایتی از امام رضا(ع)، یکی از هدف‌ها و اثرهای حج، خودسازی و زدودن خوی‌های ناشایست از خود است. در حدیثی از امام علی(ع) یکی از غرض‌های حج، بیرون راندن خودبزرگ‌بینی از قلب‌ها و جایگزینی فروتنی به جای آن ذکر شده است. بر پایه روایات، حکمت‌های تشریعِ هر کدام از مناسک حج نیز، خودسازی است.

قرآن، هدف از تشریع حج را، دست یافتن انسان به تقوا دانسته است. به این هدف، در دو آیه دیگر نیز اشاره شده است. در احادیث هم، نگهداشتنِ تقوا از هنگام احرام تا پایان مناسک، مورد تأکید قرار گرفته است.

برپاداشتن دین و تقویت ایمان

در روایات، تعبیر ﴿قِیاماً لِلنَّاسِ﴾ در آیه ﴿جَعَلَ اللَّهُ الْکعْبَةَ الْبَیتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ﴾ به «برپایی دین و معاش مردم» تفسیر شده است؛ از این رو، یکی از هدف‌های حج را برپایی دین دانسته‌اند. در روایتی دیگر، برپایی دین وابسته به برپا بودن کعبه دانسته شده است. در روایاتی دیگر نیز، حج، پرچم اسلام و موجب رفعت دین، توان‌بخشی دین و اصلاح ایمان مردم به شمار رفته است.

پیوند معنوی با رهبری الهی (تولّی)

از دیگر اهداف مهم حج، تقویت دوستی و پیوند با رهبران الهی یعنی پیامبران و امامان علیهم‌السلام است. در آیه

حضرت ابراهیم(ع)، در آیه ﴿وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یأْتُوک… ﴾ مأمور شده که انسان‌ها را به حج فراخواند تا مردم به سوی آن حضرت بیایند؛ از این رو، یکی از هدف‌های حج را تقویت دوستی و پیوند با رهبران الهی دانسته‌اند. حضرت ابراهیم(ع)، در آیه‌ای دیگر از خداوند درخواست کرده دل‌های حج‌گزاران را به سوی فرزندان او در مکه متمایل کند. برخی روایات، مراد از ﴿ذُرِّیَّتِی﴾ در آیه پیش‌گفته را «اهل بیت(ع)» دانسته‌اند. روایتی دیگر، مراد خداوند از «کامل کردن حج» را دیدار با حضرت محمد(ص) و امامان(ع) دانسته است. این امر در احادیثی دیگر نیز تأکید شده است. امام(ع)، روح حقیقی کعبه و روح همه مناسک حج و محور اصلی آن شمرده شده، که هدف‌های مهم این عبادت را محقق می‌کند. معرفی امام حسن(ع) و امام سجاد(ع) به عنوان فرزند مکه و منا و مشعر و عرفات، اشاره‌ای به همین مسئله دانسته‌اند.

دوری از شیطان و دشمنان خدا (تبرّی)

مهم‌ترین نماد دوری از شیطان‌های جنّی و انسانی در حج، رمی‌جمرات است. برخی احادیث نیز، یکی از مصداق‌های «قضاء تفث» را در آیه ﴿ثُمَّ لۡیَقۡضُواْ تَفَثَهُمۡ وَلۡیُوفُواْ نُذُورَهُمۡ وَلۡیَطَّوَّفُواْ بِٱلۡبَیۡتِ ٱلۡعَتِیقِ﴾ رمی‌جمرات دانسته‌اند. در آیات نخست سوره توبه، حضرت محمد(ص) به اجرای برائت از مشرکان در حج، که دوری از شیطان‌های انسانی شمرده شده است مأمور شد.

پیشگیری از نابودی انسان

قرآن، در آیه ﴿جَعَلَ اللَّهُ الْکعْبَةَ الْبَیتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ﴾ کعبه را سبب پابرجا بودن انسان‌ها دانسته است. برخی از مفسران، مراد از آن را حفظ و در امان بودن انسان‌ها از خطرات دانسته و بر این باورند که مردم با ترک کردن حج نابود خواهند شد. این نکته در احادیث اهل‌بیت(ع) نیز آمده است. در روایتی، امام صادق(ع) حج‌گزاران را موجب بقای زندگی کسانی شمرده که حج را ترک می‌کنند. در احادیثی دیگر، نیت تجدید حج، موجب افزوده شدن عمر و ادای مکررّ حج، مانع مرگ ناگهانی دانسته شده است.

آموختن علم دین و نشر احادیث

امام رضا(ع) یکی از هدف‌های حج را آموختن علم دین و نقل سخنان امامان(ع) و نشر آنها در سرزمین‌های اسلامی و غیر اسلامی دانسته است. در حدیثی دیگر، آشنایی با آثار و اخبار حضرت محمد(ص) یکی از هدف‌های حج به شمار رفته است.

آزمایش بندگان

درحدیثی از امام علی(ع) مناسک حج، آزمایشی دشوار به شمار رفته که با قرار داشتن کعبه در سرزمینی سخت و دچار شدنِ حج‌گزاران به دشواری‌های پُرشمار تحقّق می‌یابد. امام صادق(ع) غرض از آزمایش حج‌گزاران را آشکار شدن میزان اطاعت آنان از خداوند شمرده است.

منافع دنیوی

بر پایه احادیث، تعبیر «منافع» در آیه ﴿وَ أَذِّن فی النَّاسِ بِالحْجّ… لِّّیشْهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمْ﴾ افزون بر منافع اخروی، شامل بهره‌های مادی هم می‌شود، مانند منافع کرایه دهندگان مرکب‌ها و سوداگران کالاها که شامل حج‌گزاران و غیر آنها می‌شود. از جمله منافع مادی سفر حج، قربانی است که نصیب حج‌گزاران و فقیران می‌شود. بنا بر روایات، حج موجب غنای مادی حج‌گزاران و برآورده شدن نیاز خانواده آنان، ازمیان رفتن فقر، ورشکستگی و نیز موجب سلامتی بدن می‌گردد.

پاداش اخروی

بر پایه روایتی، امام صادق(ع) از جمله مصادیق منافع را در آیه ﴿وَ أَذِّن فی النَّاسِ بِالحْجّ… لِّّیشْهَدُواْ مَنَافِعَ لَهُمْ﴾ منافع اخروی دانسته است. امام علی(ع) نیز، سبب قرار دادن کعبه را در سرزمینی سخت و خشک، گشودن درهای فضل و بخشش الهی بر حج‌گزاران دانسته است. در احادیثی دیگر، به میزان پاداش اخروی حج گزار، از جمله هر گامی که او در سفر حج برمی‌دارد، اشاره شده است.

گونه‌ها

حج از جهات گوناگون به گونه‌های مختلف تقسیم شده است، برخی از آن‌ها عبارتند از:

تمتّع، قران، افراد

حج در فقه اسلامی، به سه گونه تمتّع، قران و افراد تقسیم شده است که به شرح زیر است:

• حج تمتّع، از دو بخش «عمره» و «حج» تشکیل شده است. در آغاز، عمره تمتّع و پس از خروج از احرام و پس از احرامِ مجدّد، مناسک حج تمتّع به جا آورده می‌شود. فقیهان شیعه و حنفی حج تمتّع را وظیفه آفاقیان می‌دانند. در مقابل، فقیهان مالکی، شافعی و حنبلی این گونه حج را برای مردم مکه جایز شمرده‌اند.
• حج قران، نزد فقیهان شیعه، حجی است که حج‌گزار اعمال حج را در زمان خود و عمره را پس از حج در طول سال به جا می‌آورد و در طول مناسک حج، قربانی به همراه دارد. به نظر فقیهان اهل سنت، حج قران آن است که حج‌گزار حج را با عمره جمع کرده و هر دو را با یک احرام انجام دهد یا آن‌که پیش از اتمام اعمال عمره و پیش از خروج از احرام برای حج محرم شود.

به نظر فقیهان امامی این حج وظیفه ساکنان و مجاوران مکه است؛ ولی بیشتر فقیهان اهل سنت ادای این حج را برای همه حج‌گزاران صحیح دانسته‌اند.

• حج افراد آن است که حج‌گزار تنها اعمال حج را انجام‌دهد و عمره را پس از آن در ماه‌های حج یا غیر آن به جا آورد، مشروط بر آن که او استطاعت عمره را نیز داشته باشد. به باور فقیهان اهل سنت، حج افراد آن است که حج‌گزار پیش از ماه‌های حج، عمره را انجام دهد و سپس حج را به جا آورد، یا آن که حج و عمره را جداگانه به جا آورد، یا نخست حج را در زمان خود و سپس عمره را در غیر ماه‌های حج انجام دهد.

فقیهان شیعه و حنفی این نوع حج را وظیفه مردم مکه و مجاوران آن دانسته‌اند؛ ولی دیگر فقیهان اهل سنت، ادای حج افراد را برای همه حج‌گزاران جایز می‌دانند.

اکبر و اصغر

نوشتار‌های اصلی: حج اکبر و حج اصغر

مراد از حج اکبر، در برخی منابع فقهی، مناسک حج از جمله وقوف در عرفات و رمی جمره بوده و مراد از حج اصغر، عمره است. معانی دیگری نیز برای این دو گونه حج ذکر شده است.

واجب و مستحب

حج از نظر حکم شرعی تکلیفی، به حج واجب و مستحب تقسیم شده است. حج واجب، اگر به سبب فراهم شدن شرایط استطاعت، واجب شده باشد، «حجه الاسلام» نیز خوانده می‌شود. گاهی سبب وجوب حج عارضی است مانند نذر، عهد، قسم و اجاره (نیابت).

حج غیر واجب، آن است که دارای اسباب وجوب نباشد، که به آن «حج النفل» و «حج التّطوع» نیز می‌گویند.

نیابتی و غیر نیابتی

نوشتار اصلی: حج نیابتی

حج از آن جهت که حج‌گزار آن را از جانب دیگری به جا آورد یا از جانب خود، به حج نیابتی و غیر نیابتی تقسیم شده است. در حج نیابتی، حج‌گزار آن را به جای فرد دیگر و به نیابت از او انجام می‌دهد. حج نیابتی، اگر بدون دریافت مزد باشد، «تبرّعی» و اگر در برابر دریافت مزد باشد، «استیجاری» خوانده شده است. حج نیابتی، از نظر مکان آغازِ نیابت نیز، به دو نوعِ «حج بلدی» و «حج میقاتی» تقسیم شده است؛ در حج بلدی، حج‌گزار به نیابت از منوب عنه از وطن او و در حج میقاتی از میقات، حج را به‌جا می‌آورد.

دیگر گونه‌ها

برای حج، گونه‌های دیگری نیز ذکر شده است، مانند «حج صروره» یعنی حج شخصی که تاکنون حج یا حج واجب به جا نیاورده است؛ «حج بذلی»، حجی که هزینه آن را دیگری پرداخت کند. «حج تسکع» یعنی حجی که با زحمت و بدون زاد و توشه انجام شود و «حج مستقر» یعنی حجی که وجوب آن بر مکلف استقرار یافته است.

اعمال

اعمال «عمره تمتّع»، که بخشِ نخستِ «حج تمتع» است عبارت است از:

1. احرام،
2. طواف عمره تمتّع،
3. نماز طواف،
4. سعی بین صفا و مروه،
5. تقصیر.

پس از عمره تمتع، اعمال حج به جا آورده می‌شود؛ این اعمال، از نظر عموم فقیهان، بجز در مواردی، در هر سه نوع از حج همانند بوده و عبارت است از:

1. احرام،
2. تلبیه،
3. وقوف در عرفات،
4. وقوف در مشعر،
5. اعمال سرزمین منا شامل:

۵٫۱. رمی جمره،

۵٫۲. حلق یا تقصیر،

۵٫۳. بیتوته در منا،

۶. طواف زیارت و نماز آن،

۷. سعی میان صفا و مروه،

۸. طواف نساء و نماز آن.

اعمالی که در سه گونه حج همانند نبوده یا در آنها اختلاف نظر وجود دارد عبارت است از:

1. قربانی،
2. طواف قدوم،
3. طواف نساء.

حج برتر

درباره این که از میان سه گونه حج، در مواردی که امکان گزینش یکی از آنها وجود دارد، کدام یک برتر است، بین مذاهب اسلامی اختلاف است. این اختلاف به شرح زیر است:

• فقیهان شیعه و حنبلی «حج تمتّع» را برتر از دو گونه دیگر دانسته‌اند. استناد آنها به قرآن است که تنها از این گونه حج یاد کرده و از دو نوع حج دیگر، سخنی به میان نیاورده است. در روایاتی از حضرت محمد(ص) و امامان(ع) نیز، به برتری حج تمتّع بر دو گونه دیگر تصریح شده است. افزون بر این، در حج تمتّع، هم عمره و هم حج به جا آورده می‌شود و حج همراه با عمره از حج بدون عمره برتر است. به علاوه، در این حج، هر دو عمل در بهترین زمان یعنی ماه‌های حج انجام می‌شود، در حالی که در دو نوع حج دیگر چنین نیست.
• در مقابل، حنفیان و برخی از فقیهان شافعی، «حج قران» را برتر دانسته‌اند؛ زیرا به باور آنها، حج حضرت محمد(ص) حج قران بوده است. در حدیثی نیز، جبرئیل او را مأمور به حج قران کرده است. در حدیثی دیگر، مسلمانان مأمور شده‌اند که حج و عمره را پشت سر هم بجا آورند؛ زیرا این کار سبب طولانی شدن عمر می‌گردد. دلیل دیگر آن که در حج قران حج‌گزار میان دو عبادت جمع می‌کند و انجام دادن دو عبادت بهتر از یک عبادت است. افزون بر این، در حج قران، حج‌گزار از منزل خود محرم می‌شود و مدت زمان احرام وی بیشتر است؛ زیرا اتمام حج که در قرآن بدان فرمان داده شده مقتضی آن است که شخص از منزل خود محرم شود.
• به نظر مشهور فقیهان شافعی و مالکی «حج افراد» برترین نوع حج است؛ زیرا در روایتی از جابر، انجام دادن حج بدون عمره توسط حضرت محمد(ص) گزارش شده است. دلیل دیگر این است که حج‌گزار در حج افراد تا پایان اعمال حج در احرام باقی می‌ماند و اجازه خروج از آن را ندارد و هر یک از مناسک حج و عمره را به گونه مستقل و جداگانه انجام می‌دهد. افزون بر این، حج افراد را همه مسلمانان مشروع می‌دانند، در حالی که حج تمتّع را عمر بن خطّاب و حج قران را عثمان بن عفان ممنوع کرده است. علاوه بر این، به نظر این دسته از فقیهان حج‌گزار در حج افراد نیازی به قربانی کردن ندارد ولی در قران و تمتّع، اگر آفاقی آن‌ها را انجام دهد، قربانی لازم است. دلیل دیگر آنها این است که حج خلفای سه‌گانه نخستین، از نوع افراد بوده است.

احکام حج

نوشتار اصلی: احکام حج

شرایط وجوب

به نظر فقیهان شیعه و اهل سنت، بر پایه قرآن و روایات، حج با وجود شرایطی بر مکلفان واجب می‌گردد. شرایط وجوب حج، بر پایه همه یا برخی از مذاهب اسلامی عبارت‌اند از: بلوغ، عقل، حریت، اسلام و استطاعت.

فوری بودن یا نبودن حج

در صورت حصول شرایط وجوب حج، درباره این که آیا رفتن به حج فوری است یا به تاخیرانداختن آن از سال استطاعت جایز است، اختلاف نظر وجود دارد؛ به نظر فقیهان شیعه، حنبلی و برخی فقیهان حنفی و مالکی، وجوب حج فوری است و باید در نخستین زمان ممکن، آن را به جا آورد.

در برابر، شافعی و برخی از فقیهان حنفی و مالکی، تأخیر حج را جایز دانسته‌اند هرچند انجام دادن فوری آن را مستحب شمرده‌اند.

اتمام حج

پس از شروع حج، اتمام و کامل کردن آن بر حج‌گزار واجب است. به نظر فقهیان شیعه، اتمام حج استحبابی نیز پس از آغاز کردن آن واجب است.

تکرار حج

به نظر فقیهان شیعه و عموم فقهیان اهل سنت، حج در طول عمر تنها یک بار واجب است. شیخ صدوق، فقیه شعیی، به وجوب حج بر ثروتمندان در هر سال فتوا داده است و شماری از فقهای اهل سنت نیز فتاوای مشابهی داده‌اند.

استحباب تکرار حج، مورد اتفاق همه فقیهان شیعه و اهل سنت است.

زمان حج

حج ماه‌های خاص و معینی دارد؛ ولی درباره مصادیق ماه‌های حج دیدگاه‌های گوناگونی مطرح شده است؛ به نظر مشهور فقیهان شیعه و مالکی زمان انجام حج در سه ماه شوال، ذی قعده و ذی حجه است. در برابر، برخی از فقیهان شیعه و شافعی زمان حج را دو ماه شوال و ذی قعده و ده شب نخست ذی حجه دانسته‌اند.

حنفیان و حنبلیان بر آن‌اند که زمان حج دو ماه پیش‌گفته به اضافه دهه نخست ذی حجه است. دیدگاه‌های دیگری نیز درباره زمان دقیق مناسک حج مطرح شده است.

تجارت در حج

تجارت و خرید و فروش در حج برای حج‌گزار و دیگران جایز است. در آیه ﴿لَیۡسَ عَلَیۡکُمۡ جُنَاحٌ أَن تَبۡتَغُواْ فَضۡلٗا مِّن رَّبِّکُمۡ﴾ تجارت و کسب منافع مادی برای حج‌گزاران جایز شمرده شده است. به گفته برخی، مسلمانان صدر اسلام همچون دوران جاهلیت، تجارت در حج را ممنوع می‌شمردند که با نزول این آیه پیش‌گفته، این کار مباح اعلام شد.

فراگیری مناسک حج

لازم است که پیش از اعمال حج، حج‌گزاران احکام آن را یاد بگیرند. حضرت محمد(ص) به فراگیری مناسک حج همراه با سایر احکام دین فرمان داده است. وی به مسلمانان توصیه کرد مناسک حج خود را از او فرا گیرند. او پیش از حجه الوداع نیز، در میان مسلمانان اعلام کرد هرکس قصد فراگرفتن حج را دارد با وی همراه شود. درباره حضرت آدم(ع) گفته شده که پیش از انجام دادن اعمال حج، خداوند جبرئیل را برای یاد دادن مناسک به سوی او فرستاد. حضرت ابراهیم(ع) نیز از خداوند خواست مناسک حج را به او آموزش دهد.

آداب حج

نوشتار اصلی: آداب حج

در متون اسلامی آداب پُرشماری در حج برای حج‌گزاران بیان شده است. برخی از این آداب، مربوط به قبولی حج بوده و بیشتر آنها جزء مستحبات حج است. مهمترین این آداب عبارت‌اند از:

• اخلاص در عمل،
• توکل و تفویض امور به خدا،
• تلاش برای تأمین توشه حج،
• گشاده‌دستی در هزینه کردن،
• دعا و یاد خدا در سفر حج،
• استفاده از مال حلال،
• پرداخت حقوق دیگران،
• تعجیل دررفتن به حج،
• بلند نگاه داشتن مو،
• ترک گناه و معصیت،
• شروع از مکه و ختم به مدینه،
• اخلاق نیک در سفر حج،
• حج پیاده و تحمل سختی‌ها،
• تعجیل در بازگشت از سفر حج،
• وداع با کعبه،
• شریک کردن دیگران در حج و اعمال آن،
• هدیه گرفتن در سفر حج برای دیگران (سوغات)،
• عزم انجام دوباره حج،
• صدقه دادن خرما هنگام ترک مکه،
• استقبال و تکریم حج‌گزار.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج.

ترجمه قرآن (انصاریان)، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.

ترجمه قرآن (فولادوند)، محمدمهدی فولادوند، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، تهران، ۱۳۷۶ش.