حطیم

حطیم

حَطیم، مکانی در مسجدالحرام، محل سوگند خوردن و نفرین ستمگران و دارای فضیلت بسیار.

در مورد مکان حطیم چندین روایت وجود دارد؛ اما اکثریت شیعه آن را از حجر الاسود تا درِ کعبه دانسته و اهل سنت نیز حجر اسماعیل را حطیم می‌دانند.

حطیم در پیش از اسلام محل سوگند یادکردن بوده و پس از اسلام نیز فضایل زیادی برای این مکان ذکر شده است از جمله اینکه نمازخواندن در این مکان ثواب زیادی دارد و حطیم از برترین و پاک‌ترین مکان‌هاست.

پیامبر اسلام(ص) نیز اعمال عبادی بسیاری در این مکان انجام داده‌اند؛ ازجمله نمازخواندن پیامبر در حطیم، در شبی که به معراج رفت ذکر شده است.

حطیم مکان سوگند و اجرای نفرین بود و نقل شده ابن ملجم در این مکان سوگند یاد کرد تا علی(ع) را به قتل برساند.

طبق برخی روایات شیعی به هنگام ظهور امام زمان،جبرئیل و نیز مؤمنان در حطیم با ایشان بیعت خواهند کرد.

حطیم در لغت

حطیم در اصطلاح به بخشی از مسجدالحرام می‌گویند که در تعیین مکان دقیق آن اقوال مختلفی وجود دارد.

واژه حطیم از (حـطـم) به معنای شکستن یا کوبیدن، به اشیای خشکِ شکسته شده و کوبیده شده؛ مانند استخوان گفته می‌شود. به گیاه خشک و خرد شده نیز حطیم گفته‌اند.

وجه تسمیه

• حطیم محل قسم خوردن بوده و کسانی که به دروغ سوگند یاد می‌کردند یا از ستمگران بودند، دچار مجازات الهی شده و نابود می‌شدند.
• حج‌گزاران در این محل ازدحام کرده، به همدیگر فشار می‌آوردند تا حدی که بدن و پایشان کوبیده می‌شد.
• پیش از اسلام، لباس طواف حج‌گزاران جاهلی، که در آن‌جا انداخته می‌شد، به تدریج له و کوبیده می‌شد.
• در این مکان، با انجام توبه، گناهان انسان بخشیده شده، گویا گناهان کوبیده می‌شوند.
• در زمان حضرت ابراهیم این مکان آغل و محل خرد کردن علوفه برای گوسفندان بود.
• به خاطر این‌که دیوارهای کعبه بالا رفت و ساخته شد، اما این قسمت از آن محطوم شد و جدا گردید.
• در عهد جاهلیت دو پیکره بت از اساف و نائله (مرد و زنی که به سبب زنا درون کعبه مسخ شده بودند) ساخته و یکی را در زمزم و دیگری را در کعبه، برای عبرت‌آموزی مردم، نصب کرده بودند و مسافت میان این دو محل، برای اموال اهداء شده به کعبه تعبیه شده بود و به آن حطیم گفته می‌شد.

مکان حطیم

درباره محل دقیق حطیم چندین دیدگاه وجود دارد که دو نظر آن مشهور است:

مکان حطیم از دیدگاه شیعیان

عده‌ای بین حجرالاسود تا درِ کعبه می‌دانند که طبق این دیدگاه، انتهای حطیم محدود به ملتزم است. امام صادق(ع)، طبق روایتی، تنها همین موضع را حطیم دانسته‌اند. این قول میان شیعه شهرت بیشتری دارد.

مکان حطیم از دیدگاه اهل سنت

در منابع اهل سنت این دیدگاه مشهور است که حجر اسماعیل را حطیم می‌دانند؛ از جمله مَقدَسی آورده است که به حجر اسماعیل، که آب میزاب در آن ریخته می‌شود، حطیم می‌گویند. در شماری از روایات اهل بیت انطباق حطیم بر حجر اسماعیل رد شده است.

مکان‌های دیگر برای حطیم

درباره محل حطیم، به جز این دو قول، اقوال دیگری نیز مطرح شده است؛ از جمله این‌که حطیم را به محدوده بین رکن حجرالاسود تا مقام ابراهیم و در کعبه یا بین رکن حجرالاسود تا مقام ابراهیم یا به محدوده میان رکن حجرالاسود و مقام ابراهیم و چاه زمزم و حجر اسماعیل، اطلاق کرده‌اند. برخی دیگر حطیم را به همان چاه کعبه که نذورات در آن انداخته می‌شد، مربوط دانسته‌اند.

فضایل حطیم

درباره فضایل حطیم روایات فراوانی از اهل بیت گزارش شده است.

نماز خواندن در حطیم

بر اساس این روایات، نماز در حطیم فضیلت بسیار دارد؛ زیرا برترین و با شرافت‌ترین مکان روی زمین یا برترین جای مسجدالحرام است. بر اساس پاره‌ای از روایات، نماز خواندن در حطیم بر دیگر جاهای مسجدالحرام برتری دارد.

برترین مکان بعد از کعبه

امام صادق(ع) حطیم را بعد از کعبه، از همه مکان‌ها برتر معرفی کرده است.

از پاکترین مکان‌ها نزد خداوند

پیامبر(ص) پاک‌ترین مکان‌ها را نزد خداوند میان رکن حجرالاسود و مقام ابراهیم، یعنی حطیم، دانسته‌اند.

پذیرفته‌شدن توبه در حطیم

در حدیثی، یادآوری شده که حطیم جایی است که توبه آدم(ع) در آن پذیرفته شد. در سخنی از پیامبر(ص) حطیم باغی از باغ‌های بهشت توصیف شده که هر وقت در آن‌جا چهار رکعت نماز بخوانند، از عرش ندا می‌رسد که تمام گناهان فرد بخشیده شده است.

حطیم در آیات

برخی مفسران آیه شریفه (فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ) را شامل حطیم نیز می‌دانند و آن را در کنار صفا، مروه و مقام ابراهیم، از نشانه‌های حتمی خداوند قرار داده‌اند.

آداب و اعمال حطیم

یاد خداوند

از آداب حطیم، یاد خدا است. طبق دیدگاه فقیهان در حطیم دعا کردن، نماز خواندن، گرفتن پرده کعبه، اقرار به گناهان و اظهار خضوع در برابر خداوند، مستحب است.

اجرای لعان

یکی از احکام مربوط به حطیم اجرای لعان در آنجاست.

طواف حول حطیم

اگر حطیم را منطبق بر حجر اسماعیل فرض شود، داخل در مطاف است؛ به این سبب که بخشی از آن در بنای ابراهیم(ع) داخل کعبه بوده و بعدها بیرون کعبه قرار گرفته است. لذا واجب دانسته‌اند که طواف، پیرامون حجر اسماعیل و کعبه انجام شود تا همه کعبه زمان ابراهیم(ع)، داخل در طواف واقع شود.

عدم کفایت حطیم به عنوان قبله

به نظر شیخ صدوق، فقیه شیعه در قرن چهارم قمری، با وجود این‌که ظاهراً حطیم قسمتی از کعبه بوده؛ اما اگر نمازگزار فقط حطیم را قبله خود قرار دهد و رو به کعبه نباشد، نماز او صحیح نیست.

پیشینه حطیم

اقامت آدم (ع) در حطیم

در روایاتی از سفر بسیار حضرت آدم(ع) به مکه و بیتوته او در حطیم یاد شده است. همچنین گفته شده که جبرئیل، لبیک را نخستین بار در حطیم به آدم آموخت.

حطیم در عصر جاهلیت

طبق گزارش‌های منابع اسلامی، در دوره جاهلیت، کسانی که به دروغ در حطیم سوگند یاد کرده و گواهی به باطل داده بودند، دچار مجازات و عذاب الهی می‌شدند.

همچنین از باورهای رایج این دوره بود که مظلومان و بیچارگان، ستمگران و زورگویان را در حطیم نفرین می‌کردند.

برای هم‌قسم شدن در پیمان‌ها و تعهدهای قبیله‌ای نیز حطیم محل اجرای آن بود. خود قریش نیز هنگام اختلاف با دیگر قبایل، انجام سوگند در حطیم را تجربه کرده بود. اگرچه قریشیان، به خاطر ترس از مجازات الهی، تا حد امکان از قسم خوردن نزد کعبه پرهیز می‌کردند، اما با این حال گروهی از مشرکان مکه، در پاسخ به دعوت اسلام، در حطیم جمع شده و از خداوند درخواست کردند که در صورت بر حق بودن محمد(ص)، آن‌ها را عذاب کند. در موردی مشابه نیز مشرکان قریش، در حطیم، در طرد و محاصره بنی‌هاشم هم‌پیمان شدند که در اشعار ابوطالب به آن اشاره شده است.

سیره پیامبر در حطیم

طبق یکی از گزارش‌ها، معراج پیامبر اکرم(ص) از همین مکان شریف رخ داد و شبی که پیامبر به معراج رفت، در حطیم مشغول نماز و دعا خواندن بود. از دیگر گزارش‌ها، اقامه دو بار نماز جماعت جبرئیل در حطیم است که پیامبر اکرم پشت سر جبرئیل اقامه نماز کردند.

در قلمرو سیره نبوی، گزارش‌های متعدد از عمل عبادی حضرت در حطیم نقل شده است؛ از جمله در فتح مکه (سال هشتم هجری) پیامبر و اصحاب وی، بعد از خروج از کعبه، بیت را استلام کرده، در حطیم صورتشان را بر دیوار بیت نهادند.

حطیم در عهد خلفا

در عصر خلفا نیز برخی اوقات، مراسم قسامه و سوگند یاد کردن پنجاه نفر، در نفی اتهام قتل، در حطیم اجرا می‌شد.

حتی طرح ترورهای سیاسی، با سوگند در حطیم، مؤکد می‌شد؛ از جمله ابن ملجم در حطیم سوگند یاد کرده بود که علی(ع) و معاویه را به قتل برساند.

بیعت جبرئیل با امام زمان در حطیم

در پاره‌ای از روایات شیعی اشاره شده که هنگام ظهور حضرت مهدی، جبرئیل در حطیم نزد ایشان آمده و خود را نخستین بیعت کننده معرفی می‌نماید. سپس 313 نفر یاران برگزیده حضرت در همین محل با او بیعت کرده، آغاز ظهور از حطیم، که محل اجابت نفرین مظلومان و نابودی ستمگران است، رقم خواهد خورد. در روایت مشابهی نیز امام حسن عسکری(ع)، ظهور را به حضرت مهدی(ع) مژده داده و از روزی خبر دادند که پرچم‌های زرد و سفید، بین حطیم و زمزم، در اطراف ایشان برافراشته می‌شود و دسته‌دسته با حضرت بیعت می‌کنند.

منابع

• الاصابة فی تمییز الصحابه، ابن حجر العسقلانی (م.852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق؛
• الاستیعاب، ابن عبدالبر (م.463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛

• احسن التقاسیم، محمد بن احمد المقدسی (م.380ق.)، القاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق؛

• اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی (م.248ق.)، به کوشش رشدی

الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، 1415ق؛

• اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحاق الفاکهی (م.275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛

• الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، شهید ثانی، به تحقیق: سید محمد کلانتر، قم، داوری، ۱۴۱۰ق.
• الغابة فی معرفة الصحابه، علی بن محمد بن الاثیر (م.630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق؛

• انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری (م.279ق.)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق؛

• بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، محمدباقر مجلسی (1037-1110ق.)، تصحیح محمدباقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمدمهدی موسوی خرسان، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، 1403ق؛

• البدایة و النهایة فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر (م.774ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق؛

• تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، محمد بن جریر طبری (م.310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت،دار احیاء التراث العربی، 1387ق؛

• تجارب الامم، ابوعلی احمد بن محمد مسکویه (م.421ق.)، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، 1379ش؛

• تحفة الابرار، سید محمدباقر شفتی (م.1260ق.)، به کوشش رجایی، اصفهان، کتابخانه مسجد سید، 1409ق؛

• تفسیر فرات الکوفی، الفرات الکوفی (م.307ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، 1374ش؛

• جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمدحسین نجفی (1200-1266ق.)، تحقیق عباس قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا؛

• الدر المختار، علاءالدین محمد بن علی الحصکفی (م.1088ق.)، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛

• الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور و هو مختصر تفسیر ترجمان القرآن، عبدالرحمان بن ابی‌بکر السیوطی (849-911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق؛

• الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، محمد بن مکی (م.786ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1412ق؛

• روح البیان، اسماعیل حقی البروسوی (م.1137ق.)، بیروت، دار الفکر؛

• سبل الهدی، محمد بن یوسف الصالحی (م.942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق؛

• السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محمد بن احمد بن ادریس (م.598ق.)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1411ق؛

• سنن ابی‌داوود، ابوداوود سلیمان بن الاشعث (م.275ق.)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دار الفکر، 1410ق؛

• السنن الکبری، احمد بن الحسین البیهقی (384-458ق.)، بیروت، دار الفکر، 1416ق؛

• السیرة النبویه، عبدالملک بن هشام (م.8-213ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛

• شرف النبی، ابوسعید خرگوشی (م.406ق.) به کوشش روشن، تهران، بابک، 1361ش؛

• صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل البخاری (م.256ق.)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دار الفکر، 1401ق؛

• علل الشرایع، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) (م.381ق.)، به کوشش بحرالعلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، 1385ق؛

• عمدة القاری، محمود بن احمد البدر العینی (م.855ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛

• فتح الباری، ابن حجر العسقلانی (م.852ق.)، بیروت، دار المعرفه؛

• فقه الرضا(ع)، علی بن بابویه (م.329ق.)، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا7، 1406ق؛

• الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (م.329ق.)، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، انتشارات دار الکتب اسلامیه، 1375ش؛

• کمال الدین، صدوق (م.381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1405ق؛

• لسان العرب، محمد بن مکرم بن منظور (م.711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛

• لوامع صاحبقرانی، محمد تقی مجلسی (م.1070ق.)، قم، دار التفسیر (اسماعیلیان)، 1376ش؛

• مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن الحسن الطبرسی (468-548ق.)، مقدمه محمدجواد بلاغی، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبایی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق؛

• المحاسن، احمد بن محمد بن خالد البرقی (م.274ق.)، به کوشش سید جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1326ش؛

• من لایحضره الفقیه، صدوق (م.381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق؛

• موسوعة مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا (م.1290ق.)، القاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛

• الوافی، محمد بن شاه مرتضی فیض کاشانی (1006-1091ق.)، تحقیق ضیاءالدین حسینی و کمال‌الدین فقیه ایمانی، اصفهان، کتابخانه امیرالمؤمنین، 1406ق؛

• وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه)، محمد بن الحسن الحر العاملی (م.1104ق.)، قم، آل البیت، 1412ق؛

• الهدایه، محمد بن علی شیخ صدوق (م.381ق.)، قم، مؤسسة الامام الهادی7، 1418ق؛ تفسیر نمونه: ناصر مکارم شیرازی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1374ش.