اعمال حج تمتع
| عمره تمتع |
| ۱ شوال تا ۹ ذوالحجه |
| احرام در میقات • طواف • نماز طواف • سعی • تقصیر |
| حج |
| نهم ذوالحجه |
| احرام در مکه • وقوف در عرفات |
| شب دهم |
| وقوف در مشعر |
| روز دهم |
| رمی جمره عقبه • قربانی • حلق یا تقصیر |
| شب یازدهم |
| بیتوته در منا |
| روز یازدهم |
| رمی جمرات سه‌گانه |
| شب دوازدهم |
| بیتوته در منا |
| روز دوازدهم |
| رمی جمرات • طواف زیارت • نماز طواف • سعی • طواف نساء • نماز طواف نساء |
اعمال حج تمتع، مجموعه‌ای از آیین‌ها است که در زمان و مکان‌های معینی از شهر مکه برگزار می‌شود. اعمال حج تمتع بعد از پایان یافتن اعمال عمره تمتع آغاز می‌شود. حج‌گزار که قبلا از احرام عمره تمتع خارج شده است بار دیگر در مکه به نیت حج تمتع احرام می‌بندد و لبیک می‌گوید. سپس از ظهر روز نهم ذی‌الحجه تا غروب آفتاب در صحرای عرفات، اقامت می‌کند. پس از آن شب دهم ذی‌الحجه را در مشعر، بیتوته کرده و از اذان صبح روز دهم ذی‌الحجه (عید قربان) تا طلوع آفتاب در مشعر، وقوف می‌کند. سپس روز دهم ذی‌الحجه در منا آیین‌های رمی جمره عقبه، قربانی و حلق یا تقصیر را انجام می‌دهد.
بعد از اتمام اعمال منا، حج‌گزار به مکه می‌رود و اعمال مکه را انجام می‌دهد. این اعمال شامل طواف حج و نماز آن، سعی صفا و مروه و طواف نساء و نماز آن است. حاجی پس از آن به منا باز می‌گردد و شب یازدهم و دوازدهم (و برای برخی، شب سیزدهم) را در منا بیتوته می‌کند. در روز‌های یازدهم و دوازدهم نیز جمرات سه‌گانه را رمی می‌کند. با خروج از منا در بعد از ظهر روز دوازدهم، اعمال حج به پایان می‌رسد. کسانی که اعمال مکه را تا این زمان انجام نداده‌اند باید بعد از خروج از منا این اعمال را به جا آورند.
اعمال عمره تمتع
اعمال عمره تمتع که پیش از اعمال تمتع باید انجام شود شامل احرام، طواف، نماز طواف، سعی و تقصیر است.[۱]
مکان احرامِ عمره تمتع، یکی از میقات‌ها است، مانند مسجد شجره و جُحفه.[۲] كسانى كه از مسير مدينه به مكه مى‌روند بايد در مسجد شجره كه بيرون مدينه و در منطقه ذوالحُليفه است محرم شوند.[۳]
پس از احرام و ورود به مکه، زائران باید طواف کعبه را به جا بیاورند[۴] و پس از آن نماز طواف را که دو رکعت است پشت مقام ابراهیم(ع) بخوانند.[۵] عمل بعدیِ عمره تمتّع، سعى میان صفا و مروه است؛ يعنى هفت مرتبه پيمودن فاصله بين کوه صفا و مروه.[۶] در پایان، با تقصیر، فرد از احرام بیرون می‌آید و محرمات احرام بر او حلال می‌شوند.[۷]
البته در فاصله بين تقصيرِ عمره تمتّع تا احرامِ حج تمتع، برخى كارها بر حاجيان حرام است كه بايد از آنها دوری کنند؛ مانند به‌جاى آوردن عمره مفرده؛ تراشيدن سر؛ بيرون رفتن از شهر مكه (به فتواى شماری از فقیهان شیعه)، كندن و بريدن درخت و گياه حرم و شكار (حتى كشتن ملخ و مانند آن).[۸]
اعمال حج تمتع
اعمال حج تمتع، که پس از اعمال عمره تمتع آغاز می‌شود، اینگونه است:
احرام
احرامِ حج باید در ماه‌های حج (شوال، ذی‌القعده و ذی‌الحجه) باشد؛ ولی احرام در حج تمتع، باید پس از پایان یافتن اعمال عمره تمتع باشد. از نظر پايان وقت، بايد زمانى مُحرم شود كه پيش از ظهر روز نهم ذى‌الحجه (روز عرفه)، به صحراى عرفات برسد تا وقوف در عرفات را كه از ظهر روز عرفه است آغاز كند. مکان احرام حج، شهر مکه است.[۹]
حج‌گزاران از زمان احرام تا تَحَلُّل باید از محرمات احرام، مانند جدال، آمیزش و بوی خوش دوری کنند.[۱۰]
وقوف در عرفات
وقوف در عرفات، دومین عمل واجبِ حج است و به معنای «ماندن در صحرای عرفات» است.[۱۱] به گفته فقیهان شیعه، زمان این وقوف از ظهر روز نهم ذی‌الحجه (روز عرفه) تا غروب شرعی که وقت نماز مغرب است، می‌باشد.[۱۲] در مذاهب چهارگانه اهل سنت نیز، زمان این عمل، روز عرفه دانسته شده؛ البته در زمان دقیق آن بین این مذاهب اختلاف است.[۱۳]
برای حج‌گزاری که در دعا خواندن ضعف پیدا نکند، مستحب است این روز را روزه بگیرد. با طهارت بودن، غسل و وقوف در پایین کوه و زمین هموار از دیگر مستحبات وقوف در عرفات است.[۱۴]
خواندن دعای امام حسین(ع) در روز عرفه، یکی از آدابی است که شیعیان در این روز و در صحرای عرفات انجام می‌دهند.[۱۵] از دیگر آداب این عمل، توبه[۱۶] و خواندن دعاهایی خاص است.[۱۷]
وقوف در مشعر
وقوف در مشعر، سومین عملِ واجب حج است و به معنای «ماندن در مشعر» است.[۱۸] زمان این عمل، بر پایه فقه شیعه از طلوع صبح روز دهم ذی‌الحجه (عید قربان) تا طلوع آفتاب است.[۱۹]
خواندن دعاهای خاص،[۲۰] ذکر الهی و گردآوری سنگ‌ریزه‌هایی که در منا به جمرات زده می‌شود از مستحبات وقوف در مشعر است.[۲۱]
مناسک منا
حاجیان باید پس از طلوع آفتابِ روز دهم ذى‌الحجه (عيد قربان)، از مشعر بيرون آمده و به سوی منا بروند. حاجی در حج تمتع باید مناسک منا را که شامل سه عمل «رمی جمره عقبه»، «قربانی» و «حلق و تقصیر» است انجام دهد.[۲۲]
به گفته فقیهان شیعه، رعایت ترتیب اعمال بالا، واجب یا احتیاط واجب است و به گفته فقیهان حنبلی و شافعی، رعایت ترتیب سنّت است و کسی که مراعات نکند کفاره ندارد.[۲۳]
رمى جمره عقبه
بر حاجی واجب است روز عید قربان، پس از طلوع آفتاب، به جمره عقبه (آخرين جمره در منا)، هفت سنگ پرتاب کند.[۲۴] پرتاب سنگ‌ها باید با قصد قربت باشد و به تدریج زده شود؛ پس اگر چند سنگریزه را با هم به جمره بزند کافی نیست بلکه یکی حساب می‌شود.[۲۵]
بر پایه فقه شیعه، مستحب است هنگام رمی، جمره عقبه را پشت به قبله رمی کند.[۲۶] البته دو مذهب حنبلیه و مالکیه، رو به قبله رمی کردن جمره عقبه را مستحب دانسته‌اند.[۲۷]
قربانى
واجب است حج‌گزار در حج تمتع، روز عيد قربان، حيوانى را در راه خدا، به‌عنوان يكى از اعمال حج ذبح کند. گوسفند، گاو و شتر حیواناتی هستند که می‌توان قربانی کرد.[۲۸] زمان قربانی کردن، پس از رمی جمره عقبه و پیش از حلق یا تقصیر است.[۲۹] البته بر پایه فقه حنبلی، حنفی و مالکی، زمان قربانی کردن، روز عید و دو روز پس از آن است.[۳۰]
حج‌گزار مى‌تواند خودش حيوان را ذبح كند و مى‌تواند به شخص ديگرى نيابت بدهد تا او از طرفش حيوان را ذبح كند.[۳۱]
به نظر مشهور فقیهان شیعه، حج‌گزار در حج تمتّع چه آفاقی باشد چه نباشد، لازم است قربانی کند؛[۳۲] ولی شمار اندکی از شیعیان[۳۳] و فقیهان اهل سنت[۳۴] قربانی کردن را بر حج‌گزاری که اهل مکه باشد، واجب نمی‌دانند.
حلق و تقصير
«حلق» به‌معناى تراشيدن موهاى سر و «تقصير» به‌معناى كوتاه كردن قدرى از مو و ناخن است.[۳۵] زمان این عمل، از طلوع تا غروب آفتاب روز عید قربان و مکان آن، منا است.[۳۶] بر زنان و کسانی که موی سر ندارند، واجب است تقصیر کنند.[یادداشت ۱] کسی که سال اول حج او باشد واجب است حلق کند.[۳۷]
به گفته فقیهان شیعه، حلق یا تقصیر به احتیاط واجب یا به احتیاط مستحب باید در روز عید قربان انجام شود. البته بر پایه فقه حنبلی، حنفی و مالکی، می‌توان از ایام نحر[یادداشت ۲] به تأخیر انداخت.[۳۸]
طواف زیارت و نماز آن
طواف، هفت دور چرخیدن دور کعبه در مسجدالحرام است. واجب است این هفت دور، از رکنی از کعبه که در آن حجرالاسود قرار دارد آغاز شود و به همان جا تمام شود. هنگام چرخیدن، کعبه باید در سمت چپ او قرار داشته باشد.[۳۹]
به فتوای بیشتر فقیهان شیعه، طواف کعبه در مسجدالحرام تا جایی که مردم طواف می‌کنند و عرفاً بگویند دور کعبه می‌گردد صحیح است.[۳۹]
به‌نظر برخی دیگر از فقیهان شیعه، طواف باید در محدوده فاصله میان کعبه و مقام ابراهیم که حدود ۱۳ متر است باشد. با این همه، برای مقلدین این مراجع نیز اگر طواف در آن محدوده مشکل باشد یا ممکن نباشد، و نتوانند صبر کنند تا در وقت خلوت طواف کنند، در فاصله دورتر نیز اشکال ندارد.[۳۹]
نماز طواف، دو رکعت نماز واجب است که باید پس از طواف کعبه به نیّت نماز طواف، پشت مقام ابراهیم(ع) خوانده شود. این نماز، مانند نماز صبح است؛ ولی اذان و اقامه ندارد. [۴۰]
سعی
سعی به معنای هفت بار پیمودن فاصله میان دو کوه صفا و مروه است. این عمل از صفا آغاز شده و به مروه پایان می‌یابد؛ یعنی از صفا تا مروه بار اول و از مروه تا صفا بار دوم شمرده می‌شود.[۴۱]
برای مردان مستحب است در بخشی از مسیر سعی، که با خط و چراغ سبزرنگ مشخص شده هروله کنند. صد بار گفتن ذکرهای الله‌اکبر؛ لا اله الا الله؛ الحمدالله و سبحان‌الله یکی دیگر از مستحبات سعی است.[۴۱]
طواف نساء و نماز آن
طواف نساء هفت دور گردیدن دور کعبه است که به نیت طواف نساء انجام می‌شود. پس از طواف نساء، نماز آن پشت مقام ابراهیم(ع) خوانده می‌شود. طواف نساء و نماز آن مانند طواف و نماز طواف است (به جز نیت)؛ از این رو، از حجرالاسود آغاز شده و به همان‌جا پایان می‌یابد.[۴۲]
البته فقیهان اهل سنت، طواف نساء را واجب نمی‌دانند و به جای آن طواف وداع را از مناسک واجب یا مستحب شمرده‌اند.[۴۳]
بیتوته
بيتوته به‌معناى «شب را در جايى گذراندن» است. بر حج‌گزاران واجب است شب‌های یازدهم و دوازدهم ذی‌الحجه را از غروب آفتاب تا نیمه‌شب با قصد قربت در منا باشند. از این رو، کسانی که به مکه رفته‌اند باید پیش از غروب به منا برگردند. به فتواى برخى از فقیهان شیعه، حاجیان مى‌توانند نيمه اول يا نيمه دوم شب را در منا بيتوته كنند.[۴۴] البته بر پایه فقه حنفیه، بیتوته سنت است و ترک آن کراهت دارد.[۴۵]
محدوده منا با تابلوهای آبی‌رنگ مشخص شده که روی بخش بیرونی آنها نوشته شده «بدایة منا» (آغاز منا) و روی بخش درونی آن نوشته شده «نهایة منا» (پایان منا).[۴۶]
بنابر فقه شیعه،[۴۷] كسانى كه در مكه، تمام شب را تا صبح به عبادت خدا مشغول باشند و كار ديگرى به‌جز كارهاى ضرورى نكنند، بیتوته بر آنها واجب نیست.[۴۶]
بر پایه مذاهب اسلامی، کسانی که عذری دارند، می‌توانند بیتوته در منا را ترک کنند.[۴۸] برای نمونه، بیماران، پرستارانِ آنها و کسانی که ماندن در منا برایشان مشقت دارد می‌توانند بیتوته را ترک کنند.[۴۶]
رمی جمرات
رمى جمرات به معنای سنگ زدن به جمرات، یکی دیگر از اعمال واجب حج است.[۴۹] در آخر منا سه جمره وجود دارد كه اوّلى «جمره اُولىٰ»، دومى «جمره وُسطىٰ» و سومى «جمره كُبرىٰ يا عقبه» نام دارد.[۵۰]
برخی از احکام و واجبات رمی چنین است:
- نيّت: رمى نيز مثل ساير اعمال حج از عبادات است و بايد با قصد قربت و بدون هرگونه ريا و خودنمايى صورت پذيرد.
- هفت عدد سنگريزه بايد به جمره زده شود، ولى لازم نيست پشت سر هم بخورد، پس اگر برای نمونه دو عدد از آنها به جمره بخورد و سومى نخورد، چهارمى اگر به ستون بخورد، سوم حساب مى‌شود.
- سنگ‌ها را بياندازد، پس اگر جلو برود و سنگ بگذارد كفايت نمى‌كند.
- سنگ به جمره بخورد.
- با پرتاب به جمره بخورد، پس اگر با برخورد به جايى يا با برخورد سنگ ديگران به جمره برخورد كند كافى نيست.
- به تدريج بزند، پس اگر چند سنگريزه را با هم به جمره بزند كافى نيست بلكه يكى حساب مى‌شود.[۵۰]
بر پایه مذاهب مالکی، شافعی و حنبلی رعایت ترتیب در رمی جمرات سه‌گانه واجب است. مذهب حنفیه رعایت ترتیب را سنّت دانسته است.[۵۱]
مستحب است هنگام رمی، با طهارت بوده و با هر سنگی که می‌اندازد تکبیر بگوید. مستحب است جمره اولی و وسطی را رو به قبله و جمره عقبه را پشت به قبله رمی کند.[۵۲]
حج‌گزاران مى‌توانند در روز دوازدهم ذى‌الحجه، بعد از ظهر شرعى، از منا خارج شوند؛ ولى اگر کسی آن روز از منا نرود تا آفتاب غروب كند، بايد شب سيزدهم را نيز در آن‌جا بيتوته كند و روز سيزدهم نيز جمرات را رمى كند.[۵۴]
پانویس
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۲۶.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۲۸.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۲۹.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۳۳.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۴۱.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۴۴.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۴۹.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۵۱.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۵۳.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۵۵.
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج و عمره، ص۲۷۵.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۵۸.
- ↑ بدائع الصنائع (فقه حنفی)، المصادرالفقهیه، ج١٠، ص ٣٣؛ الخلاف، ج١، ص ۴۵٣؛ فقه السنه، ج۱، ص۵۲۲؛ الفقه علی المذاهب الأربعه، ج ١، صص۵٩٩ - ۵٩٧؛ مناسک محشی، صص ٣٨٧ - ٣٨۴؛ الفقه علی المذاهب الخمسه، ج۱، ص۳۷۸؛ تذکرة الفقها، ج ٨ ، ص١٧٧؛ درآمدی بر فقه مقارن، ص۳۸۷، به نقل از: جامع‌الخلاف و الوفاق، ص٢٠٨.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۵۹.
- ↑ درسنامه مناسک حج،ص۶۰.
- ↑ مصباح‌الشریعة، ص۹۲؛ المحجة البیضاء، ج۲، ص۲۰۷.
- ↑ نگاه کنید به: حج و عمره در قرآن و حدیث، ص۳۹۲.
- ↑ فرهنگ اصطلاحات حج و عمره، ص۲۷۶.
- ↑ حج در اندیشه اسلامی، ص۲۸۸.
- ↑ برای نمونه: من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۵۴۳.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۶۳.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۶۵.
- ↑ مناسك محشى، صص ۴۵١ و ۴۵٠؛ جواهرالكلام، ج١٩، صص ٢۵١ و ٢۵٠؛ الروضة البهيه فى شرح اللمعة الدمشقيه، ج ١، ص ۵٢۵؛ رسائل للحجاج و المعتمرين، صص ١٣ و ١٢؛ بداية المجتهد، ج ١، ص٣۵٣؛ مغنى والكافى لابن قدامه(فقه حنبلى)، بدائع الصنائع(فقه حنفى)، مختصر المزنى(فقه شافعى)، القوانين الفقهيه(فقه مالكى)؛ مصادر الفقهيه، ج١١، ص١٠۴٨-١٠۴۵ و ٩٧۴ و ج١٠، ص١٠٣ و ج١١، ص٨٢٣.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۲۶.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۶۶ و ۶۷.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۶۷.
- ↑ الفقه على المذاهب الأربعه، ج ١، صص ۶٠۵ - ۵٩٩؛ الخلاف، ج ١، ص ۴۵۶؛ فقه السنه، ج ١، ص ۵٣٣؛ الكافى لابن قدامه (فقه حنبلى) صص ١٠۴۶ و ١٠۴۵؛ الكافى فى فقه اهل‌المدينه (فقه مالكى) ص ۵٠٢.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۶۷.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۶۸.
- ↑ الفقه على المذاهب الأربعه (چاپ ١۴٢۴ق)؛ ج ١، صص۵٨٨ - ۵٨٧؛ تذكرة الفقهاء، ج ٨، صص ٢۵٨ - ٢۵٢.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۶۹.
- ↑ تحریر الاحکام، ج1، ص619ـ620؛ شرائع الاسلام، ج1، ص234.
- ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص308؛ الجامع للشرائع، ص179.
- ↑ الحاوی الکبیر، ج4، ص50؛ المغنی، ج3، ص501ـ502؛ ارشاد السالک، ج1، ص43.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۷۱.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۷۲.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۷۱ و ۷۲.
- ↑ مناسك محشى، ص۴۴٧؛ الروضةالبهيه فى شرح اللمعة الدمشقيه، ج١، صص ۵۶١ - ۵٣٩؛ فقه‌السنه، ج ١، ص ۴٠؛ بدائع الصنائع(فقه حنفى)، الكافى لابن قدامه(فقه حنبلى)، المصادرالفقهيه، ج١٠، ص ۶٧.
- ↑ ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ ۳۹٫۲ درسنامه مناسک حج، ص۳۳-۳۸.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۴۱-۴۴.
- ↑ ۴۱٫۰ ۴۱٫۱ درسنامه مناسک حج، ص۴۱-۴۴.
- ↑ ویژه‌نامه عمره مفرده:وصال، ص۷۴-۷۸؛ درسنامه مناسک حج، ص۸۰.
- ↑ التنبیه، ج1، ص80؛ المجموع، ج8، ص265ـ266.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۷۴ و ۷۵.
- ↑ الهدايه (فقه حنفى)، المصادرالفقهيه، ج١٠، ص ٢٧٨.
- ↑ ۴۶٫۰ ۴۶٫۱ ۴۶٫۲ درسنامه مناسک حج، ص۷۵.
- ↑ مناسك محشى، صص ۴٨٠ و ۴٧٩؛ الفقه على المذاهب الخمسه، ج١، ص ۴٠۶؛ فقه السنه، ج١٠، صص ۵٣۵ و ۵٣۴؛ الخلاف، ج١، صص۴۶٢ و ۴۶١؛ تذكرة الفقهاء، ج ٨ ، صص ٣۵٩ و ٣۵٨.
- ↑ درآمدی بر فقه مقارن، ص۴۱۹.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۷۶.
- ↑ ۵۰٫۰ ۵۰٫۱ درسنامه مناسک حج، ص۶۶ و ۶۷.
- ↑ تذكرة الفقها، ج ٨، ص ٣۶٢؛ فقه السنه، ج ١، صص ۵٣۴ - ۵٣٣؛ مناسك محشى، ص ۴٩١؛ الفقه على المذاهب الأربعه، ج ١، صص ۶٠٣ - ۵٩٩.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۶۷.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۷۸.
- ↑ درسنامه مناسک حج، ص۷۸.
منابع
- ارشاد السالک الی اشرف المسالک، عبدالرحمن بن محمد البغدادی (-۷۳۲ق)، به کوشش ابراهیم حسن، قاهره، مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و شرکاه، بی‌تا.
- بدائع الصنائع (الفقه‌الحنبلی)، علاءالدین بن مسعود الکاشانی، المصادر الفقهیه، بیروت، ۱۴۲۲ق.
- تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، چاپ سنگی.
- تذكرة الفقهاء، (علامه حلی) حسن بن یوسف بن مطهر، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، ١۴٢٢ق.
- التنبیه فی الفقه الشافعی، ابراهیم‌بن علی الشیرازی (-۴۷۶ق)، عالم الکتب.
- جواهرالكلام فى شرح شرائع الاسلام، محمدحسن نجفی، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ١٣۶۵ش.
- الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الامام الشافعی، علی بن محمد الماوردی (-۴۵۰ق)، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- حج در اندیشه اسلامی، علی قاضی‌عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش.
- حج و عمره در قرآن و حدیث، محمد محمدی ری‌شهری، ترجمه جواد محدثی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۸۶ش.
- رسائل للحجاج والمعتمرين، (الیحیی) یحیی بن ابراهیم، رياض، دارالمسلم، ١۴٢٠ق.
- الروضة البهيه فى شرح اللمعة الدمشقيه، زین‌الدین العاملی (الشهید الثانی)، قم، مجمع الفكر الاسلامى، ١۴٢۴ق.
- شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲–۶۷۶ق)، به کوشش عبدالحسین محمد علی بقال، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- فقه السنه، السّید سابق، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۹ق.
- الفقه على المذاهب الأربعه، عبدالرحمان الجزیری، بیروت، دارالفكر، ١۴٢۴ق.
- الفقه على المذاهب الخمسه، محمدجواد المغنیه، قم،مؤسسة دارالكتاب الاسلامى، ١۴٢٢ق.
- الكافى فى فقه ابن حنبل (الفقه الحنبلى)، المصادر الفقهيه، (ابن قدامه) عبداللّٰه بن احمد بن قدامه، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.
- الكافى فى فقه اهل المدينه (الفقه المالکی)، یوسف بن عبدالله النمری القرطبی، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.
- کتاب الخلاف فی الفقه، شیخ طوسی، تهران، ۱۳۷۷ش.
- المبسوط، محمد بن احمد بن سهل السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
- المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱–۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر.
- المحجّة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، مولی محسن فیض کاشانی، بیروت: ۱۴۰۳، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
- مختصر المزنى (الفقه‌الشافعى)، اسماعیل بن یحیی المصرى المزنى، بیروت، بی‌نا، چاپ اول، ١۴٢٢ق.
- المصادر الفقهيه، على‌اصغر مرواريد، بیروت، دارالتراث، ١۴١٩ق.
- مصباح الشریعة ومفتاح الحقیقه، منسوب به امام ششم حضرت صادق علیه السلام ، تهران: ۱۳۶۰، انجمن اسلامی حکمت و فلسفهٔ ایران.
- المغنی، عبدالله بن قدامه (-۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- مناسك حج با حواشى مراجع، سید روح‌الله خمینی، تهران، نشر مشعر، ١٣٨۵ش.
- من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن‌بابویه، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، بی‌تا.١٣٨۵ش.
- ویژه‌نامه عمره مفرده: وصال دوست، حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت معاونت فرهنگی، ۱۳۹۳ش.
- الهدايه (الفقه الحنفی)، علی ابن ابی‌بکر المرغینانی، بيروت، چاپ اول، ١۴٢٢ق.