ممالیک
ممالیک یا مملوکیان سلسله‌ای از حاکمان اقوام ترک و چـَرکَس، در مصر بودند. ایشان از 648 تا 923قمری، حدود سه قرن بر مصر حکومت کردند. سلسله ممالیک نقش برجسته‌ای در تاریخ سیاسی و مذهبی سرزمین‌های اسلامی، به‌ویژه حرمین شریفین ایفا کردند. در فهرست سلاطین مملوکی حاکمان متعددی به چشم می‌خورند در که در بازسازی و تغییرات مسجد النبی نقش داشته‌اند.
فرمانروایان ممالیک همچنین به عمران و آبادانی مکه و مدینه اهتمام ورزیدند. در دوران حکومت ممالیک، طرح‌های متعددی در بازسازی، مرمت و توسعه اماکن مقدس، به‌ویژه مسجدالحرام و مسجدالنبی، اجرا شد. این اقدامات، شامل ساخت بناهای آموزشی، رفاهی، مذهبی، تأمین امنیت راه‌ها برای زائرین و نیز احیای تأسیسات آبی و خدماتی در مسیرهای زیارتی بود.
سلطان قایتبای، سلطان مملوکی مصر در قرن نهم هجری، از مهمترین فرمانروایان این سلسله شهرت بیشتری در عمران و آبادانی مکه و مدینه دارد.
واژه‌شناسی
ممالیک جمعِ «مملوک» به معنای «غلام»، بیشتر در مورد غلامان سفیدپوست به کار می‌رود. ممالیک به سلاطینی گفته می شود که در طول سه قرن همزمان بر مصر و شام حکومت می کردند.[۱] ممالیک اصالتاً از غلامان اقوام ترک یا چـَرکَس بودند. ایشان در ابتدا به‌عنوان قراولان مزدور سلسله ایوبی(1174-1254م.) خدمت می‌کردند که به‌تدریج به مراتب بالای نظامی و سیاسی رسیدند.[۲]
تاریخچه حکومت ممالیک
حکومت ممالیک در سال ۶۴۸قمری/۱۲۵۰میلادی با سقوط ایوبیان و قدرت‌گیری عزالدین ایبک بر مصر و شام آغاز شد. سلطان سلیم اول عثمانی، در سال ۹۲۳قمری/۱۵۱۷میلادی مصر را فتح کرد و به حکومت ایشان پس از حدود ۲۷۵ سال، پایان داد.[۳]
در دوران حکومت ممالیک، دو سلسله از ایشان فرمانروایی کردند:
- سلاطین مملوکی بحری (دولة الأتراک / دولة الترک) از سال 648 تا 793 قمری
- سلاطین مملوکی بُرجی (دولت چَرکَسی) از سال 793 تا 923 قمری
ممالیک بحری اصالتاً از قبایل دشت‌های جنوبی روسیه بودند، ولی ممالیک برجی از اقوام بومی و کهن ناحیه قفقاز (سرزمین قبچاق و اطراف رود ولگا) به شمار می رفتند.[۴]
برخی از سلاطین این سلسله مانند بیربرس، قلاوون، ملک الناصر، از سایر حاکمان این سلسله از شهرت بیشتری برخوردارند. از مهمترین وقایع دوران این سلسله، پیروزی آنان بر مغولان بود که پیشروی آنان در غرب جهان اسلام را متوقف کرد.
اقدامات عمرانی در مدینه
حکومت مملوکیان بر شرایط سیاسی و اجتماعی مکه و مدینه تاثیر گذار بود و بر حجاز سلطه سیاسی داشت.[۵] این حکومت اقدامات عمرانی مهمی در مکه، مدینه و اماکن مذهبی این دو شهر انجام دادند.
بازسازی مسجدالنبی
دوره ممالیک بحری
در دوران استیلای ممالیک بحری (۶۴۸–۷۹۲ق.) بر حرمین و پس از آتش‌سوزی مسجدالنبی در اواخر خلافت عباسی، بازسازی گسترده‌ای در مدینه انجام گرفت. نخستین تعمیرات در زمان نورالدین بن عزالدین آغاز شد[۶] و سپس در دوره بَیبَرْس سقف مسجد به‌طور کامل بازسازی و سازه جدیدی برای محراب نبوی ساخته شد.[۷] در عهد سیف الدین قلاوون برای نخستین بار گنبدی بر فراز مقبره پیامبر(ص) بنا شد که به «قبه‌البیضاء» شهرت یافت.[۸] در دوره‌های بعد، سلاطینی چون ناصرمحمد بن قلاوون، ناصرالدین حسن و شعبان نیز بخش‌هایی چون مناره‌ها، سقف‌ها، رواق‌ها و پوشش گنبد را مرمت کردند و بدین‌سان، مسجدالنبی شکل معماری منسجم‌تری یافت.[۹][۱۰]
دوره ممالیک برجی
در دوران ممالیک برجی (۷۹۲–۹۲۳ق.)، محراب حنفی در زمان اشرف اینال ساخته شد، و در دوره سلاطینی چون برقوق، مؤید و برسبای نیز تعمیر سقف‌ها، مرمت رواق‌ها، تزئین دیوارها و ارسال منبرهای جدید انجام گرفت.[۱۱] مهمترین بازسازی این دوره در زمان قایتبای انجام گرفت، چراکه در این زمان آتش‌سوزی گسترده‌ای در مسجدالنبی رخ داد و مسجد از نو بازسازی شد[۱۲] و گنبد بزرگ کنونی بر فراز روضه شریفه ساخته شد.[۱۳]
خدمات دیگر
ممالیک علاوه بر عمران مسجد النبی، اقدامات عمرانی در سایر نقاط شهر مدینه نیز انجام دادند:
- ساخت وضوخانه‌ای در کنار باب‌السلام(سال ۶۷۸ق.)[۱۴]
- بازسازی چهارمین مناره که در زمان سلیمان بن عبدالملک (حک: ۹۶–۹۹ق.) ویران شده بود.[۱۵]
- ساخت مناره باب‌السلام به دستور ملک ناصر محمد بن قلاوون که تاکنون باقی مانده است.(سال ۷۰۶ق.)[۱۶]
- بازسازی مسجد قبا(سال ۷۳۳ق.)[۱۷]
- تجدید بنای سور مدینه(سال ۷۵۵ق.)[۱۸]
- وقف قریه‌ای در مصر برای هزینه‌های پوشش کعبه و حجره مقدسه(سال ۷۶۰ق.)[۱۹]
- بازسازی مسجد غمامه توسط سلطان حسن قلاوونی(قرن هشتم)[۲۰]
- تجدید بنای سقف مسجد قبا و دو رواق مسجدالنبی توسط ملک اشرف برسبای(سال ۸۴۰ق.)[۲۱]
اقدامات ممالیک در مکه
با توجه به اهمیتی که شهر مکه برای ممالیک داشته است ایشان اقدامات مهمی در بازسازی و رسیدگی به این شهر انجام دادند:
اقدامات عمرانی
- نخستین جامه کعبه: ملک ظاهر بیبرس نخستین پادشاه مصری بود که بر کعبه جامه پوشاند و سنت ارسال جامه با محمل از مصر را پایه‌گذاری کرد.(سال ۶۶۱ق.)[۲۲]
- تعمیر سنگ‌های حجر اسماعیل توسط ملک ناصر محمد بن قلاوون (سال ۷۲۰ق.)
- ساخت ستون‌هایی در اطراف مطاف و بنا شدن وضوخانه‌ای در برابر باب علی(سال ۷۳۶ق.)
- وقف روستای بیسوس برای پرده کعبه توسط صالح اسماعیل ناصر(سال ۷۴۳ق.)
- تعمیر مسجدالحرام توسط امیر فارس‌الدین (سال ۷۴۹ق.)[۲۳]
- اصلاح پله‌های صفا و مروه توسط برقوق مملوک(سال ۸۰۱ق.)
- بازسازی مسجدالحرام پس از آتش‌سوزی در سال ۸۰۲قمری توسط امیرالحاج مصری[۲۴]
- ساخت بنایی در محل مولدالنبی توسط ملک ناصر فرج بن برقوق(قرن نهم)[۲۵]
- ساخت انبار غله و چندین آب‌انبار برای حجاج در مسجدالحرام توسط الغوری(سال ۸۱۷ق.)[۲۶]
- تعویض پرده کعبه با نام سلطان چرکسی مصر(سال ۸۱۹ق.)[۲۷]
- بازسازی گسترده اماکن حرم مکی به دست برسبای(سال ۸۲۵ق.)[۲۸]
- اقدامات عمرانی در عرفات، منا و مزدلفه و برداشتن موانع طبیعی مسیرها(سال ۸۴۲ق.)[۲۹]
- ملک ناصر مملوکی پرده‌ای برای کعبه فرستاد.(سال ۸۶۵ق.)[۳۰]
- ارسال منبرهای چوبی از مصر به مسجدالحرام(سال‌های ۸۶۶ و ۸۷۷ق.)
- بازسازی حجر اسماعیل با سنگ مرمر و ساخت و قبه‌ای بر مقام ابراهیم(سال ۸۸۱ق.)[۳۱]
تامین امنیت زائران
ممالیک مصر راه‌های حجاج مصر و شام به مکه را از راهزنان و ناامنی‌ها پاکسازی کردند.[۳۲]
کلیدهای طلایی کعبه
در دوره ممالیک، ساخت کلیدهای طلاکاری‌شده برای درِ کعبه با آیات قرآن و اسماء الهی مرسوم بود. گاه نام سازنده و خلیفه عباسی دستوردهنده نیز بر آن ثبت می‌شد. این کلیدها با تشریفات خاص از قاهره به مکه ارسال می‌گردید.[۳۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دولت ممالیک، ص17.
- ↑ تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، ص201.
- ↑ دولت ممالیک، ص17 و 18؛ شرق نزدیک در تاریخ، ص237.
- ↑ تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، ص201.
- ↑ اوضاع فرهنگی و اجتماعی حرمین شریفین در دوره ممالیک، ص 38-67.
- ↑ المدینه المنوره، ص 79
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص255؛ میقات حج، ج26، ص103.
- ↑ وفاالوفا، ج2، ص384 و 385؛ عماره المسجدالنبوی، ص 237؛ ساختمان حرم شریف نبوی، ص25.
- ↑ عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 124
- ↑ المدینه المنوره، ص 81
- ↑ عمارة و توسعه المسجد النبوی، ص 126؛ المدینه المنوره، ص 81
- ↑ المدینه المنوره، ص 84
- ↑ وفاءالوفا، ج2، ص 421
- ↑ ساختمان حرم شریف نبوی، ص25.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص247؛ اخبار مدینه، ص230.
- ↑ اخبار مدینه، ص435؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص276.
- ↑ اخبار مدینه، ص265.
- ↑ اخبار مدینه، ص253.
- ↑ میقات حج، ج26 ص144.
- ↑ اخبار مدینه، ص439.
- ↑ اخبار مدینه، ص266 و 424.
- ↑ میقات حج، ج27 ص56؛ ج39 ص127.
- ↑ تاریخ مکه (سباعی)، ص397 و 398.
- ↑ تاریخ مکه (سباعی)، ص399.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص184.
- ↑ تاریخ مکه، ص403.
- ↑ تاریخ مکه (سباعی)، ص402.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص96.
- ↑ تاریخ مکه (سباعی)، ص398.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص109.
- ↑ تاریخ مکه (سباعی)، ص402.
- ↑ تاریخ مکه (سباعی)، ص405.
- ↑ میقات حج، ج39 ص127؛ ج40 ص95؛ ج41 ص101.
منابع
- آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان رسول، تهران، مشعر، 1390.
- اخبار مدینه (ترجمه خلاصه الوفاء باخبار دارالمصطفی)، سمهودی نورالدین (م.۹۱۱ق.)، تهران، نشر مشعر، 1376.
- تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، بیات عزیزالله، تهران، امیرکبیر، 1384.
- تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه( ۱۳۴۴ ق)، السباعی احمد، تهران، نشر مشعر، 1385.
- تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثاً، خیاری احمد یاسین، مدینه، مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1419.
- ساختمان حرم شریف نبوی، سلمی سمر دملوجی، تهران، نشر مشعر، 1377.
- سفرنامه حجاز، لبیب البتنونی محمد، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، بی‌تا.
- شرق نزدیک در تاریخ، حتی فیلیپ خوری، ترجمه قمر آریان ( زرین کوب)، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، 1382ش.
- عمارة و توسعة المسجد النبوی الشریف عبر التاریخ، ناجی محمد حسن عبدالقادر الانصاری، نادی المدینه المنوره الادبی، ۱۹۹۶م.
- میقات حج، فصلنامه، تهران، نشر مشعر.
- وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، سمهودی علی بن عبدالله (م.۹۱۱ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 2006م.
- دولت ممالیک و نقش سیاسی و تمدنی آنان در تاریخ اسلام،، عصام محمد شبارو، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۱ش.