حجاج بن یوسف: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۷ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
حَجاج بن یوسف ثَقَفی: امیر حجاز و محاصره کننده مسجدالحرام و تخریب کننده کعبه
{{جعبه اطلاعات اشخاص
|عنوان            =
|تصویر            = Seal of al-Hajjaj ibn Yusuf.jpg
|عرض تصویر        =
|توضیح تصویر      = مهر منتسب به حجاج بن یوسف.
|نام کامل          =
|کنیه              =
|لقب              =
|نسب              = از قبیله [[ثقیف]]
|زادروز            =
|کشور تولد        = [[حجاز]]
|شهر تولد          = [[طائف]]
|محل زندگی        =
|مهاجر/انصار      =
|نام همسر          =
|فرزندان          =
|خویشاوندان سرشناس =
|دین              = [[اسلام]]
|مذهب              =
|پیشه              =
|مناصب            = فرمانده پیاده‌نظام عبدالملک بن مروان، والی [[حجاز]] و والی [[عراق]]
|نحوه درگذشت/شهادت =
|تاریخ درگذشت      =  ۹۵ق.<!-- 14/3/1368 -->
|شهر درگذشت        =  واسط <!-- تهران -->
|کشور درگذشت      =  عراق <!-- ایران -->
|آرامگاه          =


ابومحمد<ref>البدء و التاریخ، ج6، ص28؛ الکامل، ج4، ص585؛ البدایه و النهایه، ج9، ص117.</ref> حجاج بن یوسف بن حکم<ref>المنتظم، ج6، ص336.</ref> از قبیله ثقیف طائف<ref>انساب الاشراف، ج13، ص352.</ref> و مادرش، فارعه دختر هَمام بن عروة بن مسعود ثقفی است.<ref>انساب الاشراف، ج13، ص353، 407.</ref> او قبل از ازدواج با یوسف، همسر حارث بن کلده ثقفی<ref>مروج الذهب، ج3، ص125؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.</ref> حکیم عرب و به قولی همسر مغیره بن شعبه ثقفی بود.<ref>الاغانی، ج6، ص418؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.</ref> یوسف پدر حجاج بنا به برخی از گزارش‌ها در نزد عبدالملک بن مروان (حک: ۶۵–۸۵ق) اموی از مقام و منزلتی برخوردار و طبق گزارشی امارت مناطقی را از سوی او عهده‌دار بود.<ref>البدایه و النهایه، ج9، ص119.</ref> یوسف در دوران امارت حجاج بر مدینه (حک: ۷۳–۷۵ق) درگذشت.<ref>المعارف، ص395-396.</ref>
|زمان اسلام آوردن  =
|نحوه اسلام آوردن  =
|حضور در جنگ‌ها    =
|هجرت به           =
|دلیل شهرت        = خونریزی، تخریب [[کعبه]]
|نقش‌های برجسته    =
|دیگر فعالیت‌ها    = بازسازی کعبه


حجاج که در طائف به دنیا آمد و در همانجاتعلیم دیده بود، کلیب (سگ کوچک) نام گرفت<ref>تاریخ خلیفه، ص125؛ المعارف، ص397، 598؛ العقد الفرید، ج5، ص275.</ref>؛ اما بعدها به حجاج (بسیارحج‌کننده) معروف شد<ref>الاشتقاق، ص123، «حجاج»؛ لغت‌نامه، ج5، ص7643.</ref>که سبب آن دانسته نیست. حجاج به معنای بریدن استخوان نیز آمده است.<ref>الاشتقاق، ص123.</ref> دوران کودکی و نوجوانی او چندان روشن نیست. اطلاعات موجود نیز گاه همراه با افسانه است مانند اینکه او کودکی ناقص‌الخلقه بوده و شیر هیچ‌کس را نمی‌خورد تا اینکه به پیشنهاد شیطان از خون بزغاله به او نوشاندند و تا ۳ روز صورتش را خون‌آلود کردند.<ref>وفیات الاعیان، ج2، ص30؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.</ref> شاید روحیه ستمگری حجاج سبب چنین داستان سرایی‌هایی شده است.
|نام زیارتگاه      =
|سمت              =
|خدمت              =
|محل اقدام        =
|سفر              =
|نوشته‌ها          =
|موقوفات          =
|بناهای ساخته شده  = مسجدی در [[مدینه]] با نام مسجد حجاج
|مقام علمی        =


حجاج دوران کودکی و نوجوانی خود را در طائف سپری کرد و در این مدت به همراه پدرش معلم کودکان بود و به تناسب همین شغل با سواد بود.<ref>البدء والتاریخ، ج6، ص28؛ البدایه و النهایه، ج9، ص119.</ref> ساق‌هایی لاغر، اندامی کوچک وصدایی نازک<ref>البدء والتاریخ، ج6، ص28.</ref>و موهایی کوتاه داشت.<ref>انساب الاشراف، ج13، ص425.</ref> از او با تعابیر زیرک، بلیغ، مدیر،<ref>الاعلام، ج2، ص168.</ref> و در عین حال فاسق،<ref>الطبقات، ج4، ص139.</ref> خونریز، ستمگر، خشن، کینه‌جو، یاد شده است.<ref>الاعلام، ج2، ص168.</ref>
|پس از             =
|پیش از            =


حجاج و پدرش در سپاهی که مروان در سال۶۵ (شعبان یا رمضان) به فرماندهی حَبیش بن دَلَجه قینی برای خارج کردن مدینه از سلطه زبیریان فرستاد حضور داشتند<ref>انساب الاشراف، ج6، ص289.</ref>؛ در جنگی که در میانه راه در منطقه‌ای به نام ربذه بین سپاه زبیری و سپاه حبیش درگرفت حبیش به همراه جمعی از یارانش کشته شد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص256؛ تاریخ الطبری، ج5، ص611؛ انساب الاشراف، ج6، ص289-290.</ref> اینان به شام رفته و به سپاه روح بن زَنْباع جذامی، از حامیان مروان و پسرش عبدالملک پیوستند.<ref>العقد الفرید، ج5، ص275.</ref>
|اساتید            =
|محل تحصیل        =
|اجازه روایت از   =
|اجازه اجتهاد از   =
|شاگردان          =
|اجازه روایت به   =
|اجازه اجتهاد به   =
|تالیفات          =


حجاج در سپاه ابن زنباع که بر فلسطین حاکم بود، توانست نظر فرمانده‌اش را به خود جلب کرده و لیاقت خود را نشان دهد، از این رو ابن زنباع او را به عبدالملک معرفی کرد و این خلیفه فرماندهی قسمتی از سپاه را به او داد.<ref>العقد الفرید، ج5، ص275-276.</ref> حجاج توانست با مدیریت خشن خود، سپاه از هم پاشیده و بی‌نظم عبدالملک را سامان داده و توانایی‌های خود را به خلیفه اموی نشان دهد.<ref>المعارف، ص396-397؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.</ref>
|فعالیت سیاسی      =
|فعالیت اجتماعی    =
|فعالیت مذهبی      =


|وبگاه رسمی        =
|امضا              =  <!-- sign.jpg -->
}}
'''حَجّاج بن یوسف ثَقَفی''' (م.۹۵ق)، امیر [[حجاز]] و [[عراق]] در دوره عبدالملک بن مروان (حک: ۶۵–۸۵ق) است که برای شکست دادن [[عبدالله بن زبیر]]، [[مسجدالحرام]] را محاصره و بخشی از [[کعبه]] را با منجنیق تخریب کرده و به آتش کشید. او در سال ۷۴ق. یک سال پس از تخریب، خانه خدا را به شکل پیش از بازسازی آن توسط عبدالله بن زبیر بازگرداند.
از حجاج با تعابیر خونریز، ستمگر و کینه‌جو یادشده است. او [[مدینه]] را به جهت مخالفت مردم آن با عبدالملک، آلوده‌ترین شهرها دانسته و احترام مردم به منبر و [[حرم نبوی(ص)|قبر حضرت محمد(ص)]] را به سخره گرفته است.
حجاج در سال‌های حکومتش بر حجاز، از سال ۷۲ تا ۷۴ق. [[امیر الحاج]] بوده و در زمان حکومتش بر عراق نیز [[حج]] می‌گذارده است.
حکومت حجاج بر عراق، با درگیری با [[خوارج]]، سرکوب قیام عبدالرحمن بن محمد بن اشعث و دشمنی شدید او نسبت به [[اهل بیت|اهل بیت(ع)]] و [[شیعه|شیعیان]] همراه بوده است.
ساخت مسجدی در مدینه، کندن چاه و ساخت سد در مکه و اطراف آن از خدمات او به [[حرمین]] شمرده شده است. برخی او را نخستین کسی دانسته‌اند که پوشش کعبه را تهیه کرد.
حجاج بن یوسف، در سن ۴۵ سالگی در سال ۹۵ق. در حالی که تعادل روحی‌اش را از دست داده بود، به سبب بیماری خوره یا سل و بی‌خوابی در شهر واسط درگذشت و در همان جا دفن شد.
==تبار==
حجاج بن یوسف بن حکم،<ref>المنتظم، ج6، ص336.</ref> از قبیله [[ثقیف]] [[طائف]]،<ref>انساب الاشراف، ج13، ص352.</ref> و مکنّی به ابومحمد<ref>البدء و التاریخ، ج6، ص28؛ الکامل، ج4، ص585؛ البدایه و النهایه، ج9، ص117.</ref> است. مادرش، فارعه دختر هَمام بن عروة بن مسعود ثقفی است،<ref>انساب الاشراف، ج13، ص353، 407.</ref> که پیش از ازدواج با یوسف، همسر حارث بن کلده ثقفی<ref>مروج الذهب، ج3، ص125؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.</ref> حکیم عرب و به قولی همسر مغیرة بن شعبه ثقفی بوده است.<ref>الاغانی، ج6، ص418؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.</ref>
یوسف پدر حجاج، بر پایه برخی گزارش‌ها نزد عبدالملک بن مروانِ (حک: ۶۵–۸۵ق) [[بنی‌امیه|اموی]]، از مقام و منزلتی برخوردار و حکمرانی مناطقی را از سوی او عهده‌دار بود.<ref>البدایه و النهایه، ج9، ص119.</ref> یوسف در دوران حکمرانی حجاج بر [[مدینه]] (حک: ۷۳–۷۵ق) درگذشت.<ref>المعارف، ص395-396.</ref>
==نام==
حجاج که در [[طائف]] به دنیا آمد و در همانجا تعلیم دیده بود، «کُلَیب» به معنای سگ کوچک نام گرفت<ref>تاریخ خلیفه، ص125؛ المعارف، ص397، 598؛ العقد الفرید، ج5، ص275.</ref>؛ ولی بعدها به «حَجّاج» به معنای «بسیار [[حج]] کننده» معروف شد،<ref>الاشتقاق، ص123، «حجاج»؛ لغت‌نامه، ج5، ص7643.</ref> که سبب آن دانسته نیست. حجاج، به معنای «بریدن استخوان» نیز آمده است.<ref>الاشتقاق، ص123.</ref>
==کودکی==
گفته شده حجاج کودکی ناقص‌الخلقه بوده و شیر هیچ‌کس را نمی‌خورد تا اینکه به پیشنهاد شیطان از خون بزغاله به او نوشاندند و تا ۳ روز صورتش را خون‌آلود کردند.<ref>وفیات الاعیان، ج2، ص30؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.</ref> شاید روحیه ستمگری حجاج سبب چنین داستان سرایی‌هایی شده است.


حجاج دوران کودکی و نوجوانی خود را در [[طائف]] سپری کرد و در این مدت به همراه پدرش، معلم کودکان بود و به تناسب همین شغل با سواد بود.<ref>البدء والتاریخ، ج6، ص28؛ البدایه و النهایه، ج9، ص119.</ref> ساق‌هایی لاغر، اندامی کوچک، صدایی نازک<ref>البدء والتاریخ، ج6، ص28.</ref> و موهایی کوتاه داشت.<ref>انساب الاشراف، ج13، ص425.</ref> از او با تعابیر زیرک، بلیغ، مدیر،<ref>الاعلام، ج2، ص168.</ref> و در عین حال فاسق،<ref>الطبقات، ج4، ص139.</ref> خونریز، ستمگر، خشن و کینه‌جو یاد شده است.<ref>الاعلام، ج2، ص168.</ref>


== حجاج وحرمین شریفین ==
==فرماندهی پیاده‌نظام عبدالملک==
مروان در سال ۶۵ق.<ref group="یادداشت">شعبان یا رمضان.</ref> سپاهی به فرماندهی حَبیش بن دَلَجه قینی برای گرفتن [[مدینه]] از سلطه زبیریان فرستاد که حجاج و پدرش نیز در این سپاه حضور داشتند.<ref>انساب الاشراف، ج6، ص289.</ref> حبیش به همراه جمعی از یارانش کشته شد و سپاه مروان شکست خورد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص256؛ تاریخ الطبری، ج5، ص611؛ انساب الاشراف، ج6، ص289-290.</ref> بازماندگان به [[شام]] رفته و به سپاه روح بن زَنْباع جذامی، از حامیان مروان و پسرش عبدالملک پیوستند.<ref>العقد الفرید، ج5، ص275.</ref>


عبدالملک بن مروان (حک: ۶۵–۸۵ق) وی را والی شهری کوچک در حجاز به نام تباله<ref>المعارف، ص396؛ معجم البلدان، ج2، ص9.</ref> کرد؛ اما وقتی حجاج به آنجا رسید و کوچکی آن را دید بدون اینکه داخل شود به نزد عبدالملک برگشت و از پذیرش حکومت تباله عذر خواست.<ref>عیون الاخبار، ج1، ص337؛ المعارف، ص396؛ معجم البلدان، ج2، ص9.</ref> او پس از مدتی که سرپرستی شرطه آبان بن مروان (حاکم فلسطین) را عهده‌دار بود،<ref>انساب الاشراف، ج6، ص310.</ref> به فرماندهی پیاده‌نظام عبدالملک منصوب شد.<ref>البدء والتاریخ، ج6، ص28.</ref>
حجاج در سپاه ابن زنباع که بر [[فلسطین]] حاکم بود، توانست نظر فرمانده‌اش را به خود جلب کند؛ از این رو، ابن زنباع او را به عبدالملک بن مروان (حک: ۶۵–۸۵ق) معرفی کرد و این خلیفه [[بنی‌امیه|اموی]] فرماندهی بخشی از سپاه را به او داد.<ref>العقد الفرید، ج5، ص275-276.</ref> حجاج توانست با مدیریت خشن خود، سپاه بی‌نظم عبدالملک را سامان داده و توانایی‌های خود را به خلیفه اموی نشان دهد.<ref>المعارف، ص396-397؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.</ref>


حجاج در سال ۷۲ق. بعد از پیروزی عبدالملک بر مصعب بن زبیر حاکم زبیری عراق، در حالی که بزرگان شام به جهت حرمت مکه حاضر به پذیرش مأموریت علیه ابن زبیر نبودند، داوطلب این کار شد.<ref>تاریخ حبیب السیر، ج2، ص148-149.</ref>
عبدالملک بن مروان، حجاج را والی شهری کوچک در [[حجاز]] به نام تباله کرد؛<ref>المعارف، ص396؛ معجم البلدان، ج2، ص9.</ref> ولی هنگامی حجاج به آنجا رسید و کوچکی آن را دید بدون اینکه داخل شود به نزد عبدالملک برگشت و از پذیرش حکومت تباله عذر خواست.<ref>عیون الاخبار، ج1، ص337؛ المعارف، ص396؛ معجم البلدان، ج2، ص9.</ref> او پس از مدتی که سرپرستی شرطه آبان بن مروان، حاکم [[فلسطین]] را عهده‌دار بود،<ref>انساب الاشراف، ج6، ص310.</ref> به فرماندهی پیاده نظام عبدالملک منصوب شد.<ref>البدء والتاریخ، ج6، ص28.</ref>


حجاج کوفه را در جمادی الاولی به قصد حجاز ترک و در شعبان همان سال وارد طائف شد. او در انجام مأموریتش، پس از استقرار در طائف یک رشته عملیات ایذایی برای محک زدن توانایی ابن زبیر به راه‌انداخت و پس ازآگاهی از ناتوانی خود و پس از رسیدن نیروی کمکی ۵۰۰۰ نفری<ref>انساب الاشراف، ج7، ص115-116.</ref> در ذی قعده سال ۷۲ق. وارد مدینه شد و حاکم زبیری آن را اخراج کرد.<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ الکامل، ج4، ص350.</ref> با توجه به همراهی مردم مدینه با آل زبیر علیه بنی امیه، حجاج در مدینه به مردم از جمله صحابه پیامبر آزار و اذیت رساند و به بهانه یاری نرساندن به عثمان بر دست و گردن بسیاری از ایشان مهر سُربی نهاد.<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص195؛ البدایه و النهایه، ج9، ص2.</ref> او به هنگام وداع با مدینه، خدا را به خاطر خارج شدن از آلوده‌ترین شهرها که ساکنانش خیانتکارترین افراد به عبدالملک و حسودترین مردمان هستند سپاس گفت و احترام مردم مدینه به منبر و قبر مطهر رسول خدا(ص) را به سخره گرفت و سوگند خورد که اگر توصیه‌های خلیفه نبود مدینه را ویران می‌کرد.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص136؛ الکامل، ج4، ص359.</ref>
==در مدینه==
حجاج در سال ۷۲ق. پس از پیروزی عبدالملک بر مصعب بن زبیر حاکم زبیری [[عراق]]، در حالی که بزرگان [[شام]] به جهت حرمت [[مکه]] حاضر به پذیرش مأموریت علیه [[عبدالله بن زبیر]] نبودند، داوطلب این کار شد.<ref>تاریخ حبیب السیر، ج2، ص148-149.</ref>


حجاج پس از آن، به سوی مکه حرکت کرد و ابن زبیر را در مسجدالحرام محاصره کرد. این محاصره در ذی‌حجه سال ۷۲ق. آغاز و پس از ۶ ماه و ۱۷ روز با قتل ابن زبیر در روز سه شنبه هفدهم جمادی الاولی سال ۷۳ به پایان رسید. برخی مدت زمان محاصره حجاج را ۸ ماه و ۱۷ روز دانسته‌اند.<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ المنتظم، ج6، ص124.</ref>
حجاج [[کوفه]] را در جمادی الاولی به قصد [[حجاز]] ترک و در شعبان همان سال وارد [[طائف]] شد. او در انجام مأموریتش، پس از استقرار در طائف یک رشته عملیات ایذایی برای محک زدن توانایی عبدالله بن زبیر به راه انداخت و پس از آگاهی از ناتوانی خود و پس از رسیدن نیروی کمکی ۵۰۰۰ نفری<ref>انساب الاشراف، ج7، ص115-116.</ref> در ذی قعده سال ۷۲ق. وارد [[مدینه]] شد و حاکم زبیری آن را اخراج کرد.<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ الکامل، ج4، ص350.</ref> با توجه به همراهی مردم مدینه با آل زبیر علیه [[بنی امیه]]، حجاج در مدینه به مردم از جمله [[صحابه]] [[حضرت محمد(ص)]] آزار رساند و به بهانه یاری نرساندن به [[عثمان]] بر دست و گردن بسیاری از آنها مهر سُربی زد.<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص195؛ البدایه و النهایه، ج9، ص2.</ref> او به هنگام وداع با مدینه، خدا را به خاطر خارج شدن از آلوده‌ترین شهرها که ساکنانش خیانتکارترین افراد به عبدالملک و حسودترین مردمان هستند سپاس گفت و احترام مردم مدینه به منبر و [[حرم نبوی(ص)|قبر حضرت محمد(ص)]] را به سخره گرفت و سوگند خورد که اگر سفارش‌های خلیفه نبود مدینه را ویران می‌کرد.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص136؛ الکامل، ج4، ص359.</ref>


حجاج بن یوسف که در ایام حج به مکه رسیده بود، با لباس رزم در عرفات حاضر شد<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ المنتظم، ج6، ص120.</ref>؛ اما به خاطر جلوگیری ابن زبیر، طواف کعبه و سعی بین صفا و مروه را انجام نداد<ref>الطبقات، خامسة2، ص93؛ الکامل، ج4، ص350.</ref> در مقابل حجاج نیز مانع وقوف ابن زبیر و یارانش در عرفات و رمی جمرات شد.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص119؛ الاستیعاب، ج3، ص907؛ الکامل، ج4، ص350.</ref> بنا به گزارشی، عبدالملک در آغاز، حجاج را از حمله نظامی به مکه برحذر داشت و از او خواست با محاصره اقتصادی ابن زبیر را وادار به تسلیم کند.<ref>الفتوح، ج6، ص338.</ref> به همین دلیل حجاج مانع رسیدن آذوقه به زبیریان شد و آنچنان یاران ابن زبیر را در تنگنا و گرسنگی قرار داد که تنها به آب زمزم دسترسی داشتند.<ref>الطبقات، خامسة2، ص94؛ اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص335.</ref> با سرسختی ابن زبیر، حجاج با نصب منجنیق بر کوه‌های اطراف مسجدالحرام و ابوقبیس، زبیریان را به شدت کوبید. در این میان سنگ‌های منجنیق به کعبه اصابت کرد و به آن آسیب رساند.<ref>الطبقات، خامسة2، ص94-95؛ الانباء، ص50.</ref> گزارش دیگری هدف سنگ‌های حجاج را خود کعبه و تخریب قسمتی که ابن زبیر بر دیوار آن در ناحیه حَطیم افزوده بود، عنوان کرد.<ref>احسن التقاسیم، ص74-75؛ معجم البلدان، ج4، ص466.</ref> البته بنا به درخواست برخی از صحابه مانند ابن عمر یا جابر بن عبدالله انصاری و ابوسعید خُدری حجاج تا پایان موسم حج و بازگشت حاجیان از منا، حملات خود را متوقف کرد و پس از آن، از حاجیان خواست تا به شهرهای خود بازگردند تا او مبارزه‌اش را با ابن زبیر ادامه دهد.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص372-373؛ الکامل، ج4، ص350-351.</ref>
بر پایه گزارشی، حجاج طی خطبه‌ای زائران قبر حضرت محمد(ص) را مورد نکوهش قرار داد و [[طواف]] برگرد کاخ عبدالملک مروان را از این رو که خلیفه را بهتر از حضرت محمد(ص) می‌دانست، سفارش می‌کرد.<ref>شرح نهج البلاغه، ج15، ص242.</ref><ref group="یادداشت">با این همه، حجاج احادیثی نیز از پیامبر(ص) نقل کرده است.</ref><ref>المنتظم، ج6، ص336؛ البدایه و النهایه، ج9، ص117.</ref>


همزمان با اولین پرتاب سنگ به سمت کعبه، رعد و برق شدیدی پدیدار شد که شامیان را ترساند و حجاج برای قوت قلب دادن به آنان، با دست خود سنگ در منجنیق گذاشت.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص122؛ تاریخ الاسلام، ج5، ص313.</ref> فردای آن روز ۱۲ نفر از شامیان با اصابت رعد و برق هلاک شدند و این امر ترس شدیدی در دلشان ایجاد کرد؛ اما پس از این که در روز بعدی یاران ابن زبیر نیز مورد اصابت رعد و برق واقع شدند و حجاج این رعد و برق‌ها را در منطقه مکه طبیعی دانست، به پرتاب منجنیق ادامه دادند.<ref>حیاة الحیوان، ج2، ص58؛ الکامل، ج4، ص351.</ref> سنگ‌های منجنیق، دیوار مشرف بر چاه زمزم را فروریخت و کناره‌های کعبه را ویران کرد<ref>الفتوح، ج6، ص340؛ حیاة الحیوان، ج2، ص58-59.</ref> و حجرالاسود را از جای خود درآورد.<ref>تاریخ الاسلام، ج5، ص315.</ref> پس از آن حجاج دستور داد تا با گلوله‌های آتشین مسجد را هدف بگیرند که این کار باعث سوختن پرده‌های کعبه شد و ابن زبیر را واداشت تا برای جلوگیری از آسیب دیدن بیشتر کعبه با فرستادن قسمتی از نیروهایش به بیرون از مسجد، میدان جنگ را توسعه دهد.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص360؛ الفتوح، ج6، ص340-341.</ref> حجاج به ابن زبیر پیام داد که به او امان خواهد داد و حتی برادرش عروة بن زبیر را نزد او فرستاد؛ اما ابن زبیر از قبول امان خودداری کرد و عروه را کتک زد.<ref>الامامة والسیاسه، ج2، ص38-39.</ref> این مسائل، در کنار اعلام عفو عمومی حجاج<ref>الطبقات، خامسة2، ص99؛ انساب الاشراف، ج7، ص124؛ البدایه و النهایه، ج8، ص330.</ref> باعث تسلیم شدن یاران ابن زبیر، حتی پسران زبیر، خبیب و حمزه شد<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص188؛ الکامل، ج4، ص352.</ref>؛ اما ابن زبیر با مشورت مادرش اسماء که او را به مقاومت تحریک کرد، به جنگ با امویان ادامه داد<ref>مروج الذهب، ج3، ص113؛ تاریخ الطبری، ج6، ص189.</ref> و درسال ۷۳ق. کشته شد.<ref>المعارف، ص356.</ref> حجاج سر ابن زبیر را به همراه چند تن ابتدا به مدینه و سپس نزد عبدالملک فرستاد<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص192.</ref> و جسد ابن زبیر را وارونه کنار گردنه سمت راست حُجون نزدیک قبرستان المعَلّات (قبرستان ابوطالب) آویخت.<ref>الکامل، ج4، ص357؛ نهایة الارب، ج21، ص141.</ref>
از اقدامات حجاج در [[مدینه]]، ساخت مسجدی در محله بنی‌سلمه<ref group="یادداشت">از تیره‌های [[خزرج]].</ref> بود که بعدها به مسجد حجاج معروف شد.<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص195.</ref>


حجاج بعد از کشته شدن عبدالله بن زبیر وارد مکه شد و از مردم برای عبدالملک بیعت گرفت. آنگاه دستور پاکسازی و شست‌وشوی خانه خدا را داد<ref>الکامل، ج4، ص358؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص51.</ref> و در سال ۷۳ به حکومت مکه، مدینه، یمن و یمامه رسید و تا سه سال حاکم این مناطق بود.<ref>مروج الذهب، ج3، ص114-115.</ref>
==در مکه==
===محاصره مسجدالحرام===
حجاج بن یوسف پس از تسلط بر [[مدینه]]، به سوی [[مکه]] حرکت کرد. او که در موسم [[حج]] به مکه رسیده بود، با لباس رزم در [[عرفات]] حاضر شد<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ المنتظم، ج6، ص120.</ref>؛ ولی به خاطر جلوگیری [[عبدالله بن زبیر]]، [[طواف]] [[کعبه]] و [[سعی]] میان [[صفا و مروه]] را انجام نداد<ref>الطبقات، خامسة2، ص93؛ الکامل، ج4، ص350.</ref> در برابر، حجاج نیز از وقوف ابن زبیر و یارانش در عرفات و [[رمی جمرات]] جلوگیری کرد.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص119؛ الاستیعاب، ج3، ص907؛ الکامل، ج4، ص350.</ref> بنا به گزارشی، عبدالملک بن مروان در آغاز، حجاج را از یورش نظامی به مکه پرهیز داد و از او خواست با محاصره اقتصادی، ابن زبیر را وادار به تسلیم کند.<ref>الفتوح، ج6، ص338.</ref> از این رو،‌ حجاج از رسیدن آذوقه به زبیریان جلوگیری کرد و آنچنان یاران ابن زبیر را در تنگنا قرار داد که تنها به آب [[زمزم]] دسترسی داشتند.<ref>الطبقات، خامسة2، ص94؛ اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص335.</ref>


حجاج در صفر سال ۷۴ق. برای گرفتن بیعت به مدینه رفت و پس از آن به امر عبدالملک به مکه بازگشت و کعبه را به شکل پیش از بازسازی ابن زبیر بازگرداند<ref>البدایه و النهایه، ج8، ص250؛ تاریخ الاسلام، ج5، ص315.</ref> و دیوار شمالی کعبه را خراب کرد و با خارج کردن شش ذرع و نیم از آن، حجر اسماعیل را از کعبه تفکیک نمود و در غربی کعبه را مسدود کرده<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص289؛ تاریخ خلیفه ص169؛ الروض المعطار، ص499.</ref> و کعبه را با ابریشم پوشاند.<ref>البدء والتاریخ، ج4، ص84؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص253؛ معجم البلدان، ج5، ص124.</ref> بنابر قولی، وی نخستین کسی دانسته شده که پوشش کعبه را تهیه کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص253؛ البدایه و النهایه، ج1، ص282.</ref> او همچنین نردبان داخلی کعبه را که از بین رفته بود بازسازی کرد و برای اتاقکی که این نردبان در آن قراردارد (باب التوبه) در ساخت.<ref>الروض المعطار، ص499.</ref>
محاصره [[مسجدالحرام]] در [[ذی‌حجه]] سال ۷۲ق. آغاز و پس از ۶ ماه و ۱۷ روز با قتل عبداللله بن زبیر در روز سه شنبه ۱۷ جمادی الاولی ۷۳ق. به پایان رسید. برخی مدت زمان محاصره حجاج را ۸ ماه و ۱۷ روز دانسته‌اند.<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ المنتظم، ج6، ص124.</ref>
===تخریب کعبه===
با سرسختی عبدالله بن زبیر در برابر محاصره اقتصادی، حجاج با نصب منجنیق روی کوه‌های اطراف مسجدالحرام و [[کوه ابوقبیس|ابوقبیس]]، زبیریان را به شدت کوبید. در این میان، سنگ‌های منجنیق به [[کعبه]] برخورد کرد و به آن آسیب رساند.<ref>الطبقات، خامسة2، ص94-95؛ الانباء، ص50.</ref> گزارش دیگری، هدف سنگ‌های حجاج را خود کعبه و تخریب بخشی که عبدالله بن زبیر بر دیوار آن در ناحیه حَطیم افزوده بود، عنوان کرده است.<ref>احسن التقاسیم، ص74-75؛ معجم البلدان، ج4، ص466.</ref> البته با درخواست برخی از [[صحابه]] مانند [[عبدالله بن عمر بن خطاب|عبدالله بن عمر]] یا [[جابر بن عبدالله انصاری]] و [[ابوسعید خدری|ابوسعید خُدری]] حجاج تا پایان موسم [[حج]] و بازگشت حاجیان از [[منا]]، حمله خود را متوقف کرد و پس از آن، از حاجیان خواست تا به شهرهای خود بازگردند تا او مبارزه‌اش را با ابن زبیر ادامه دهد.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص372-373؛ الکامل، ج4، ص350-351.</ref>


از دیگر اقدامات او در حجاز می‌توان به کندن چاهی در مکه به‌نام یاقوته، سدهایی در اطراف مکه برای حفظ و ذخیره آب اشاره کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص224، 281-282.</ref> حجاج در مدینه نیز مسجدی در محله بنی‌سلمه (از تیره‌های خزرج) که بعدها به مسجد حجاج معروف شد بنا کرد.<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص195.</ref>
همزمان با نخستین پرتاب سنگ به سمت کعبه، رعد و برق شدیدی پدیدار شد که [[شام|شامیان]] را ترساند و حجاج برای دادن روحیه به آنها، با دست خود سنگ در منجنیق گذاشت.<ref>انساب الاشراف، ج7، ص122؛ تاریخ الاسلام، ج5، ص313.</ref> فردای آن روز ۱۲ نفر از شامیان با برخورد رعد و برق کشته شدند و این، ترس شدیدی در دلشان انداخت؛ ولی پس از این که در روز بعدی یاران ابن زبیر نیز مورد اصابت رعد و برق واقع شدند و حجاج این رعد و برق‌ها را در منطقه مکه طبیعی دانست، به پرتاب منجنیق ادامه دادند.<ref>حیاة الحیوان، ج2، ص58؛ الکامل، ج4، ص351.</ref> سنگ‌های منجنیق، دیوار مشرف بر چاه [[زمزم]] را فرو ریخت و کناره‌های کعبه را ویران کرد<ref>الفتوح، ج6، ص340؛ حیاة الحیوان، ج2، ص58-59.</ref> و [[حجر الاسود]] را از جای خود درآورد.<ref>تاریخ الاسلام، ج5، ص315.</ref> پس از آن، به دستور حجاج با گلوله‌های آتشین مسجد را هدف گرفتند که باعث سوختن پرده‌های کعبه شد. عبدالله بن زبیر ناچار شد برای جلوگیری از آسیب دیدن بیشتر کعبه با فرستادن بخشی از نیروهایش به بیرون از مسجد، میدان جنگ را گسترش دهد.<ref>اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص360؛ الفتوح، ج6، ص340-341.</ref>  


حجاج در سال‌های حکومتش بر حجاز، ۷۲ تا ۷۴ق. امیر الحاج بود.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص281؛ المحبر، ص24.</ref> او در دوران امارتش برعراق نیز به حج رفت و در این زمان پسرش محمد را به جانشینی خود گمارد.<ref>مروج الذهب، ج3، ص146؛ المنتظم، ج6، ص343.</ref> بنا به گزارشی، حجاج طی خطبه‌ای زائران قبر رسول‌الله(ص) را مورد نکوهش قرار داد و طواف برگرد کاخ عبدالملک مروان را از این رو که خلیفه را بهتر از رسول خدا می‌دانست، توصیه می‌کرد.<ref>شرح نهج البلاغه، ج15، ص242.</ref> با این وجود حجاج احادیثی نیز از پیامبر نقل کرده است.<ref>المنتظم، ج6، ص336؛ البدایه و النهایه، ج9، ص117.</ref>
===کشتن عبدالله بن زبیر===
حجاج به [[عبدالله بن زبیر]] پیام داد که به او امان خواهد داد و حتی برادرش عروة بن زبیر را نزد او فرستاد؛ ولی ابن زبیر از پذیرش امان خودداری کرد و عروه را کتک زد.<ref>الامامة والسیاسه، ج2، ص38-39.</ref> این مسائل، در کنار اعلام عفو عمومیِ حجاج<ref>الطبقات، خامسة2، ص99؛ انساب الاشراف، ج7، ص124؛ البدایه و النهایه، ج8، ص330.</ref> باعث تسلیم شدن یاران ابن زبیر، حتی پسران زبیر، خبیب و حمزه شد<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص188؛ الکامل، ج4، ص352.</ref>؛ ولی ابن زبیر با مشورت مادرش اسماء که او را به مقاومت تحریک کرد، به جنگ با [[بنی‌امیه|امویان]] ادامه داد<ref>مروج الذهب، ج3، ص113؛ تاریخ الطبری، ج6، ص189.</ref> و در ۱۷ جمادی الاولی ۷۳ق. کشته شد.<ref>المعارف، ص356؛ تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ المنتظم، ج6، ص124.</ref> حجاج سر ابن زبیر را به همراه چند تن، ابتدا به [[مدینه]] و سپس نزد عبدالملک فرستاد<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص192.</ref> و جسد ابن زبیر را وارونه کنار گردنه سمت راست حُجون نزدیک قبرستان [[جنة المعلاة]] آویخت.<ref>الکامل، ج4، ص357؛ نهایة الارب، ج21، ص141.</ref>


مطابق گزارش‌هایی، حجاج نخستین کسی بود که نقطه را در قرآن به کار برد و تا آن زمان عرب خطوط اقتباسی از سریانی و نبطی را بدون نقطه می‌نوشتند. این کار به وسیله یحیی بن یعمر و نصر بن عاصم، شاگردان ابوالاسود دئلی متداول شد.<ref>مناهل العرفان، ج1، ص399-400؛ تاریخ القرآن، ص111-112؛ آراء المستشرقین، ج1، ص429-430.</ref> نیز تقسیم قرآن به اجزای مختلف به دستور حجاج صورت گرفت.<ref>تاریخ دمشق، ج12، ص116؛ تفسیر قرطبی، ج1، ص63.</ref> حجاج را اولین کسی دانسته‌اند که در زمان عبدالملک، سوره توحید را بر سکه‌های اسلامی نقش کرد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص281؛ المنتظم، ج6، ص148؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص57.</ref>
حجاج پس از کشته شدن عبدالله بن زبیر وارد مکه شد و از مردم برای عبدالملک بن مروان بیعت گرفت. آنگاه دستور پاکسازی و شست‌وشوی خانه خدا را داد<ref>الکامل، ج4، ص358؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص51.</ref> و در سال ۷۳ق. به حکومت مکه، مدینه، [[یمن]] و یمامه رسید و تا سه سال حاکم این مناطق بود.<ref>مروج الذهب، ج3، ص114-115.</ref>


حجاج با سیاست مستبدانه خود، توانسته بود منطقه حجاز را در مدت ولایت دوساله‌اش، از بزرگ‌ترین رقیب سیاسی امویان، عبدالله بن زبیر، پاک سازد. در رمضان سال ۷۵ق. از سوی عبدالملک مأمور حکومت عراق شد. به نقلی، عده‌ای از بزرگان حجاز از عبدالملک عزل حجاج را خواسته بودند<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص202-203.</ref> از این رو خلیفه اموی، وی را مأمور عراق کرد. حجاج در حالی که صورتش را پوشانده بود وارد مسجد کوفه شد و بدون حمد و ثنای خداوند و صلوات بر پیامبر(ص) سخن خود را آغاز و عراقیان را به مجازات‌های سخت و اعدام بیم داد.<ref>الفتوح، ج7، ص5؛ مروج الذهب، ج3، ص126-127؛ تاریخ الطبری، ج6، ص203.</ref> حجاج سر عبدالله بن جارود و چندتن از شورشیان را به نزد مهلب بن ابی صفره که سرگرم جنگ با خوارج در رامهرمز بود فرستاد تا روحیه خوارج را تضعیف کند.<ref>نهایة الارب، ج21، ص218-219.</ref>
===بازسازی کعبه===
حجاج در صفر سال ۷۴ق. برای گرفتن بیعت به مدینه رفت و پس از آن به امر عبدالملک بن مروان به مکه بازگشت و کعبه را به شکل پیش از بازسازی [[عبدالله بن زبیر]] بازگرداند<ref>البدایه و النهایه، ج8، ص250؛ تاریخ الاسلام، ج5، ص315.</ref> و دیوار شمالی کعبه را خراب کرد و با خارج کردن شش ذرع و نیم از آن، [[حجر اسماعیل]] را از کعبه جدا کرد و درِ غربی کعبه را مسدود کرده<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص289؛ تاریخ خلیفه ص169؛ الروض المعطار، ص499.</ref> و کعبه را با ابریشم پوشاند.<ref>البدء والتاریخ، ج4، ص84؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص253؛ معجم البلدان، ج5، ص124.</ref> بر پایه قولی، او نخستین کسی است که پوشش کعبه را تهیه کرد.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص253؛ البدایه و النهایه، ج1، ص282.</ref> وی همچنین نردبان داخلی کعبه را که از میان رفته بود بازسازی کرد و برای اتاقکی که این نردبان در آن قرار دارد در<ref group="یادداشت">باب التوبه.</ref> ساخت.<ref>الروض المعطار، ص499.</ref>
==امیر الحاج==
حجاج در سال‌های حکومتش بر حجاز، ۷۲ تا ۷۴ق. [[امیر الحاج]] بود.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص281؛ المحبر، ص24.</ref> او در دوران حکمرانی بر [[عراق]] نیز به [[حج]] رفت و در این زمان پسرش محمد را به جانشینی خود گذاشت.<ref>مروج الذهب، ج3، ص146؛ المنتظم، ج6، ص343.</ref>  


حجاج تلاش بسیاری برای سرکوب خوارج انجام داد. او مهلب بن ابی صفره را که از دوره زبیریان با خوارج درگیر بود به کار خویش ابقا کرد و او با یاری سپاهی از عراقیان، درگیری‌های مختلفی با خوارج در کازرون<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص210-212؛ تاریخ بلعمی، ج4، ص785؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص190.</ref> و در منطقه جیرفت<ref>الفتوح، ج7، ص41-48؛ تاریخ بلعمی، ج4، ص785؛ تاریخ الاسلام، ج2، ص324.</ref> صورت داد و شکست‌های سختی را بر خوارج وارد کرد. وی سرانجام خوارج را از عراق که مرکز اصلی ایشان بود، به سرزمین‌های دیگر راند.
==حکومت بر عراق==
حجاج در رمضان سال ۷۵ق. از سوی عبدالملک بن مروان مأمور حکومت [[عراق]] شد. به نقلی، شماری از بزرگان [[حجاز]] از عبدالملک برکناری حجاج را از حکومت [[حجاز]] خواسته بودند؛<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص202-203.</ref> از این رو خلیفه [[بنی‌امیه|اموی]]، او را مأمور عراق کرد. حجاج در حالی که صورتش را پوشانده بود وارد [[مسجد کوفه]] شد و بدون حمد و ثنای خداوند و صلوات بر [[حضرت محمد(ص)]] سخن خود را آغاز و عراقیان را از مجازات‌های سخت و اعدام ترساند.<ref>الفتوح، ج7، ص5؛ مروج الذهب، ج3، ص126-127؛ تاریخ الطبری، ج6، ص203.</ref>  


حجاج درسال ۸۱ یا ۸۲ق. پس از سرکوب قیام عبدالرحمن بن محمد بن اشعث ـ فرمانده سابق سپاه حجاج برای جنگ در شرق<ref>الفتوح، ج7، ص77.</ref> ـ بسیاری از چهره‌های بصره<ref>البدایه و النهایه، ج9، ص37.</ref> و کوفه مانند انس بن مالک صحابی<ref>البدایه و النهایه، ج9، ص133.</ref> و ابن ابی لیلی (قاضی کوفه) را از این‌رو که به دعوت ابن اشعث پاسخ مثبت داده بودند، به سختی مجازات و سعید بن جبیر (از تابعین وفقهای برجسته) را که پس از فرار به قم و بازگشت به مکه، دستگیر شده بود، به قتل رساند.<ref>البدایه و النهایه، ج9، ص96، 136.</ref> به نقلی سعید هنگام جان دادن حجاج را نفرین کرد و او پس از چند روز درگذشت.<ref>الامامة والسیاسه، ج2، ص62-63؛ تجارب الامم، ج2، ص420-421.</ref>
===درگیری با خوارج===
حجاج پس از آغاز حکمرانی‌اش در عراق، سر عبدالله بن جارود و چند تن از شورشیان را نزد مهلب بن ابی صفره، که سرگرم جنگ با [[خوارج]] در رامهرمز بود فرستاد تا روحیه [[خوارج]] را تضعیف کند.<ref>نهایة الارب، ج21، ص218-219.</ref>


فتوحات اسلامی در دوران امارت حجاج به‌وسیله قتیبة بن مسلم باهلی به ماوراء النهر<ref>الاخبار الطوال، ص328؛ تاریخ الطبری، ج6، ص425.</ref> و به‌وسیله محمد بن قاسم ثقفی در سند<ref>فتوح البلدان، ص422؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص76.</ref> توسعه یافت. او حتی از تازه مسلمانان نیز بر خلاف دستور اسلام جزیه گرفت.<ref>تاریخ بلعمی، ج5، ص1577؛ الکامل، ج5، ص101؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص62.</ref>
حجاج تلاش بسیاری برای سرکوب خوارج انجام داد. او مهلب بن ابی صفره را که از دوره زبیریان با خوارج درگیر بود به کار خویش باقی گذاشت و او با یاری سپاهی از عراقیان، درگیری‌های مختلفی با خوارج در کازرون<ref>تاریخ الطبری، ج6، ص210-212؛ تاریخ بلعمی، ج4، ص785؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص190.</ref> و در منطقه جیرفت<ref>الفتوح، ج7، ص41-48؛ تاریخ بلعمی، ج4، ص785؛ تاریخ الاسلام، ج2، ص324.</ref> صورت داد و شکست‌های سختی را بر خوارج وارد کرد. وی سرانجام خوارج را از عراق که مرکز اصلی آنها بود، به سرزمین‌های دیگر راند.


حجاج به شدت مخالف ایرانیان بود، از این‌رو او با تشویق و راهنمایی کاتبش صالح بن عبدالرحمن سجستانی، نظام دیوان محاسبات مالی شرق خلافت اسلامی را از فارسی به عربی تغییر داد.<ref>تجارب الامم، ج2، ص386-387.</ref>
===سرکوب قیام ابن اشعث===
حجاج درسال ۸۱ یا ۸۲ق. قیام عبدالرحمن بن محمد بن اشعث<ref group="یادداشت">فرمانده سابق سپاه حجاج برای جنگ در شرق.</ref><ref>الفتوح، ج7، ص77.</ref> را سرکوب کرد و بسیاری از چهره‌های [[بصره]]<ref>البدایه و النهایه، ج9، ص37.</ref> و [[کوفه]] مانند [[انس بن مالک]]<ref>البدایه و النهایه، ج9، ص133.</ref> و ابن ابی لیلی<ref group="یادداشت">قاضی کوفه.</ref> را از این رو که به دعوت ابن اشعث پاسخ مثبت داده بودند، به سختی مجازات کرد و سعید بن جبیر<ref group="یادداشت">وی از [[تابعین]] و فقیهان برجسته بود که پس از فرار به [[قم]] و بازگشت به [[مکه]]، دستگیر شده بود.</ref> را به قتل رساند.<ref>البدایه و النهایه، ج9، ص96، 136.</ref> به نقلی سعید بن جبیر هنگام جان دادن حجاج را نفرین کرد و او پس از چند روز درگذشت.<ref>الامامة والسیاسه، ج2، ص62-63؛ تجارب الامم، ج2، ص420-421.</ref>


ستم حجاج به حدی بود که مردم عراق نه تنها بی‌صبرانه منتظر مرگ حجاج بودند<ref>تجارب الامم، ج2، ص386-387.</ref> بلکه از هر اتفاقی که باعث تضعیف او می‌شد شاد می‌شدند. چنان‌که وقتی پسرش محمد و برادرش محمد بن یوسف مردند عراقیان شاد شدند و گفتند کمر حجاج و بازوانش شکست.<ref>العقد الفرید، ج2، ص219.</ref> هنگامیکه حسن بصری (-۱۱۰ق) از مرگ او با خبر شده سجده شکر به‌جا آورد<ref>تاریخ دمشق، ج12، ص195.</ref> و از خدا خواست تا بدعت‌های وی را زایل کند.<ref>ربیع الابرار، ج5، ص196.</ref>
فتوحات اسلامی در دوران حکمرانی حجاج به وسیله قتیبة بن مسلم باهلی به ماوراء النهر<ref>الاخبار الطوال، ص328؛ تاریخ الطبری، ج6، ص425.</ref> و به وسیله محمد بن قاسم ثقفی در سند<ref>فتوح البلدان، ص422؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص76.</ref> گسترش یافت.


حجاج از افرادی که مشکوک بود تفتیش عقاید می‌کرد<ref>انساب الاشراف، ج13، ص423.</ref> و ایشان را به اتهام‌اندیشه‌های خارجی به زندان می‌انداخت یا به قتل می‌رسانید. تعداد قربانیان به‌وسیله حجاج در گزارش‌های اغراق‌آمیزی بیش از ۱۲۰ هزار نفر و زندانیان او را ۸۰ هزار نفر دانسته‌اندکه ۳۰ هزار نفرشان زن بودند.<ref>البدایه و النهایه، ج9، ص156؛ تاریخ دمشق، ج12، ص185؛ تاریخ الاسلام، ج1، ص742.</ref>
===دشمنی با شیعیان===
حجاج کینه شدیدی از [[امام علی(ع)]] و دیگر [[اهل بیت|اهل‌بیت]] داشت، از این رو کینه آن حضرت را ترویج<ref>الغارات، ج2، ص842-843؛ مروج الذهب، ج3، ص144.</ref> و مردم را به لعن و تبری از وی فرا می‌خواند.<ref>المعرفة والتاریخ، ج2، ص617؛ انساب الاشراف، ج2، ص181.</ref> بر پایه گزارشی در تعمیراتی که در زمان او در کاخ حکمرانی [[کوفه]] انجام می‌شد جسدی پیدا شد. حجاج به گمان این که آن جسد [[امام علی(ع)]] است، خواست آن را بر دار کشد؛ ولی به توصیه برخی از مشاورانش از این کار منصرف شد.<ref>انساب الاشراف، ج2، ص509.</ref><ref>امام علی(ع) در یکی از خطبه‌هایش تسلط حجاج بر عراق را پیشگویی کرد.</ref><ref>نهج البلاغه، خطبه 116.</ref> بر پایه روایتی از [[امام باقر(ع)]]، شنیدن کلمه «زندیق»<ref group="یادداشت">به معنای کافر.</ref> برای حجاج بسیار بهتر از این بود که کلمه «[[شیعه]] علی» را بشنود.<ref>شرح نهج البلاغه، ج11، ص46.</ref> حجاج اصحاب امام علی(ع) را به شهادت می‌رساند.<ref>الارشاد، ج1، ص328.</ref>


حجاج کینه شدیدی از امام علی(ع) و دیگر اهل‌بیت داشت، از این رو کینه آن حضرت را ترویج<ref>الغارات، ج2، ص842-843؛ مروج الذهب، ج3، ص144.</ref> و مردم را به لعن وتبری از وی فرا می‌خواند.<ref>المعرفة والتاریخ، ج2، ص617؛ انساب الاشراف، ج2، ص181.</ref> بنا به گزارشی در تعمیراتی که در زمان او در کاخ امارت کوفه انجام می‌شد جسدی پیدا شد. حجاج به گمان این که آن جسد امام علی است، خواست آن را بر دار کشد ولی به توصیه برخی از مشاورانش از این کار منصرف شد.<ref>انساب الاشراف، ج2، ص509.</ref> امیرمؤمنان در یکی از خطبه‌هایش تسلط حجاج بر عراق را پیشگویی کرد.<ref>نهج البلاغه، خطبه 116.</ref> به روایتی از امام باقر(ع) شنیدن کلمه «زندیق» یا کافر برای حجاج بسیار بهتر از این بود که کلمه شیعه علی را بشنود.<ref>شرح نهج البلاغه، ج11، ص46.</ref> حجاج یاران آن حضرت را به شهادت می‌رساند.<ref>الارشاد، ج1، ص328.</ref>
===ستمکاری===
ستم حجاج به حدی بود که مردم عراق نه تنها بی‌صبرانه منتظر مرگ حجاج بودند<ref>تجارب الامم، ج2، ص386-387.</ref> بلکه از هر اتفاقی که باعث تضعیف او می‌شد شاد می‌شدند. چنان‌که وقتی پسرش محمد و برادرش محمد بن یوسف مردند عراقیان شاد شدند و گفتند کمر حجاج و بازوانش شکست.<ref>العقد الفرید، ج2، ص219.</ref> هنگامی که حسن بصری (م.۱۱۰ق) از مرگ او با خبر شد سجده شکر به جا آورد<ref>تاریخ دمشق، ج12، ص195.</ref> و از خدا خواست تا بدعت‌های او را از میان ببرد.<ref>ربیع الابرار، ج5، ص196.</ref>


واگذاری عراقین (بصره و کوفه) باتوجه به اهمیت و گستردگی به جوانی سی‌وچند ساله و در دوره‌ای که فتنه و آشوب جامعهٔ اسلامی را فراگرفته و رقبای سرسختی در امر خلافت پدیدار شدند و نیز اعتماد امویان به او، نشانگر توانایی‌ها و صفات خاص اوست که توانست با تکیه بر آنها به کسب پیروزی‌ها و اداره عراق دست یابد.
حجاج از افرادی که مشکوک بود تفتیش عقاید می‌کرد<ref>انساب الاشراف، ج13، ص423.</ref> و آنها را به اتهام اندیشه‌های خارجی به زندان می‌انداخت یا می‌کشت. شمار قربانیان به وسیله حجاج در گزارش‌های اغراق‌آمیزی، بیش از ۱۲۰ هزار نفر و زندانیان او ۸۰ هزار نفر دانسته شده است که ۳۰ هزار نفرشان زن بودند.<ref>البدایه و النهایه، ج9، ص156؛ تاریخ دمشق، ج12، ص185؛ تاریخ الاسلام، ج1، ص742.</ref>


حجاج بعد از حدود ۲۲ سال امارت و خدمت برای مروانیان و ایفای نقش اساسی در تحکیم بنای خلافت اموی، سرانجام در دهه سوم ماه رمضان سال ۹۵ق. در شهر واسط که خود آن را میان بصره و کوفه بنا کرده بود مرد و در همان‌جا دفن گردید.<ref>المعارف، ص359، 398؛ وفیات الاعیان، ج2، ص53.</ref> برخی علت مرگ او را بیماری خوره<ref>وفیات الاعیان، ج2، ص53.</ref> وبرخی دیگر بیماری سل و بی‌خوابی را علت مرگش ذکرکرده‌اند.<ref>البدء و التاریخ، ج6، ص39.</ref>
حجاج حتی از تازه مسلمانان نیز، بر خلاف دستور اسلام جزیه گرفت.<ref>تاریخ بلعمی، ج5، ص1577؛ الکامل، ج5، ص101؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص62.</ref>


حجاج در اواخر عمر به علت بیماری و قتل برخی از بزرگان از جمله سعید بن جبیر تعادل روحی و روانی خود را از دست داد به طوری‌که در طول بیماری خود همواره هذیان می‌گفت و بانگ برمی‌داشت که ای ابن جبیر مرا با تو چه کار است؟<ref>الاخبارالطوال، ص328-329.</ref> سن او را ۵۴ سال ذکرکرده‌اند. به هنگام مرگ در خزانه حجاج میلیون‌ها درهم وجود داشت.<ref>زین الاخبار، ص248؛ الاخبارالطوال، ص328.</ref>
==دیگر اقدامات==
 
*از اقدامات او در [[حجاز]]، کندن چاهی در [[مکه]] به نام یاقوته و سدهایی در اطراف مکه برای نگهداری و ذخیره آب بود.<ref>اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص224، 281-282.</ref>
*بر پایه گزارش‌هایی، حجاج نخستین کسی بود که نقطه را در قرآن به کار برد و تا آن زمان عرب خط‌های اقتباسی از سریانی و نبطی را بدون نقطه می‌نوشتند.<ref group="یادداشت">این کار به وسیله یحیی بن یعمر و نصر بن عاصم، شاگردان ابوالاسود دئلی رایج شد.</ref><ref>مناهل العرفان، ج1، ص399-400؛ تاریخ القرآن، ص111-112؛ آراء المستشرقین، ج1، ص429-430.</ref>
*تقسیم قرآن به اجزای مختلف به دستور حجاج صورت گرفت.<ref>تاریخ دمشق، ج12، ص116؛ تفسیر قرطبی، ج1، ص63.</ref>
*به گفته برخی، حجاج نخستین کسی بود که در زمان عبدالملک، سوره توحید را بر سکه‌های اسلامی نقش کرد.<ref>تاریخ یعقوبی، ج2، ص281؛ المنتظم، ج6، ص148؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص57.</ref>
*حجاج به شدت مخالف [[ایران|ایرانیان]] بود؛ از این رو، او با تشویق و راهنمایی کاتبش صالح بن عبدالرحمن سجستانی، نظام دیوان محاسبات مالی شرق خلافت اسلامی را از فارسی به عربی تغییر داد.<ref>تجارب الامم، ج2، ص386-387.</ref>
 
==درگذشت==
حجاج در اواخر عمر به سبب بیماری و قتل برخی از بزرگان از جمله سعید بن جبیر تعادل روحی و روانی خود را از دست داد به طوری‌ که در طول بیماری خود همواره هذیان می‌گفت.<ref group="یادداشت">او بانگ برمی‌داشت: «ای ابن جبیر مرا با تو چه کار است؟»</ref><ref>الاخبارالطوال، ص328-329.</ref>
 
او پس از حدود ۲۲ سال حکمرانی و خدمت برای مروانیان، در دهه سوم ماه رمضان سال ۹۵ق. در شهر واسط که خود آن را میان [[بصره]] و [[کوفه]] ساخته بود مُرد و در همان‌جا دفن شد.<ref>المعارف، ص359، 398؛ وفیات الاعیان، ج2، ص53.</ref> برخی سبب مرگ او را بیماری خوره<ref>وفیات الاعیان، ج2، ص53.</ref> و برخی دیگر، بیماری سل و بی‌خوابی دانسته‌اند.<ref>البدء و التاریخ، ج6، ص39.</ref> سن او را هنگام مرگ، ۵۴ سال ذکر کرده‌اند. به هنگام مرگ، در خزانه او میلیون‌ها درهم وجود داشت.<ref>زین الاخبار، ص248؛ الاخبارالطوال، ص328.</ref>


==پانویس==
==پانویس==
خط ۶۵: خط ۱۶۶:
{{منابع}}
{{منابع}}
{{دانشنامه
{{دانشنامه
  | آدرس =  
  | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/22191/حجاج-بن-یوسف-ثقفی
  | عنوان = حجاج بن یوسف
  | عنوان = حجاج بن یوسف
  | نویسنده =  
  | نویسنده = حسین مفتخری
}}
}}
* آراء المستشرقين حول القرآن الکريم، عمر بن ابراهيم رضوان، الرياض، دارالطيبه، 1413ق.
*'''آراء المستشرقین حول القرآن الکریم'''، عمر بن ابراهیم رضوان، الریاض، دارالطیبه، ۱۴۱۳ق.
* احسن التقاسيم في معرفه الاقاليم، محمد بن احمد المقدسي ( -380ق.)، قاهره، مکتبه مدبولي، 1411ق.
*'''احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم'''، محمد بن احمد المقدسی (م.۳۸۰ق)، قاهره، مکتبه مدبولی، ۱۴۱۱ق.
* الاخبار الطوال، احمد بن داود الدينوري ( -283ق.)، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدين شيال، قم، انتشارات شريف الرضي، 1412ق.
*'''الاخبار الطوال'''، احمد بن داود الدینوری (م.۲۸۳ق)، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۱۲ق.
* اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقي( -248ق.)، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، 1415ق.
*'''اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله الازرقی(م.۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.
* اخبار مکه في قديم الدهر و حديثه، محمد بن اسحق الفاکهي ( -275ق.)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دارخضر، 1414ق.
*'''اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه'''، محمد بن اسحق الفاکهی (م.۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.
* الارشاد في معرفه حجج الله علي العباد، شيخ مفيد محمد بن محمد بن النعمان (336-413ق.)، تحقيق موسسه آل البيت لاحياء التراث، بيروت، دارالمفيد، 1414ق.
*'''الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد'''، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶-۴۱۳ق)، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
* الاستيعاب في معرفه الاصحاب، يوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (368-463ق.)، تحقيق علي محمد بجاوي، بيروت، دارالجيل، 1412ق.
*'''الاستیعاب فی معرفه الاصحاب'''، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (۳۶۸-۴۶۳ق)، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
* الاشتقاق، محمد بن الحسن بن دريد ( -321ق.)، تحقيق عبدالسلام محمد، بيروت، دارالجيل، 1411ق.
*'''الاشتقاق'''، محمد بن الحسن بن درید (م.۳۲۱ق)، تحقیق عبدالسلام محمد، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۱ق.
* الاعلام، خير الدين بن محمود الزرکلي ( -1396ق.)، بيروت، دارالعلم للملايين، 1989م.
*'''الاعلام'''، خیر الدین بن محمود الزرکلی (م.۱۳۹۶ق)، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹م.
* الاغاني، ابوالفرج الاصفهاني ( -356ق.)، تصحيح عبدالله علي مهنّا و سمير جابر، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1415ق..
*'''الاغانی'''، ابوالفرج الاصفهانی (م.۳۵۶ق)، تصحیح عبدالله علی مهنّا و سمیر جابر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق..
* الامامه و السياسه (تاريخ الخلفاء)، ابن قتيبه دينوري (213-276ق.)، به کوشش طه محمد زيني، قاهره، مکتبه و مطبعه مصطفي البابي الحلبي و اولاده، 1382ق.
*'''الامامه و السیاسه (تاریخ الخلفاء)'''، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق)، به کوشش طه محمد زینی، قاهره، مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و اولاده، ۱۳۸۲ق.
* الانباء في تاريخ الخلفاء، محمد بن علي ابن العمراني (580 ش)، به کوشش قاسم السامرائي، القاهره، الآفاق العربيه، 1419ق.
*'''الانباء فی تاریخ الخلفاء'''، محمد بن علی ابن العمرانی (۵۸۰ ش)، به کوشش قاسم السامرائی، القاهره، الآفاق العربیه، ۱۴۱۹ق.
* انساب الاشراف، احمد بن يحيي البلاذري ( -279ق.)، تحقيق سهيل صادق زکار و رياض زرکلي، بيروت، دارالفکر، ‌1417‌ق.
*'''انساب الاشراف'''، احمد بن یحیی البلاذری (م.۲۷۹ق)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
* البدء والتاريخ، المطهر المقدسي ( -355ق.)، تحقيق سمير شمس، بيروت، دار صادر، 1903م.
*'''البدء والتاریخ'''، المطهر المقدسی (م.۳۵۵ق)، تحقیق سمیر شمس، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۳م.
* البدايه و النهايه في التاريخ، اسماعيل بن عمر بن کثير (700-774ق.)، بيروت، مکتبه المعارف، 1411ق.
*'''البدایه و النهایه فی التاریخ'''، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
* تاريخ ابن خلدون (ال‍ع‍ب‍ر و دي‍وان‌ ال‍م‍ب‍ت‍داء و ال‍خ‍ب‍ر ف‍ي‌ اي‍ام‌ ال‍ع‍رب‌ و ال‍ع‍ج‍م‌ و ال‍ب‍رب‍ر و م‍ن‌ ع‍اص‍ره‍م‌ م‍ن‌ ذوي‌ ال‍س‍ل‍طان‌ الاک‍ب‍ر)، عبدالرحمن بن محمد عبدالرحمن بن محمد ابن خلدون ( -808ق.)، به کوشش خليل شحاده و سهيل صادق زکار، بيروت، دارالفکر، 1408ق.
*'''تاریخ ابن خلدون''' (ال‍ع‍ب‍ر و دی‍وان ال‍م‍ب‍ت‍داء و ال‍خ‍ب‍ر ف‍ی ای‍ام ال‍ع‍رب و ال‍ع‍ج‍م و ال‍ب‍رب‍ر و م‍ن ع‍اص‍ره‍م م‍ن ذوی ال‍س‍ل‍طان الاک‍ب‍ر)، عبدالرحمن بن محمد عبدالرحمن بن محمد ابن خلدون (م.۸۰۸ق)، به کوشش خلیل شحاده و سهیل صادق زکار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
* تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير، شمس‌الدين محمد بن احمد الذهبي ( -748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بيروت، دارالکتاب العربي، 1410ق.
*'''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر'''، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی (م.۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
* تاريخ بلعمي (تاريخنامه طبري)، محمد بن جريري الطبري، ترجمه محمد بن محمد بلعمي ( -325ق.)، به کوشش محمد روشن، سروش، 1378ش. و البرز، 1373ش.
*'''تاریخ بلعمی (تاریخنامه طبری)'''، محمد بن جریری الطبری، ترجمه محمد بن محمد بلعمی (م.۳۲۵ق)، به کوشش محمد روشن، سروش، ۱۳۷۸ش. و البرز، ۱۳۷۳ش.
* تاريخ حبيب السير، غياث الدين خواند امير ( -942ق.)، به کوشش محمد دبير سياقي، خيام، 1380ش.
*'''تاریخ حبیب السیر'''، غیاث الدین خواند امیر (م.۹۴۲ق)، به کوشش محمد دبیر سیاقی، خیام، ۱۳۸۰ش.
* تاريخ خليفه، خليفة بن خياط ( -240ق.)، به کوشش زکار، بيروت، دارالفکر، 1414ق.
*'''تاریخ خلیفه'''، خلیفة بن خیاط (م.۲۴۰ق)، به کوشش زکار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
* تاريخ الطبري (تاريخ الامم و الملوک)، محمد بن جرير الطبري (224-310ق.)، تحقيق محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء التراث العربي.
*'''تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)'''، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
* تاريخ القرآن، عبدالصبور شاهين، القاهره، نهضة مصر، 2005م.
*'''تاریخ القرآن'''، عبدالصبور شاهین، القاهره، نهضة مصر، ۲۰۰۵م.
* تاريخ اليعقوبي، احمد بن ابي يعقوب اليعقوبي ( -292ق.)، بيروت، دار صادر، 1415ق.
*'''تاریخ الیعقوبی'''، احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی (م.۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
* تاريخ مدينه دمشق، علي بن الحسن ابن عساکر ( -571ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دارالفکر، 1415ق.
*'''تاریخ مدینه دمشق'''، علی بن الحسن ابن عساکر (م.۵۷۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
* تجارب الامم، ابوعلي احمد بن محمد مسکويه ( -421ق.)، به کوشش ابوالقاسم امامي، تهران، سروش، 1379ش.
*'''تجارب الامم'''، ابوعلی احمد بن محمد مسکویه (م.۴۲۱ق)، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.
* تفسير قرطبي (الجامع لاحکام القرآن)، محمد بن احمد القرطبي ( -671ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1405ق.
*'''تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)'''، محمد بن احمد القرطبی (م.۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
* حياة الحيوان الکبري، کمال الدين الدميري ( -808ق.)، بيروت، دارالکتب العلميه، 1424ق.
*'''حیاة الحیوان الکبری'''، کمال الدین الدمیری (م.۸۰۸ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
* ربيع الابرار و نصوص الاخيار، محمود بن عمر الزمخشري ( -538ق.)، به کوشش عبدالامير، بيروت، اعلمي، 1412ق.
*'''ربیع الابرار و نصوص الاخیار'''، محمود بن عمر الزمخشری (م.۵۳۸ق)، به کوشش عبدالامیر، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۲ق.
* الروض المعطار في خبر الاقطار، محمد بن عبدالله المنعم الحميري ( -900ق.)، تحقيق احسان عباس، بيروت، مکتبه لبنان، 1984م.
*'''الروض المعطار فی خبر الاقطار'''، محمد بن عبدالله المنعم الحمیری (م.۹۰۰ق)، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبه لبنان، ۱۹۸۴م.
* زين الاخبار، عبدالحي بن الضحاک گرديزي ( -433ق.)، به کوشش حبيبي، تهران، دنياي کتاب، 1363ش.
*'''زین الاخبار'''، عبدالحی بن الضحاک گردیزی (م.۴۳۳ق)، به کوشش حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
* شرح نهج البلاغه، ابن ابي‌الحديد ( -656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، دار احياء الکتب العربيه، 1378ق.
*'''شرح نهج البلاغه'''، ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق)، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
* الطبقات الکبري، محمد بن سعد ( -230ق.)، به کوشش محمد بن صامل السلمي، طائف، مکتبه الصديق، 1414ق.
*'''الطبقات الکبری'''، محمد بن سعد (م.۲۳۰ق)، به کوشش محمد بن صامل السلمی، طائف، مکتبه الصدیق، ۱۴۱۴ق.
* الطبقات الکبري ( الطبقه الخامسه من الصحابه)، محمد بن سعد ( -230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دارالکتب العلميه، 1410ق.
*'''الطبقات الکبری''' ( الطبقه الخامسه من الصحابه)، محمد بن سعد (م.۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
* العقد الفريد، احمد بن محمد بن عبد ربه (246-328ق.)، به کوشش مفيد محمد قميحه، بيروت، دارالکتب العلميه، 1404ق.
*'''العقد الفرید'''، احمد بن محمد بن عبد ربه (۲۴۶-۳۲۸ق)، به کوشش مفید محمد قمیحه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق.
* عيون الاخبار، ابن قتيبه دينوري (213-276ق.)، تحقيق محمد الاسکندراني، بيروت، دارالکتب العلميه، 1418ق.
*'''عیون الاخبار'''، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق)، تحقیق محمد الاسکندرانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
* الغارات، ابراهيم بن محمد الثقفي ( -283ق.)، به کوشش سيد جلال الدين محدث ارموي، انجمن آثار ملي، 1356ش.
*'''الغارات'''، ابراهیم بن محمد الثقفی (م.۲۸۳ق)، به کوشش سید جلال الدین محدث ارموی، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۶ش.
* فتوح البلدان، احمد بن يحيي البلاذري ( -279ق.)، بيروت، دار و مکتبه الهلال، 1988م.
*'''فتوح البلدان'''، احمد بن یحیی البلاذری (م.۲۷۹ق)، بیروت، دار و مکتبه الهلال، ۱۹۸۸م.
* الفتوح، احمد بن محمد بن اعثم کوفي ( -314ق.)، به کوشش علي شيري، بيروت، دارالاضواء، 1411ق.
*'''الفتوح'''، احمد بن محمد بن اعثم کوفی (م.۳۱۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ق.
* الکامل في التاريخ، علي بن محمد ابن الاثير (555-630ق.)، بيروت، دار صادر، 1385ق.
*'''الکامل فی التاریخ'''، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
* لغت نامه، دهخدا ( -1334ش.) زير نظر محمد معين و سيد جعفر شهيدي، تهران، موسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، 1373ش.
*'''لغت نامه'''، دهخدا (م.۱۳۳۴ش.) زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، موسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش.
* المحبّر، محمد بن حبيب( -245ق.)، به کوشش ايلزه ليختن شتيتر، بيروت، دارالافاق الجديده، بي تا.
*'''المحبّر'''، محمد بن حبیب(م.۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالافاق الجدیده، بی تا.
* مروج الذهب و معادن الجوهر، علي بن الحسين المسعودي ( -346ق.)، به کوشش يوسف اسعد داغر، قم، انتشارات هجرت، 1409ق.
*'''مروج الذهب و معادن الجوهر'''، علی بن الحسین المسعودی (م.۳۴۶ق)، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۹ق.
* المعارف، ابن قتيبه دينوري (213-276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شريف الرضي، 1373ش.
*'''المعارف'''، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۷۳ش.
* معجم البلدان، ياقوت بن عبدالله الحموي ( -626ق.)، بيروت، دار صادر، 1995م.
*'''معجم البلدان'''، یاقوت بن عبدالله الحموی (م.۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
* المعرفة والتاريخ، يعقوب بن سفيان الفسوي ( -277ق.)، به کوشش العمري، بيروت، الرساله، 1401ق.
*'''المعرفة و التاریخ'''، یعقوب بن سفیان الفسوی (م.۲۷۷ق)، به کوشش العمری، بیروت، الرساله، ۱۴۰۱ق.
* مناهل العرفان، الزرقاني، به کوشش امين سليم، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1416ق.
*'''مناهل العرفان'''، الزرقانی، به کوشش امین سلیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۶ق.
* المنتظم في تاريخ الملوک و الامم، عبدالرحمن بن علي ابن الجوزي ( -597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفي عبدالقادر عطا و نعيم زرزور، بيروت، دارالکتب العلميه، 1412ق.
*'''المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم'''، عبدالرحمن بن علی ابن الجوزی (م.۵۹۷ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
* نهاية الارب، احمد بن عبدالوهاب النويري ( -733ق.)، قاهره، دارالکتب والوثائق، 1423ق.
*'''نهایة الارب'''، احمد بن عبدالوهاب النویری (م.۷۳۳ق)، قاهره، دارالکتب والوثائق، ۱۴۲۳ق.
* نهج البلاغه، شريف الرضي (م 406ق.)، شرح صبحي صالح، قم، دارالاسوه، 1415ق.
*'''نهج البلاغه'''، شریف الرضی (م ۴۰۶ق)، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
* وفيات الاعيان وانباء ابناء الزمان ممّا ثبت بالنقل او السماع او اثبته العِيان، احمد بن محمد بن خلکان ( -681ق.)، به کوشش احسان عباس، بيروت، دار صادر، 1414ق.
*'''وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان ممّا ثبت بالنقل او السماع او اثبته العِیان'''، احمد بن محمد بن خلکان (م.۶۸۱ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
{{پایان}}
{{پایان}}
[[رده:حمله‌کنندگان به مدینه]]
[[رده:حمله‌کنندگان به مکه]]
[[رده:دارندگان مقام‌های سیاسی مکه‏]]
[[رده:دارندگان مقام‌های سیاسی مدینه]]
[[رده:افراد خاندان ثقیف]]
[[رده:حاکمان مدینه]]
[[رده:حاکمان مکه]]
[[رده:حاکمان یمن]]
[[رده:حاکمان یمامه]]
[[رده:کارگزاران حکومت اموی]]
[[رده:درگذشتگان قرن اول هجری]]
[[رده:اشخاص قرن اول]]
[[رده:مدفونان در واسط]]
[[رده:اشخاص حج‌گزار]]
[[رده:افراد تاثیرگذار بر حرمین]]
[[رده:امیران حج]]
[[رده:آبادکنندگان حجاز در قرن اول]]
[[رده:تخریب‌کنندگان کعبه]]
[[رده:بازسازی‌کنندگان کعبه]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۵ مارس ۲۰۲۰، ساعت ۰۹:۳۴

مهر منتسب به حجاج بن یوسف.
مشخصات فردی
نسب از قبیله ثقیف
زادگاه حجاز، طائف
دین اسلام
منصب فرمانده پیاده‌نظام عبدالملک بن مروان، والی حجاز و والی عراق
تاریخ درگذشت ۹۵ق.
محل درگذشت عراق، واسط
مشخصات دینی
دلیل شهرت خونریزی، تخریب کعبه
دیگر فعالیت‌ها بازسازی کعبه
حج و زیارت
بناهای ساخته شده مسجدی در مدینه با نام مسجد حجاج

حَجّاج بن یوسف ثَقَفی (م.۹۵ق)، امیر حجاز و عراق در دوره عبدالملک بن مروان (حک: ۶۵–۸۵ق) است که برای شکست دادن عبدالله بن زبیر، مسجدالحرام را محاصره و بخشی از کعبه را با منجنیق تخریب کرده و به آتش کشید. او در سال ۷۴ق. یک سال پس از تخریب، خانه خدا را به شکل پیش از بازسازی آن توسط عبدالله بن زبیر بازگرداند.

از حجاج با تعابیر خونریز، ستمگر و کینه‌جو یادشده است. او مدینه را به جهت مخالفت مردم آن با عبدالملک، آلوده‌ترین شهرها دانسته و احترام مردم به منبر و قبر حضرت محمد(ص) را به سخره گرفته است.

حجاج در سال‌های حکومتش بر حجاز، از سال ۷۲ تا ۷۴ق. امیر الحاج بوده و در زمان حکومتش بر عراق نیز حج می‌گذارده است.

حکومت حجاج بر عراق، با درگیری با خوارج، سرکوب قیام عبدالرحمن بن محمد بن اشعث و دشمنی شدید او نسبت به اهل بیت(ع) و شیعیان همراه بوده است.

ساخت مسجدی در مدینه، کندن چاه و ساخت سد در مکه و اطراف آن از خدمات او به حرمین شمرده شده است. برخی او را نخستین کسی دانسته‌اند که پوشش کعبه را تهیه کرد.

حجاج بن یوسف، در سن ۴۵ سالگی در سال ۹۵ق. در حالی که تعادل روحی‌اش را از دست داده بود، به سبب بیماری خوره یا سل و بی‌خوابی در شهر واسط درگذشت و در همان جا دفن شد.

تبار[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حجاج بن یوسف بن حکم،[۱] از قبیله ثقیف طائف،[۲] و مکنّی به ابومحمد[۳] است. مادرش، فارعه دختر هَمام بن عروة بن مسعود ثقفی است،[۴] که پیش از ازدواج با یوسف، همسر حارث بن کلده ثقفی[۵] حکیم عرب و به قولی همسر مغیرة بن شعبه ثقفی بوده است.[۶]

یوسف پدر حجاج، بر پایه برخی گزارش‌ها نزد عبدالملک بن مروانِ (حک: ۶۵–۸۵ق) اموی، از مقام و منزلتی برخوردار و حکمرانی مناطقی را از سوی او عهده‌دار بود.[۷] یوسف در دوران حکمرانی حجاج بر مدینه (حک: ۷۳–۷۵ق) درگذشت.[۸]

نام[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حجاج که در طائف به دنیا آمد و در همانجا تعلیم دیده بود، «کُلَیب» به معنای سگ کوچک نام گرفت[۹]؛ ولی بعدها به «حَجّاج» به معنای «بسیار حج کننده» معروف شد،[۱۰] که سبب آن دانسته نیست. حجاج، به معنای «بریدن استخوان» نیز آمده است.[۱۱]

کودکی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

گفته شده حجاج کودکی ناقص‌الخلقه بوده و شیر هیچ‌کس را نمی‌خورد تا اینکه به پیشنهاد شیطان از خون بزغاله به او نوشاندند و تا ۳ روز صورتش را خون‌آلود کردند.[۱۲] شاید روحیه ستمگری حجاج سبب چنین داستان سرایی‌هایی شده است.

حجاج دوران کودکی و نوجوانی خود را در طائف سپری کرد و در این مدت به همراه پدرش، معلم کودکان بود و به تناسب همین شغل با سواد بود.[۱۳] ساق‌هایی لاغر، اندامی کوچک، صدایی نازک[۱۴] و موهایی کوتاه داشت.[۱۵] از او با تعابیر زیرک، بلیغ، مدیر،[۱۶] و در عین حال فاسق،[۱۷] خونریز، ستمگر، خشن و کینه‌جو یاد شده است.[۱۸]

فرماندهی پیاده‌نظام عبدالملک[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مروان در سال ۶۵ق.[یادداشت ۱] سپاهی به فرماندهی حَبیش بن دَلَجه قینی برای گرفتن مدینه از سلطه زبیریان فرستاد که حجاج و پدرش نیز در این سپاه حضور داشتند.[۱۹] حبیش به همراه جمعی از یارانش کشته شد و سپاه مروان شکست خورد.[۲۰] بازماندگان به شام رفته و به سپاه روح بن زَنْباع جذامی، از حامیان مروان و پسرش عبدالملک پیوستند.[۲۱]

حجاج در سپاه ابن زنباع که بر فلسطین حاکم بود، توانست نظر فرمانده‌اش را به خود جلب کند؛ از این رو، ابن زنباع او را به عبدالملک بن مروان (حک: ۶۵–۸۵ق) معرفی کرد و این خلیفه اموی فرماندهی بخشی از سپاه را به او داد.[۲۲] حجاج توانست با مدیریت خشن خود، سپاه بی‌نظم عبدالملک را سامان داده و توانایی‌های خود را به خلیفه اموی نشان دهد.[۲۳]

عبدالملک بن مروان، حجاج را والی شهری کوچک در حجاز به نام تباله کرد؛[۲۴] ولی هنگامی حجاج به آنجا رسید و کوچکی آن را دید بدون اینکه داخل شود به نزد عبدالملک برگشت و از پذیرش حکومت تباله عذر خواست.[۲۵] او پس از مدتی که سرپرستی شرطه آبان بن مروان، حاکم فلسطین را عهده‌دار بود،[۲۶] به فرماندهی پیاده نظام عبدالملک منصوب شد.[۲۷]

در مدینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حجاج در سال ۷۲ق. پس از پیروزی عبدالملک بر مصعب بن زبیر حاکم زبیری عراق، در حالی که بزرگان شام به جهت حرمت مکه حاضر به پذیرش مأموریت علیه عبدالله بن زبیر نبودند، داوطلب این کار شد.[۲۸]

حجاج کوفه را در جمادی الاولی به قصد حجاز ترک و در شعبان همان سال وارد طائف شد. او در انجام مأموریتش، پس از استقرار در طائف یک رشته عملیات ایذایی برای محک زدن توانایی عبدالله بن زبیر به راه انداخت و پس از آگاهی از ناتوانی خود و پس از رسیدن نیروی کمکی ۵۰۰۰ نفری[۲۹] در ذی قعده سال ۷۲ق. وارد مدینه شد و حاکم زبیری آن را اخراج کرد.[۳۰] با توجه به همراهی مردم مدینه با آل زبیر علیه بنی امیه، حجاج در مدینه به مردم از جمله صحابه حضرت محمد(ص) آزار رساند و به بهانه یاری نرساندن به عثمان بر دست و گردن بسیاری از آنها مهر سُربی زد.[۳۱] او به هنگام وداع با مدینه، خدا را به خاطر خارج شدن از آلوده‌ترین شهرها که ساکنانش خیانتکارترین افراد به عبدالملک و حسودترین مردمان هستند سپاس گفت و احترام مردم مدینه به منبر و قبر حضرت محمد(ص) را به سخره گرفت و سوگند خورد که اگر سفارش‌های خلیفه نبود مدینه را ویران می‌کرد.[۳۲]

بر پایه گزارشی، حجاج طی خطبه‌ای زائران قبر حضرت محمد(ص) را مورد نکوهش قرار داد و طواف برگرد کاخ عبدالملک مروان را از این رو که خلیفه را بهتر از حضرت محمد(ص) می‌دانست، سفارش می‌کرد.[۳۳][یادداشت ۲][۳۴]

از اقدامات حجاج در مدینه، ساخت مسجدی در محله بنی‌سلمه[یادداشت ۳] بود که بعدها به مسجد حجاج معروف شد.[۳۵]

در مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محاصره مسجدالحرام[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حجاج بن یوسف پس از تسلط بر مدینه، به سوی مکه حرکت کرد. او که در موسم حج به مکه رسیده بود، با لباس رزم در عرفات حاضر شد[۳۶]؛ ولی به خاطر جلوگیری عبدالله بن زبیر، طواف کعبه و سعی میان صفا و مروه را انجام نداد[۳۷] در برابر، حجاج نیز از وقوف ابن زبیر و یارانش در عرفات و رمی جمرات جلوگیری کرد.[۳۸] بنا به گزارشی، عبدالملک بن مروان در آغاز، حجاج را از یورش نظامی به مکه پرهیز داد و از او خواست با محاصره اقتصادی، ابن زبیر را وادار به تسلیم کند.[۳۹] از این رو،‌ حجاج از رسیدن آذوقه به زبیریان جلوگیری کرد و آنچنان یاران ابن زبیر را در تنگنا قرار داد که تنها به آب زمزم دسترسی داشتند.[۴۰]

محاصره مسجدالحرام در ذی‌حجه سال ۷۲ق. آغاز و پس از ۶ ماه و ۱۷ روز با قتل عبداللله بن زبیر در روز سه شنبه ۱۷ جمادی الاولی ۷۳ق. به پایان رسید. برخی مدت زمان محاصره حجاج را ۸ ماه و ۱۷ روز دانسته‌اند.[۴۱]

تخریب کعبه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

با سرسختی عبدالله بن زبیر در برابر محاصره اقتصادی، حجاج با نصب منجنیق روی کوه‌های اطراف مسجدالحرام و ابوقبیس، زبیریان را به شدت کوبید. در این میان، سنگ‌های منجنیق به کعبه برخورد کرد و به آن آسیب رساند.[۴۲] گزارش دیگری، هدف سنگ‌های حجاج را خود کعبه و تخریب بخشی که عبدالله بن زبیر بر دیوار آن در ناحیه حَطیم افزوده بود، عنوان کرده است.[۴۳] البته با درخواست برخی از صحابه مانند عبدالله بن عمر یا جابر بن عبدالله انصاری و ابوسعید خُدری حجاج تا پایان موسم حج و بازگشت حاجیان از منا، حمله خود را متوقف کرد و پس از آن، از حاجیان خواست تا به شهرهای خود بازگردند تا او مبارزه‌اش را با ابن زبیر ادامه دهد.[۴۴]

همزمان با نخستین پرتاب سنگ به سمت کعبه، رعد و برق شدیدی پدیدار شد که شامیان را ترساند و حجاج برای دادن روحیه به آنها، با دست خود سنگ در منجنیق گذاشت.[۴۵] فردای آن روز ۱۲ نفر از شامیان با برخورد رعد و برق کشته شدند و این، ترس شدیدی در دلشان انداخت؛ ولی پس از این که در روز بعدی یاران ابن زبیر نیز مورد اصابت رعد و برق واقع شدند و حجاج این رعد و برق‌ها را در منطقه مکه طبیعی دانست، به پرتاب منجنیق ادامه دادند.[۴۶] سنگ‌های منجنیق، دیوار مشرف بر چاه زمزم را فرو ریخت و کناره‌های کعبه را ویران کرد[۴۷] و حجر الاسود را از جای خود درآورد.[۴۸] پس از آن، به دستور حجاج با گلوله‌های آتشین مسجد را هدف گرفتند که باعث سوختن پرده‌های کعبه شد. عبدالله بن زبیر ناچار شد برای جلوگیری از آسیب دیدن بیشتر کعبه با فرستادن بخشی از نیروهایش به بیرون از مسجد، میدان جنگ را گسترش دهد.[۴۹]

کشتن عبدالله بن زبیر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حجاج به عبدالله بن زبیر پیام داد که به او امان خواهد داد و حتی برادرش عروة بن زبیر را نزد او فرستاد؛ ولی ابن زبیر از پذیرش امان خودداری کرد و عروه را کتک زد.[۵۰] این مسائل، در کنار اعلام عفو عمومیِ حجاج[۵۱] باعث تسلیم شدن یاران ابن زبیر، حتی پسران زبیر، خبیب و حمزه شد[۵۲]؛ ولی ابن زبیر با مشورت مادرش اسماء که او را به مقاومت تحریک کرد، به جنگ با امویان ادامه داد[۵۳] و در ۱۷ جمادی الاولی ۷۳ق. کشته شد.[۵۴] حجاج سر ابن زبیر را به همراه چند تن، ابتدا به مدینه و سپس نزد عبدالملک فرستاد[۵۵] و جسد ابن زبیر را وارونه کنار گردنه سمت راست حُجون نزدیک قبرستان جنة المعلاة آویخت.[۵۶]

حجاج پس از کشته شدن عبدالله بن زبیر وارد مکه شد و از مردم برای عبدالملک بن مروان بیعت گرفت. آنگاه دستور پاکسازی و شست‌وشوی خانه خدا را داد[۵۷] و در سال ۷۳ق. به حکومت مکه، مدینه، یمن و یمامه رسید و تا سه سال حاکم این مناطق بود.[۵۸]

بازسازی کعبه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حجاج در صفر سال ۷۴ق. برای گرفتن بیعت به مدینه رفت و پس از آن به امر عبدالملک بن مروان به مکه بازگشت و کعبه را به شکل پیش از بازسازی عبدالله بن زبیر بازگرداند[۵۹] و دیوار شمالی کعبه را خراب کرد و با خارج کردن شش ذرع و نیم از آن، حجر اسماعیل را از کعبه جدا کرد و درِ غربی کعبه را مسدود کرده[۶۰] و کعبه را با ابریشم پوشاند.[۶۱] بر پایه قولی، او نخستین کسی است که پوشش کعبه را تهیه کرد.[۶۲] وی همچنین نردبان داخلی کعبه را که از میان رفته بود بازسازی کرد و برای اتاقکی که این نردبان در آن قرار دارد در[یادداشت ۴] ساخت.[۶۳]

امیر الحاج[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حجاج در سال‌های حکومتش بر حجاز، ۷۲ تا ۷۴ق. امیر الحاج بود.[۶۴] او در دوران حکمرانی بر عراق نیز به حج رفت و در این زمان پسرش محمد را به جانشینی خود گذاشت.[۶۵]

حکومت بر عراق[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حجاج در رمضان سال ۷۵ق. از سوی عبدالملک بن مروان مأمور حکومت عراق شد. به نقلی، شماری از بزرگان حجاز از عبدالملک برکناری حجاج را از حکومت حجاز خواسته بودند؛[۶۶] از این رو خلیفه اموی، او را مأمور عراق کرد. حجاج در حالی که صورتش را پوشانده بود وارد مسجد کوفه شد و بدون حمد و ثنای خداوند و صلوات بر حضرت محمد(ص) سخن خود را آغاز و عراقیان را از مجازات‌های سخت و اعدام ترساند.[۶۷]

درگیری با خوارج[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حجاج پس از آغاز حکمرانی‌اش در عراق، سر عبدالله بن جارود و چند تن از شورشیان را نزد مهلب بن ابی صفره، که سرگرم جنگ با خوارج در رامهرمز بود فرستاد تا روحیه خوارج را تضعیف کند.[۶۸]

حجاج تلاش بسیاری برای سرکوب خوارج انجام داد. او مهلب بن ابی صفره را که از دوره زبیریان با خوارج درگیر بود به کار خویش باقی گذاشت و او با یاری سپاهی از عراقیان، درگیری‌های مختلفی با خوارج در کازرون[۶۹] و در منطقه جیرفت[۷۰] صورت داد و شکست‌های سختی را بر خوارج وارد کرد. وی سرانجام خوارج را از عراق که مرکز اصلی آنها بود، به سرزمین‌های دیگر راند.

سرکوب قیام ابن اشعث[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حجاج درسال ۸۱ یا ۸۲ق. قیام عبدالرحمن بن محمد بن اشعث[یادداشت ۵][۷۱] را سرکوب کرد و بسیاری از چهره‌های بصره[۷۲] و کوفه مانند انس بن مالک[۷۳] و ابن ابی لیلی[یادداشت ۶] را از این رو که به دعوت ابن اشعث پاسخ مثبت داده بودند، به سختی مجازات کرد و سعید بن جبیر[یادداشت ۷] را به قتل رساند.[۷۴] به نقلی سعید بن جبیر هنگام جان دادن حجاج را نفرین کرد و او پس از چند روز درگذشت.[۷۵]

فتوحات اسلامی در دوران حکمرانی حجاج به وسیله قتیبة بن مسلم باهلی به ماوراء النهر[۷۶] و به وسیله محمد بن قاسم ثقفی در سند[۷۷] گسترش یافت.

دشمنی با شیعیان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حجاج کینه شدیدی از امام علی(ع) و دیگر اهل‌بیت داشت، از این رو کینه آن حضرت را ترویج[۷۸] و مردم را به لعن و تبری از وی فرا می‌خواند.[۷۹] بر پایه گزارشی در تعمیراتی که در زمان او در کاخ حکمرانی کوفه انجام می‌شد جسدی پیدا شد. حجاج به گمان این که آن جسد امام علی(ع) است، خواست آن را بر دار کشد؛ ولی به توصیه برخی از مشاورانش از این کار منصرف شد.[۸۰][۸۱][۸۲] بر پایه روایتی از امام باقر(ع)، شنیدن کلمه «زندیق»[یادداشت ۸] برای حجاج بسیار بهتر از این بود که کلمه «شیعه علی» را بشنود.[۸۳] حجاج اصحاب امام علی(ع) را به شهادت می‌رساند.[۸۴]

ستمکاری[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ستم حجاج به حدی بود که مردم عراق نه تنها بی‌صبرانه منتظر مرگ حجاج بودند[۸۵] بلکه از هر اتفاقی که باعث تضعیف او می‌شد شاد می‌شدند. چنان‌که وقتی پسرش محمد و برادرش محمد بن یوسف مردند عراقیان شاد شدند و گفتند کمر حجاج و بازوانش شکست.[۸۶] هنگامی که حسن بصری (م.۱۱۰ق) از مرگ او با خبر شد سجده شکر به جا آورد[۸۷] و از خدا خواست تا بدعت‌های او را از میان ببرد.[۸۸]

حجاج از افرادی که مشکوک بود تفتیش عقاید می‌کرد[۸۹] و آنها را به اتهام اندیشه‌های خارجی به زندان می‌انداخت یا می‌کشت. شمار قربانیان به وسیله حجاج در گزارش‌های اغراق‌آمیزی، بیش از ۱۲۰ هزار نفر و زندانیان او ۸۰ هزار نفر دانسته شده است که ۳۰ هزار نفرشان زن بودند.[۹۰]

حجاج حتی از تازه مسلمانان نیز، بر خلاف دستور اسلام جزیه گرفت.[۹۱]

دیگر اقدامات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  • از اقدامات او در حجاز، کندن چاهی در مکه به نام یاقوته و سدهایی در اطراف مکه برای نگهداری و ذخیره آب بود.[۹۲]
  • بر پایه گزارش‌هایی، حجاج نخستین کسی بود که نقطه را در قرآن به کار برد و تا آن زمان عرب خط‌های اقتباسی از سریانی و نبطی را بدون نقطه می‌نوشتند.[یادداشت ۹][۹۳]
  • تقسیم قرآن به اجزای مختلف به دستور حجاج صورت گرفت.[۹۴]
  • به گفته برخی، حجاج نخستین کسی بود که در زمان عبدالملک، سوره توحید را بر سکه‌های اسلامی نقش کرد.[۹۵]
  • حجاج به شدت مخالف ایرانیان بود؛ از این رو، او با تشویق و راهنمایی کاتبش صالح بن عبدالرحمن سجستانی، نظام دیوان محاسبات مالی شرق خلافت اسلامی را از فارسی به عربی تغییر داد.[۹۶]

درگذشت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حجاج در اواخر عمر به سبب بیماری و قتل برخی از بزرگان از جمله سعید بن جبیر تعادل روحی و روانی خود را از دست داد به طوری‌ که در طول بیماری خود همواره هذیان می‌گفت.[یادداشت ۱۰][۹۷]

او پس از حدود ۲۲ سال حکمرانی و خدمت برای مروانیان، در دهه سوم ماه رمضان سال ۹۵ق. در شهر واسط که خود آن را میان بصره و کوفه ساخته بود مُرد و در همان‌جا دفن شد.[۹۸] برخی سبب مرگ او را بیماری خوره[۹۹] و برخی دیگر، بیماری سل و بی‌خوابی دانسته‌اند.[۱۰۰] سن او را هنگام مرگ، ۵۴ سال ذکر کرده‌اند. به هنگام مرگ، در خزانه او میلیون‌ها درهم وجود داشت.[۱۰۱]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ المنتظم، ج6، ص336.
  2. ↑ انساب الاشراف، ج13، ص352.
  3. ↑ البدء و التاریخ، ج6، ص28؛ الکامل، ج4، ص585؛ البدایه و النهایه، ج9، ص117.
  4. ↑ انساب الاشراف، ج13، ص353، 407.
  5. ↑ مروج الذهب، ج3، ص125؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.
  6. ↑ الاغانی، ج6، ص418؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.
  7. ↑ البدایه و النهایه، ج9، ص119.
  8. ↑ المعارف، ص395-396.
  9. ↑ تاریخ خلیفه، ص125؛ المعارف، ص397، 598؛ العقد الفرید، ج5، ص275.
  10. ↑ الاشتقاق، ص123، «حجاج»؛ لغت‌نامه، ج5، ص7643.
  11. ↑ الاشتقاق، ص123.
  12. ↑ وفیات الاعیان، ج2، ص30؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.
  13. ↑ البدء والتاریخ، ج6، ص28؛ البدایه و النهایه، ج9، ص119.
  14. ↑ البدء والتاریخ، ج6، ص28.
  15. ↑ انساب الاشراف، ج13، ص425.
  16. ↑ الاعلام، ج2، ص168.
  17. ↑ الطبقات، ج4، ص139.
  18. ↑ الاعلام، ج2، ص168.
  19. ↑ انساب الاشراف، ج6، ص289.
  20. ↑ تاریخ یعقوبی، ج2، ص256؛ تاریخ الطبری، ج5، ص611؛ انساب الاشراف، ج6، ص289-290.
  21. ↑ العقد الفرید، ج5، ص275.
  22. ↑ العقد الفرید، ج5، ص275-276.
  23. ↑ المعارف، ص396-397؛ البدایه و النهایه، ج9، ص118.
  24. ↑ المعارف، ص396؛ معجم البلدان، ج2، ص9.
  25. ↑ عیون الاخبار، ج1، ص337؛ المعارف، ص396؛ معجم البلدان، ج2، ص9.
  26. ↑ انساب الاشراف، ج6، ص310.
  27. ↑ البدء والتاریخ، ج6، ص28.
  28. ↑ تاریخ حبیب السیر، ج2، ص148-149.
  29. ↑ انساب الاشراف، ج7، ص115-116.
  30. ↑ تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ الکامل، ج4، ص350.
  31. ↑ تاریخ الطبری، ج6، ص195؛ البدایه و النهایه، ج9، ص2.
  32. ↑ انساب الاشراف، ج7، ص136؛ الکامل، ج4، ص359.
  33. ↑ شرح نهج البلاغه، ج15، ص242.
  34. ↑ المنتظم، ج6، ص336؛ البدایه و النهایه، ج9، ص117.
  35. ↑ تاریخ الطبری، ج6، ص195.
  36. ↑ تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ المنتظم، ج6، ص120.
  37. ↑ الطبقات، خامسة2، ص93؛ الکامل، ج4، ص350.
  38. ↑ انساب الاشراف، ج7، ص119؛ الاستیعاب، ج3، ص907؛ الکامل، ج4، ص350.
  39. ↑ الفتوح، ج6، ص338.
  40. ↑ الطبقات، خامسة2، ص94؛ اخبار مکه، فاکهی، ج4، ص335.
  41. ↑ تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ المنتظم، ج6، ص124.
  42. ↑ الطبقات، خامسة2، ص94-95؛ الانباء، ص50.
  43. ↑ احسن التقاسیم، ص74-75؛ معجم البلدان، ج4، ص466.
  44. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص372-373؛ الکامل، ج4، ص350-351.
  45. ↑ انساب الاشراف، ج7، ص122؛ تاریخ الاسلام، ج5، ص313.
  46. ↑ حیاة الحیوان، ج2، ص58؛ الکامل، ج4، ص351.
  47. ↑ الفتوح، ج6، ص340؛ حیاة الحیوان، ج2، ص58-59.
  48. ↑ تاریخ الاسلام، ج5، ص315.
  49. ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج2، ص360؛ الفتوح، ج6، ص340-341.
  50. ↑ الامامة والسیاسه، ج2، ص38-39.
  51. ↑ الطبقات، خامسة2، ص99؛ انساب الاشراف، ج7، ص124؛ البدایه و النهایه، ج8، ص330.
  52. ↑ تاریخ الطبری، ج6، ص188؛ الکامل، ج4، ص352.
  53. ↑ مروج الذهب، ج3، ص113؛ تاریخ الطبری، ج6، ص189.
  54. ↑ المعارف، ص356؛ تاریخ الطبری، ج6، ص175؛ المنتظم، ج6، ص124.
  55. ↑ تاریخ الطبری، ج6، ص192.
  56. ↑ الکامل، ج4، ص357؛ نهایة الارب، ج21، ص141.
  57. ↑ الکامل، ج4، ص358؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص51.
  58. ↑ مروج الذهب، ج3، ص114-115.
  59. ↑ البدایه و النهایه، ج8، ص250؛ تاریخ الاسلام، ج5، ص315.
  60. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص289؛ تاریخ خلیفه ص169؛ الروض المعطار، ص499.
  61. ↑ البدء والتاریخ، ج4، ص84؛ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص253؛ معجم البلدان، ج5، ص124.
  62. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج1، ص253؛ البدایه و النهایه، ج1، ص282.
  63. ↑ الروض المعطار، ص499.
  64. ↑ تاریخ یعقوبی، ج2، ص281؛ المحبر، ص24.
  65. ↑ مروج الذهب، ج3، ص146؛ المنتظم، ج6، ص343.
  66. ↑ تاریخ الطبری، ج6، ص202-203.
  67. ↑ الفتوح، ج7، ص5؛ مروج الذهب، ج3، ص126-127؛ تاریخ الطبری، ج6، ص203.
  68. ↑ نهایة الارب، ج21، ص218-219.
  69. ↑ تاریخ الطبری، ج6، ص210-212؛ تاریخ بلعمی، ج4، ص785؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص190.
  70. ↑ الفتوح، ج7، ص41-48؛ تاریخ بلعمی، ج4، ص785؛ تاریخ الاسلام، ج2، ص324.
  71. ↑ الفتوح، ج7، ص77.
  72. ↑ البدایه و النهایه، ج9، ص37.
  73. ↑ البدایه و النهایه، ج9، ص133.
  74. ↑ البدایه و النهایه، ج9، ص96، 136.
  75. ↑ الامامة والسیاسه، ج2، ص62-63؛ تجارب الامم، ج2، ص420-421.
  76. ↑ الاخبار الطوال، ص328؛ تاریخ الطبری، ج6، ص425.
  77. ↑ فتوح البلدان، ص422؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص76.
  78. ↑ الغارات، ج2، ص842-843؛ مروج الذهب، ج3، ص144.
  79. ↑ المعرفة والتاریخ، ج2، ص617؛ انساب الاشراف، ج2، ص181.
  80. ↑ انساب الاشراف، ج2، ص509.
  81. ↑ امام علی(ع) در یکی از خطبه‌هایش تسلط حجاج بر عراق را پیشگویی کرد.
  82. ↑ نهج البلاغه، خطبه 116.
  83. ↑ شرح نهج البلاغه، ج11، ص46.
  84. ↑ الارشاد، ج1، ص328.
  85. ↑ تجارب الامم، ج2، ص386-387.
  86. ↑ العقد الفرید، ج2، ص219.
  87. ↑ تاریخ دمشق، ج12، ص195.
  88. ↑ ربیع الابرار، ج5، ص196.
  89. ↑ انساب الاشراف، ج13، ص423.
  90. ↑ البدایه و النهایه، ج9، ص156؛ تاریخ دمشق، ج12، ص185؛ تاریخ الاسلام، ج1، ص742.
  91. ↑ تاریخ بلعمی، ج5، ص1577؛ الکامل، ج5، ص101؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص62.
  92. ↑ اخبار مکه، الازرقی، ج2، ص224، 281-282.
  93. ↑ مناهل العرفان، ج1، ص399-400؛ تاریخ القرآن، ص111-112؛ آراء المستشرقین، ج1، ص429-430.
  94. ↑ تاریخ دمشق، ج12، ص116؛ تفسیر قرطبی، ج1، ص63.
  95. ↑ تاریخ یعقوبی، ج2، ص281؛ المنتظم، ج6، ص148؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص57.
  96. ↑ تجارب الامم، ج2، ص386-387.
  97. ↑ الاخبارالطوال، ص328-329.
  98. ↑ المعارف، ص359، 398؛ وفیات الاعیان، ج2، ص53.
  99. ↑ وفیات الاعیان، ج2، ص53.
  100. ↑ البدء و التاریخ، ج6، ص39.
  101. ↑ زین الاخبار، ص248؛ الاخبارالطوال، ص328.
  1. ↑ شعبان یا رمضان.
  2. ↑ با این همه، حجاج احادیثی نیز از پیامبر(ص) نقل کرده است.
  3. ↑ از تیره‌های خزرج.
  4. ↑ باب التوبه.
  5. ↑ فرمانده سابق سپاه حجاج برای جنگ در شرق.
  6. ↑ قاضی کوفه.
  7. ↑ وی از تابعین و فقیهان برجسته بود که پس از فرار به قم و بازگشت به مکه، دستگیر شده بود.
  8. ↑ به معنای کافر.
  9. ↑ این کار به وسیله یحیی بن یعمر و نصر بن عاصم، شاگردان ابوالاسود دئلی رایج شد.
  10. ↑ او بانگ برمی‌داشت: «ای ابن جبیر مرا با تو چه کار است؟»

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حجاج بن یوسف.
  • آراء المستشرقین حول القرآن الکریم، عمر بن ابراهیم رضوان، الریاض، دارالطیبه، ۱۴۱۳ق.
  • احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، محمد بن احمد المقدسی (م.۳۸۰ق)، قاهره، مکتبه مدبولی، ۱۴۱۱ق.
  • الاخبار الطوال، احمد بن داود الدینوری (م.۲۸۳ق)، به کوشش عبدالمنعم عامر و جمال الدین شیال، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۴۱۲ق.
  • اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(م.۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.
  • اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی (م.۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.
  • الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، شیخ مفید محمد بن محمد بن النعمان (۳۳۶-۴۱۳ق)، تحقیق موسسه آل البیت لاحیاء التراث، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
  • الاستیعاب فی معرفه الاصحاب، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (۳۶۸-۴۶۳ق)، تحقیق علی محمد بجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
  • الاشتقاق، محمد بن الحسن بن درید (م.۳۲۱ق)، تحقیق عبدالسلام محمد، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۱ق.
  • الاعلام، خیر الدین بن محمود الزرکلی (م.۱۳۹۶ق)، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۹۸۹م.
  • الاغانی، ابوالفرج الاصفهانی (م.۳۵۶ق)، تصحیح عبدالله علی مهنّا و سمیر جابر، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۵ق..
  • الامامه و السیاسه (تاریخ الخلفاء)، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق)، به کوشش طه محمد زینی، قاهره، مکتبه و مطبعه مصطفی البابی الحلبی و اولاده، ۱۳۸۲ق.
  • الانباء فی تاریخ الخلفاء، محمد بن علی ابن العمرانی (۵۸۰ ش)، به کوشش قاسم السامرائی، القاهره، الآفاق العربیه، ۱۴۱۹ق.
  • انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری (م.۲۷۹ق)، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۷ق.
  • البدء والتاریخ، المطهر المقدسی (م.۳۵۵ق)، تحقیق سمیر شمس، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۳م.
  • البدایه و النهایه فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر (۷۰۰-۷۷۴ق)، بیروت، مکتبه المعارف، ۱۴۱۱ق.
  • تاریخ ابن خلدون (ال‍ع‍ب‍ر و دی‍وان ال‍م‍ب‍ت‍داء و ال‍خ‍ب‍ر ف‍ی ای‍ام ال‍ع‍رب و ال‍ع‍ج‍م و ال‍ب‍رب‍ر و م‍ن ع‍اص‍ره‍م م‍ن ذوی ال‍س‍ل‍طان الاک‍ب‍ر)، عبدالرحمن بن محمد عبدالرحمن بن محمد ابن خلدون (م.۸۰۸ق)، به کوشش خلیل شحاده و سهیل صادق زکار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۸ق.
  • تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی (م.۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
  • تاریخ بلعمی (تاریخنامه طبری)، محمد بن جریری الطبری، ترجمه محمد بن محمد بلعمی (م.۳۲۵ق)، به کوشش محمد روشن، سروش، ۱۳۷۸ش. و البرز، ۱۳۷۳ش.
  • تاریخ حبیب السیر، غیاث الدین خواند امیر (م.۹۴۲ق)، به کوشش محمد دبیر سیاقی، خیام، ۱۳۸۰ش.
  • تاریخ خلیفه، خلیفة بن خیاط (م.۲۴۰ق)، به کوشش زکار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
  • تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، محمد بن جریر الطبری (۲۲۴-۳۱۰ق)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
  • تاریخ القرآن، عبدالصبور شاهین، القاهره، نهضة مصر، ۲۰۰۵م.
  • تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی یعقوب الیعقوبی (م.۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
  • تاریخ مدینه دمشق، علی بن الحسن ابن عساکر (م.۵۷۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
  • تجارب الامم، ابوعلی احمد بن محمد مسکویه (م.۴۲۱ق)، به کوشش ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.
  • تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن)، محمد بن احمد القرطبی (م.۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
  • حیاة الحیوان الکبری، کمال الدین الدمیری (م.۸۰۸ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
  • ربیع الابرار و نصوص الاخیار، محمود بن عمر الزمخشری (م.۵۳۸ق)، به کوشش عبدالامیر، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۲ق.
  • الروض المعطار فی خبر الاقطار، محمد بن عبدالله المنعم الحمیری (م.۹۰۰ق)، تحقیق احسان عباس، بیروت، مکتبه لبنان، ۱۹۸۴م.
  • زین الاخبار، عبدالحی بن الضحاک گردیزی (م.۴۳۳ق)، به کوشش حبیبی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳ش.
  • شرح نهج البلاغه، ابن ابی‌الحدید (م.۶۵۶ق)، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار احیاء الکتب العربیه، ۱۳۷۸ق.
  • الطبقات الکبری، محمد بن سعد (م.۲۳۰ق)، به کوشش محمد بن صامل السلمی، طائف، مکتبه الصدیق، ۱۴۱۴ق.
  • الطبقات الکبری ( الطبقه الخامسه من الصحابه)، محمد بن سعد (م.۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
  • العقد الفرید، احمد بن محمد بن عبد ربه (۲۴۶-۳۲۸ق)، به کوشش مفید محمد قمیحه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق.
  • عیون الاخبار، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق)، تحقیق محمد الاسکندرانی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
  • الغارات، ابراهیم بن محمد الثقفی (م.۲۸۳ق)، به کوشش سید جلال الدین محدث ارموی، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۶ش.
  • فتوح البلدان، احمد بن یحیی البلاذری (م.۲۷۹ق)، بیروت، دار و مکتبه الهلال، ۱۹۸۸م.
  • الفتوح، احمد بن محمد بن اعثم کوفی (م.۳۱۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ق.
  • الکامل فی التاریخ، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵-۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
  • لغت نامه، دهخدا (م.۱۳۳۴ش.) زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران، موسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش.
  • المحبّر، محمد بن حبیب(م.۲۴۵ق)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالافاق الجدیده، بی تا.
  • مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن الحسین المسعودی (م.۳۴۶ق)، به کوشش یوسف اسعد داغر، قم، انتشارات هجرت، ۱۴۰۹ق.
  • المعارف، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳-۲۷۶ق)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۷۳ش.
  • معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی (م.۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
  • المعرفة و التاریخ، یعقوب بن سفیان الفسوی (م.۲۷۷ق)، به کوشش العمری، بیروت، الرساله، ۱۴۰۱ق.
  • مناهل العرفان، الزرقانی، به کوشش امین سلیم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۶ق.
  • المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، عبدالرحمن بن علی ابن الجوزی (م.۵۹۷ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
  • نهایة الارب، احمد بن عبدالوهاب النویری (م.۷۳۳ق)، قاهره، دارالکتب والوثائق، ۱۴۲۳ق.
  • نهج البلاغه، شریف الرضی (م ۴۰۶ق)، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
  • وفیات الاعیان وانباء ابناء الزمان ممّا ثبت بالنقل او السماع او اثبته العِیان، احمد بن محمد بن خلکان (م.۶۸۱ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=حجاج_بن_یوسف&oldid=31472»