امام حسن مجتبی(ع)
امام حسن مجتبی(ع) فرزند امیرالمومنین علی بن ابی‌طالب(ع) دومین امام شیعیان و پنجمین خلیفه مسلمین است. او را شبیه‌ترین فرد به رسول خدا(ص) و فردی عابدی و زاهد دانسته‌اند و گزارش کرده‌اند که چند بار در زندگی تمام یا نیمی از اموالش را صدقه داد. امام حسن پس از شهادت امیرالمومین با بیعت مردم به خلافت رسید و در سال ۴۱ قمری به دلیل دودستگی در سپاهیانش مجبور به پذیرش صلح با معاویه بن ابی‌سفیان شد که ادعای خلافت داشت و سپاه بزرگی از شام را برای جنگ با امام حسن به سوی عراق فرستاده بود.
آن حضرت بارها با پای پیاده به حج رفت. پیکرش را بعد از شهادت، در قبرستان بقیع در کنار فاطمه بنت اسد دفن کردند. مکانی که بعدا امام زین العابدین(ع) و امام باقر(ع) نیز در همانجا دفن شدند و بعدها گنبدی باشکوه بر آن ساخته شد.
تولد و کودکی ویرایش
امام حسن در نیمه ماه رمضان[۱]سال سوم هجری[۲]در مدینه به دنیا آمد. در بیشتر منابع امام حسن را شبیه ترین افراد به رسول خدا(ص) وصف کرده‌اند. در روایتی رسول خدا(ص)، امام حسن(ع) را در خوی و خصلت و چهره شبیه ترین مردم به خود وصف کرده است.[۳] امام حسن هفت سال از عمرش را در عصر رسول خدا(ص) سپری کرد.[۴]سبط النبی، سید، زکی، مجتبی، تقی، ولی و طیب از القاب آن حضرت هستند[۵].
امام حسن پس از رسول خدا(ص) ویرایش
آن حضرت شاهد حوادث و رخدادهای دوران سه خلیفه نخست بود. برخی گزارشها از حضور ایشان و برادرش امام حسین(ع) در برخی فتوحات مانند شمال آفریقا و طبرستان خبر می‌دهند[۶]. در حالی که دلایل تاریخی حاکی از عدم شرکت اهل بیت در فتوحات است[۷]. امام حسن(ع) به هنگام محاصره عثمان در راستای خواست پدر بزرگوارشان به خانه عثمان رفت و آمد داشت.[۸] بدرقه ابوذر از سوی امام حسن به همراه پدر به هنگام تبعید این صحابی[۹] از وقایع دیگر دوره عثمان است.
امام حسن(ع) در خلافت امیرمؤمنان ویرایش
امام حسن(ع) مدت سی سال از عمر مبارک خود را در کنار پدر بزرگوارشان امام علی (ع) سپری کردند. در آستانه جنگ جمل به عنوان نماینده اعزامی حضرت علی(ع) برای بسیج مردم کوفه به آن شهر رفت[۱۰]. آن حضرت در نبرد صفین نیز شرکت داشت. وی در جنگ خوارج نیز علاوه بر ایراد خطبه‌های مختلف در حمایت از امام در میدان جنگ حضور داشت[۱۱].
حضرت علی(ع)، صدقات فراوانی در مدینه و اطراف آن داشت که بعد از خود، امام حسن(ع) و بعد از امام حسن برادرش حسین (ع) متولی این صدقات بودند[۱۲].اداره صدقات آن حضرت پس از فرزندانش در دست بنو حسن و بنو حسین بود[۱۳].
عصر امامت و خلافت امام حسن(ع) ویرایش
حضرت علی(ع)، بعد از ضربت خوردن، فرزندش حسن(ع) را به امامت منصوب کرد[۱۴]، و آن حضرت زمام امور را بمدت تقریبا شش ماه بدست گرفت. بیعت با امام حسن(ع) در روز بیست و یکم ماه مبارک رمضان سال چهلم هجری و بعد شهادت امیرمؤمنان انجام گرفت[۱۵].
معاویه که در شام حاکم بود و ادعای خلافت داشت با شنیدن خبر بیعت مردم با امام حسن(ع)، تصمیم صریح خود را به سرکشی و عدم شناسایی امام به عنوان خلیفه اعلام کرد.[۱۶]نخستین اقدام امام حسن(ع) بعد از بیعت با او سازماندهی لشکر برای جنگ با معاویه بود.[۱۷]معاویه نیز با شصت هزار نیرو علیه امام حسن(ع) به راه افتاد.[۱۸] او شایع کرد که امام حسن(ع) تصمیم به صلح دارد[۱۹] و همزمان به تطمیع برخی از سرداران سپاه امام حسن پرداخت.[۲۰] در پی شایعات پذیرش صلح از ناحیه امام بود که خیمه گاه آن حضرت را به غارت بردند و در «مظلم ساباط» او را زخمی ساختند.[۲۱] امام در چنین شرایطی مجبور به صلح شد و در پاسخ یکی از یارانش علت صلح را میل و رغبت بیشتر مردم بر صلح، ناخوشی آنان از جنگ و به ویژه حفظ شیعیان از کشته شدن دانسته است[۲۲].
امام با قید شرایطی مانند عدم تعیین جانشین از سوی معاویه[۲۳] و واگذاری تعیین خلیفه به شورای مسلمانان[۲۴]، در امان ماندن مسلمانان و شیعیان و عدم توطئه بر ضد اهل بیت[۲۵] خلافت را به معاویه واگذار کرد.
فضایل و مناقب ویرایش
امام حسن(ع) را عابدترین، زاهدترین و با فضیلت مردم زمان خود دانسته‌اند[۲۶]از فضایل امام بخشش‌های زیاد آن حضرت است به طوری که ایثار[۲۷]بردباری و بخشش[۲۸]آن حضرت زبانزد عام و خاص بود[۲۹]. لقب کریم اهل بیت از بخشش‌های زیاد امام نام گرفته است. آن حضرت دو یا سه بار نصف یا به گزارشی تمام دارایی خود را در راه خدا صدقه داد.[۳۰][۳۱]
حج ویرایش
منابع شیعه و سنی از حج‌گزاری مکرر امام حسن مجتبی(ع) با پای پیاده بسیار سخن گفته‌اند[۳۲] آن حضرت 25 بار با پای پیاده حج گزارد[۳۳]امام علت پیاده حج گزاردن را خضوع بیشتر در پیاده رفتن به خانه خدا عنوان کرد[۳۴].
همسران امام حسن(ع) ویرایش
نام همسران آن حضرت در منابع تاریخی عبارتند از: ام الحق دختر طلحة بن عبیداللَّه؛ حفصه دختر عبدالرحمن بن ابی‌بکر؛ هند دختر سهیل بن عمرو[۳۵]؛ و جعدة دختر اشعث بن قیس.[۳۶] شیخ مفید[۳۷] أم بشیر دختر عقبة بن عمرو بن ثعلبة و خولة دختر منظور الفزاریة را از دیگر همسران آن حضرت دانسته است. تعداد همسران آن حضرت در برخی منابع قدیمی تا ده زن [۳۸] و در برخی منابع تا یازده زن نیز ذکر کرده‌اند.[۳۹]
برخی از گزارشها اعداد مبالغه‌آمیزی از تعداد ازدواج‌ها و همسران امام حسن(ع) ذکر کرده‌اند که نام و نشانی از آنها در منابع نیست[۴۰].
فرزندان امام حسن(ع) ویرایش
برای آن حضرت پانزده فرزند ذکر کرده‌اند[۴۱] و برخی[۴۲]چهار پسر و دو دختر گفته‌اند. نسل آن حضرت از طریق دو پسرش: حسن و زید، باقی ماند.همه فرزندان امام حسن مجتبی در روز عاشورا با امام حسین (ع) همراهی کردند. [۴۳]
بعدها شاخه حسنی علویان از فرزندان امام حسن(ع) از رقبای اصلی حکومت عباسیان بودند. از جمله محمد[۴۴] و ابراهیم[۴۵] فرزندان عبدالله بن حسن[۴۶]، و حسین بن علی بن حسن [۴۷](شهید فخ) (سال 169ق) با حکومت عباسی مبارزه کردند.
در نیمه دوم سده چهاره هجری اشراف حسنی موفق به تشکیل امارتی در مکه شدند که تا تسلط آل سعود بر حجاز استمرار یافت.
شهادت امام حسن(ع) ویرایش
امام حسن(ع) بنا به قول مشهور در 28 صفر سال 50 ق[۴۸] مسموم و به شهادت رسید. برخی سالهای 47[۴۹] و 49[۵۰]و نیز هفتم صفر[۵۱]را زمان شهادت امام دانسته‌اند. بنا به قول مشهور جعده همسر آن حضرت به تحریک معاویه امام(ع) را مسموم و به شهادت رساند[۵۲].
مزار امام حسن(ع) ویرایش
اهل بیت بنابه وصیت آن حضرت (ادفنونی عند ابی)، خواستند او را در کنار قبر جدش رسول خدا(ص) به خاک بسپارند، اما بنی امیه به سرکردگی مروان بن حکم حاکم مدینه[۵۳]، به همراهی برخی زنان رسول خدا(ص) [۵۴] مانع شدند. بنی هاشم برای مقابله با بنی امیه آماده شدند که امام حسین (ع)، بنا به وصیت برادرش حسن(ع) مانع شد و به ناچار آن حضرت در بقیع به خاک سپرده شد.[۵۵]
امام حسن(ع) در قبرستان بقیع و کنار مرقد مادر بزرگش فاطمه بنت اسد و عباس عموی پیامبر به خاک سپرده شد. بعدها بر قبر آن حضرت و و عمویش عباس و هم چنین امام زین العابدین(ع) و امام باقر(ع) گنبدی ساخته شد که بلندترین عمارت مدینه توصیف شده است.[۵۶][۵۷]در سال 495 مجدالملک براوستانی وزیر برکیارق سلجوقی معماری از مردم قم را برای ساختن گنبدی بالای آرامگاه امام حسن(ع) به مدینه فرستاد[۵۸].این گنبد در روز هشتم شوال سال 1343 توسط وهابی های سعودی تخریب شد[۵۹].
پانویس ویرایش
- ↑ . تاریخ مدینه دمشق، ج13، ص167؛ الارشاد, ج2, ص5.
- ↑ . ترجمه الامام الحسن من الطبقات الکبری، ص98؛ انساب الاشراف ج3، ص 219؛ اعلام الوری، ج1، ص402.
- ↑ . الطبقات الکبری، الخامسه، ج1، ص245؛ الاستیعاب، ج1, ص 384.
- ↑ . مناقب ال ابی طالب، ج3، ص175.
- ↑ . کشف الغمة، ج2،ص141؛ بحار الأنوار، ج43، ص255.
- ↑ . الکامل فی التاریخ، ج3، ص6.
- ↑ . نک: الحیاة السیاسیه للامام الحسن، ص114 ـ 130.
- ↑ . مروج الذهب, ج 2, ص344؛ الامامه و السیاسه, ج1, ص44؛ تاریخ الطبری، ج 4، ص388-389.
- ↑ . أنساب الأشراف، ج5، ص543؛ تاریخ الیعقوبی، ج2، ص172.
- ↑ . الجمل، ص132, 175.
- ↑ . حیاة الامام الحسن بن علی ، ج1، ص481-486.
- ↑ . تهذیب الاحکام، ج9، صص145- 148.
- ↑ .علل الشرائع، ج1, ص230؛ الإرشاد، ج2، ص21؛ کشف الغمه، ج2، ص199..
- ↑ . کشف اللغمه، ج2، ص153-154؛ مسند الإمام المجتبی(ع)، ص36.
- ↑ . الارشاد؛ ج 2، ص9.
- ↑ . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214; شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج16، ص31.
- ↑ .المستدرک علی الصحیحین ، ج3, ص 174-176.
- ↑ . الفتوح، ج4، ص286; مقاتل الطالبیین، ص34-35.
- ↑ . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص214.
- ↑ انساب الاشراف، ج۳، ص ۳۸
- ↑ .أنساب الأشراف، ج3،ص:35؛ الارشاد، ج2، ص12.
- ↑ . اخبار الطوال، ص220.
- ↑ . الاستیعاب، ج1، ص385-387.
- ↑ . الاستیعاب، ج1، ص386-387.
- ↑ . الفتوح، ج4، ص290-291.
- ↑ . الامالی, صدوق، ص244؛ عده الداعی، ص139.
- ↑ . کشف اللغمه، ج2،ص 180-182؛ نزهه الناظر، ص148-150.
- ↑ . الکامل مبرد، ج2، ص462. ( ندیدم)
- ↑ . نک : بحار الانوار ج43, ص 344 - 355 ؛ مناقب ال ابی طالب، ج3, ص188.
- ↑ . أنساب الأشراف، ج3،ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص68.
- ↑ . شرح الاخبار، ج3، ص113؛ مناقب ال ابی طالب ، ج3, ص 180.
- ↑ . أنساب الأشراف، ج3، ص9؛ الوافی بالوفیات، ج12، ص67؛ عده الداعی، ص139.
- ↑ . شذرات الذهب, ج1, ص242.
- ↑ . الأئمة الإثنا عشر، ص64.
- ↑ . أنساب الأشراف، ج3، ص20-22.
- ↑ . صلح امام حسن علیه السلام, آل یاسین، ص38.
- ↑ . الإرشاد، ج2، ص20.
- ↑ . الطبقات الکبری، ج5، ص244-245
- ↑ . شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج16،ص21.
- ↑ . انساب الاشراف، ج3، ص25؛ قوت القلوب؛ ج 2 , ص 471.
- ↑ . تذکرة الخواص، ص194؛ الإرشاد، ج2، ص20.
- ↑ . الطبقات الکبری , ج5, ص 244-245
- ↑ . المجدی فی انساب الطالبین، ص19؛ مسند الإمام الشهید(ع)، ج2، ص107.
- ↑ . تاریخ الطبری، ج7، ص552.
- ↑ . الطبقات الکبری، ج5، ص439-441.
- ↑ . الفخری، ص164.
- ↑ . تاریخ الطبری، ج8، ص192-205.
- ↑ . کشف الغمه، ج2، ص205؛ ترجمه الامام الحسن (ع)من الطبقات الکبری، ص91.
- ↑ . البدء و التاریخ، ج5، ص74.
- ↑ . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص225؛ تاریخ مدینه دمشق، ج7، ص122.
- ↑ . الدروس الشرعیه، ج2، ص7.
- ↑ . البدایه و النهایه، ج8،س 43؛ تاریخ ابن خلدون, ج2, ص 649.
- ↑ . الوافی بالوفیات، ج12، ص68-69.
- ↑ . تذکره الخواص، ص193.
- ↑ . بحار الانوار، ج44، ص134.
- ↑ . رحله ابن جبیر, ص 155؛ مدینه شناسی, ص 326.
- ↑ . العقد الثمین، ج3، ص396.
- ↑ . الکامل فی التاریخ، ج10، ص352.
- ↑ . تاریخ حرم ائمه بقیع(ع) و آثار دیگر در مدینه منوره، ص51
منابع ویرایش
محتوای این مقاله برگرفته شده است از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حسن بن علی المجتبی.
- الاخبار الطوال: احمد ابن داود الدينوري (م.282ق.)، تحقيق عبدالمنعم عامر، قم، الرضي، 1412ق.
- الارشاد: المفيد (م.413ق.)، بيروت، دار المفيد، 1414ق.
- اعلام الوري: الطبرسي (م.548ق.)، قم، آل البيت:، 1417ق.
- الامالي: الصدوق (م.381ق.)، قم، البعثه، 1417ق.
- الامامة و السياسه: ابن قتيبه الدينوري (م.276ق.)، تحقيق طه محمد الزيني، موسسه الحلبي.
- انساب الاشراف: البلاذري (م.279ق.)، تحقيق محمد حميد الله, مصر، دار التعارف، 1959م.
- بحار الانوار: محمد تقي المجلسي (م.1110ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1403ق.
- البدء والتاريخ: المطهر بن طاهر المقدسي (م.355ق.)، بيروت، دار صادر، 1903م.
- البداية و النهايه: اسماعيل بن عمر ابن كثير (م.774ق.)، بيروت، دار الفكر، 1407ق.
- تاريخ حرم ائمه بقيع(ع) و آثار ديگر در مدينه منوره: محمد صادق نجمي, تهران, مشعر, 1386ش.
- الائمه الاثني عشر: شمس الدين محمد بن طولون(م. 953ق), تحقيق صلاح الديم المنجد, قم, رضي.
- ترجمه الامام حسن من الطبقات الکبري: ابن سعد (م.230ق.)، تحقيق عبدالعزيز الطباطبايي، قم، مؤسسة آل‌البيت:, 1416ق.
- تهذيب الاحكام: الطوسي (م.460ق.)، تحقيق موسوي و آخوندي، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1365ش.
- الجمل والنصرة لسيد العتره: المفيد (م.413ق.)، قم، مكتبة الداوري.
- الدروس الشرعيه: الشهيد الاول (م.786ق.)، قم، نشر اسلامي، 1412ق.
- شرح نهج البلاغه: ابن ابي الحديد (م.656ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل، دار احياء الكتب العربيه، 1378ق.
- عدة الداعي و نجاح الساعي: ابن فهد الحلي (م.841ق.)، تحقيق احمد موحد قمي، دار الكتب الاسلامي.
- علل الشرايع: محمد بن علي بن بابويه الصدوق (م.381ق.)، تحقيق بحرالعلوم، نجف، المكتبة الحيدريه، 1385ق.
- الفتوح: احمد ابن اعثم الكوفي (م.314ق.)، تحقیق علي شيري، بيروت، دار الاضواء، 1411ق.