کاربر:Mz.zamiri: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
 
(۲۲ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{جعبه اطلاعات کتاب
{{جعبه اطلاعات کتاب
| عنوان          =دست نوشته های حج
| عنوان          =دست‌نوشته‌های [[حج]]
| عنوان اصلی      =  
| عنوان اصلی      =  
| تصویر          =
| تصویر          =دست‌نوشته های حج.jpg
| اندازه تصویر    =
| اندازه تصویر    =
| توضیح_تصویر    =
| توضیح_تصویر    =
خط ۳۲: خط ۳۲:
}}
}}


'''دست نوشته های حج''' کتابی
'''دست‌نوشته‌های حج''' نوشته مهدی رستگار اصل، ترجمه کتاب سفرنامه‌های [[حج]] (1911-1910م) اثر حسین کاظم‌زاده ایرانشهر است. کتاب دربردارنده زندگی‌نامه و تحصیلات مؤلف، آثار قلمی مؤلف و [گزارشی] درباره کتاب و سه فصل سازمان اقتصادی حج [[ایران|ایرانیان]]، مقامات و شهرها، [[زائر|زائران]] و [[مناسک حج]] و یک نتیجه‌گیری است.


== نویسنده و محتوای اثر ==
دست‌نوشته‌های حج، نوشته مهدی رستگار اصل می‌باشد. این اثر ترجمه کتابی با عنوان سفرنامه‌های [[حج]] (1911-1910م)، به قلم حسین کاظم‌زاده ایرانشهر می‌باشد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، شناسنامه کتاب.</ref>


== نویسنده ==
کتاب از یک مقدمه (از مترجم) حاوی زندگی‌نامه و تحصیلات مؤلف، آثار قلمی مؤلف و [گزارشی] درباره کتاب،<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص13-8.</ref> و سه فصل<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص103-15.</ref> و یک نتیجه‌گیری تشکیل شده است. محتوای فصل‌های سه‌گانه کتاب عبارت‌اند از:
اصل کتاب، با عنوان سفرنامه‌های حج (1911-1910م)، توسط حسین کاظم‌زاده ایرانشهر نگاشته شده و دست‌نوشته‌های حج، ترجمه این اثر؛ نوشته مهدی رستگار اصل می‌باشد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست نوشته‌های حج، 1401ش، شناسنامه کتاب.</ref>


== محتوای اثر ==
=== فصل اول: سازمان اقتصادی حج [[ایران|ایرانیان]] ===
کتاب از یک مقدمه (از مترجم) حاوی زندگی‌نامه و تحصیلات مؤلف، آثار قلمی مؤلف و [گزارشی] درباره کتاب، و سه فصل تشکیل شده است. محتوای فصل‌های سه‌گانه کتاب که گزارشگر سفرنامه مؤلف از حج در سال‌های 1911-1910م است عبارت است از:
 
=== فصل اول: سازمان اقتصادی حج ایرانیان ===
فصل اول خود شامل ده زیربخش است:
فصل اول خود شامل ده زیربخش است:
==== عزیمت از ایران ====
==== عزیمت از ایران ====
با فرارسیدن ایام حج، مسافران حج درصدد یافتن همسفر و نیز تشکیل کاروان برمی‌آیند. چارچیان - که آنان را چاوشان می‌خوانند - به راه افتاده و با خواندن اشعار مذهبی، مردم را به انجام فریضه حج فرا می‌خوانند.  
با فرارسیدن ایام حج، مسافران همسفر و کاروان مناسب می‌جویند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص15.</ref> چارچیان (چاوشان) به راه افتاده و با خواندن اشعار مذهبی، مردم را به انجام فریضه حج فرا می‌خوانند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص15.</ref>
 
==== کاروان و ترکیب آن ====
==== کاروان و ترکیب آن ====
کاروان‌دار زائری است که چند بار به حج رفته و با مسیرهای آن، صحرانشینان و رؤسای آن آشنایی داشته و زائران به دلیل سختی سفر، فقدان امکانات تردّد و امنیت، به دنبال همراهی کاروان‌داران هستند. از دیگر اعضای کاروان، خدمه یا «عکّام»اند که کاروان‌دار آنها را برای خدمت به زائران، استخدام می‌کند. حاملان آب یا «سقایان»، وظیفه آب‌رسانی به زوار را، در طول مسیر حج بر عهده دارند. در میان کاروان چاوشان (که مأموریت اصلی آنان خواندن قصایدی در مدح امامان(ع) است)، درویشان، پیاده‌ها و حجه‌فروشان (به‌جا آورندگان حج به نیابت از اموات) نیز حضور داشته و از پرداخت هزینه‌های ارائه شده توسط کاروان، معاف‌اند.
زائران به دلیل سختی سفر، فقدان امکانات تردّد و امنیت، به دنبال همراهی کاروان‌داران هستند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص16.</ref> تعدادی از اعضای کاروان، خدمه یا «عکّام» نام دارند که کاروان‌دار آنها را برای خدمت به زائران، استخدام می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص17-16.</ref> حاملان آب یا «سقایان»، وظیفه آب‌رسانی به زوار را، در طول مسیر حج بر عهده دارند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص17.</ref> نیز چاوشان (که مأموریت اصلی آنان خواندن قصایدی در مدح امامان(ع) است)، درویشان، پیاده‌ها و حجه‌فروشان (به‌جا آورندگان حج به نیابت از اموات) نیز حضور داشته و از پرداخت هزینه‌های کاروان، معاف‌اند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص17.</ref>


==== بروات ====
==== بروات ====
زائران تمام پول مورد نیاز خود را به همراه نیاورده و از بروات (حواله دریافت پول) که در هر شهری قابلیت تبدیل‌شدن به پول نقد را دارد، استفاده می‌کنند.
زائران تمام پول مورد نیاز خود را به همراه نیاورده و از بروات (حواله دریافت پول) که در هر شهری قابلیت تبدیل‌شدن به پول نقد را دارد، استفاده می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص18.</ref>


==== قراردادها و اختلافات ناشی از آنها ====
==== قراردادها و اختلافات ناشی از آنها ====
عقد قرارداد میان زائر و کاروان‌دار بدون دخالت دولت بوده و دولت تنها در بروز اختلافات میانجی‌گری می‌کند. سه نوع قرارداد رایج شده است: «ساده یا شفاهی» که بین کاروان‌دار با زائران پیاده یا زائرانی که خود دارای مَرکب، خادم و مواد غذایی هستند، بسته می‌شود. «اجاره مَرکب، چادر و خدمات» که کاروان‌دار در قبال تسویه هزینه‌ها، نسبت به تهیه مَرکب، محل اقامت به بهای مشخص شده و نیز ملزومات سفر، متعهد می‌شود. «مکفی» که به موجب آن کاروان‌دار عهده‌دار تهیه همه ملزومات سفر می‌شود، همه خدمات، در قرارداد قید می‌شود و زائر بایستی هزینه سفر (بین 150 تا 400 تومان) را در دو یا سه قسط، پرداخت کند. این نوع قرارداد چندان اطمینان‌بخش نبوده زیرا زائر در اختیار کاروان‌دار قرار می‌گیرد و در موارد بسیاری؛ مخصوصا در مورد زمان پرداخت اقساط، اختلاف نظر ایجاد می‌شود. در صورت بروز اختلاف، سرکنسول ایران در جدّه با تشکیل دادگاه موقت یا با مداخله مستقیم، مسئله را حل می‌کند.
عقد قرارداد میان زائر و کاروان‌دار بدون دخالت دولت بوده و دولت تنها در بروز اختلافات میانجی‌گری می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص18.</ref> سه نوع قرارداد رایج شده است: «ساده یا شفاهی» که بین کاروان‌دار با زائران پیاده یا زائرانی که خود دارای مَرکب، خادم و مواد غذایی هستند، بسته می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص19.</ref> «اجاره مَرکب، چادر و خدمات» که کاروان‌دار در قبال تسویه هزینه‌ها، نسبت به تهیه مَرکب، محل اقامت به بهای مشخص شده و نیز ملزومات سفر، متعهد می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص19.</ref> «مُکفی» که به موجب آن کاروان‌دار عهده‌دار تهیه همه ملزومات سفر می‌شود، و زائر بایستی هزینه سفر (بین 150 تا 400 تومان) را در دو یا سه قسط، پرداخت کند. این نوع قرارداد چندان اطمینان‌بخش نبوده زیرا زائر در اختیار کاروان‌دار قرار می‌گیرد و در موارد بسیاری؛ مخصوصا در مورد زمان پرداخت اقساط، اختلاف نظر ایجاد می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص20-19.</ref> در صورت بروز اختلاف، سرکنسول ایران در جدّه با تشکیل دادگاه موقت یا با مداخله مستقیم، مسئله را حل می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص20.</ref>


==== راه‌ها و وسایل نقلیه ====
==== راه‌ها و وسایل نقلیه ====
زائرانی که از جنوب ایران به حج می‌روند از راه خلیج فارس، عدن و جدّه به مکه می‌رسند. اما آنانی که خواستار زیارت مدینه پیش از مکه باشند، از مسیر بغداد، حلب و دمشق می‌روند و از آنجا با راه‌آهن حجاز، به مدینه سفر می‌کنند. برخی دیگر از مدینه بــه دمشق و بیروت و از آنجا با کشتی به جدّه یا از راه ينبع - جــدّه بـه حـج می‌روند.
زائرانی که از جنوب ایران به حج می‌روند از راه خلیج فارس، عدن و [[جده|جدّه]] به [[مکه]] می‌رسند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21-20.</ref> اما آنانی که خواستار زیارت مدینه پیش از مکه باشند، از مسیر بغداد، حلب و دمشق می‌روند و از آنجا با راه‌آهن [[حجاز]]، به [[مدینه]] سفر می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21.</ref> برخی دیگر از مدینه بــه دمشق و بیروت و از آنجا با کشتی به جدّه یا از راه ينبع - جــدّه بـه حـج می‌روند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21.</ref>
زائران ناحیه شمال ایران و قفقاز، بخارا و ترکستان، از مسیر قسطنطنیه - جدّه به مکه می‌رسند. همچنین برخی زائران از مسیر قسطنطنیه، مصر و جدّه و برخی دیگر از قسطنطنیه، بیروت، دمشق و مدینه به حج می‌روند و از مسیر جدّه - بیروت باز می‌گردند.  
زائران ناحیه شمال ایران و قفقاز، بخارا و ترکستان، از مسیر قسطنطنیه - جدّه به مکه می‌رسند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21.</ref> همچنین برخی زائران از مسیر قسطنطنیه، [[مصر]] و جدّه و برخی دیگر از قسطنطنیه، بیروت، دمشق و مدینه به حج می‌روند و از مسیر جدّه - بیروت باز می‌گردند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21.</ref>


==== شرکت ایرانی حمل و نقل دریایی ناصری ====
==== شرکت ایرانی حمل و نقل دریایی ناصری ====
زائران مسیر خلیج فارس، از قایق‌های شرکت حمل و نقل دریایی ناصری استفاده می‌کنند. این شرکت در عهد ناصرالدّین شاه، تأسیس شده و سهامداران آن همگی ایرانی‌اند. آنها در موسم حج، خدمات منظمی را در مسیر بوشهر و جده ارائه داده و با پرچم انگلستان در تردّداند.
زائران مسیر خلیج فارس، از قایق‌های شرکت حمل و نقل دریایی ناصری استفاده می‌کنند. این شرکت در عهد ناصرالدّین شاه، تأسیس شده و سهام‌داران آن همگی ایرانی‌اند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص22.</ref> آنها در موسم حج، خدمات منظمی را در مسیر بوشهر و جده ارائه داده و با پرچم انگلستان در تردّداند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص22.</ref>


در عصر حاضر، شرکت دارای هجده قایق بوده و ناخدایان آن بیشتر انگلیسی و برخی نیز هندی هستند. به منظور تسهیل خدمات‌رسانی به زائران، تعدادی از اهالی جنوب ایران؛ به عنوان منشی یا مترجم، در هر قایق حضور دارند.
در عصر حاضر، شرکت دارای هجده قایق بوده و ناخدایان آن بیشتر انگلیسی و برخی نیز هندی هستند. به منظور تسهیل خدمات‌رسانی به زائران، تعدادی از اهالی جنوب ایران؛ به عنوان منشی یا مترجم، در هر قایق حضور دارند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص22.</ref>


==== سازماندهی خدمت‌رسانی به زائران در مکه ====
==== سازماندهی خدمت‌رسانی به زائران در مکه ====
جهت خدمت‌رسانی بهتر به زائران، مُطَوِّفین یعنی ایرانیان عرب زبانِ ساکنِ مکه و جده، وظایفی را بر عهده می‌گیرند. شهرهای ایران میان آنان تقسیم می‌شود و مناسک حج و قرائت اذکار واجب را به زائران آموزش داده با کمک عوامل خود، زوّار را در انجام حج هدایت می‌کنند. آنان در قبال انجام وظیفه، علاوه بر دریافت هدایا بابت هر زائر مبلغی را دریافت می‌کنند.
جهت خدمت‌رسانی بهتر به زائران و بدون دخالت دولت، مُطَوِّفین یعنی ایرانیان عرب زبانِ ساکنِ مکه و جده، وظایفی را بر عهده می‌گیرند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص23-22.</ref> شهرهای ایران میان آنان تقسیم می‌شود و مناسک حج و قرائت اذکار واجب را به زائران آموزش داده با کمک عوامل خود، زوّار را در انجام حج هدایت می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص24-23.</ref> آنان در قبال انجام وظیفه، علاوه بر دریافت هدایا بابت هر زائر مبلغی را دریافت می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص24.</ref>
   
   
==== سازماندهی خدمت‌رسانی در جدّه ====
==== سازماندهی خدمت‌رسانی در جدّه ====
مطوّفین در جدّه کارگزارانی برای استقبال از زائران و نیز خانه‌دارانی با اتاق‌های متعدد در اختیار دارند. هرگاه قایقی به بندر جدّه می‌رسد، تمامی کارگزاران و خانه‌داران؛ در بندر، گرد هم می‌آیند. به زائران وکیل مخصوصی اعلام می‌شود و تعداد زائران توزیع شده بین وکلای مطوّفین یادداشت می‌شود. پس از تقسیم زوّار میان وکلا، هر وکیل نامه‌ای با محتوای تعداد زائران و روز حرکت آنها برای مطوّفِ خود می‌فرستد تا وی خدمتکاران خود را برای استقبال از زائران بفرستد اما به دلیل اشتغال زیاد، از این کار سر باز می‌زند.
مطوّفین در جدّه کارگزارانی برای استقبال از زائران و نیز خانه‌دارانی با اتاق‌های متعدّد در اختیار دارند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص24.</ref> هرگاه قایقی به بندر جدّه می‌رسد، تمامی کارگزاران و خانه‌داران؛ در بندر، گرد هم می‌آیند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص24.</ref> به زائران وکیل مخصوصی اعلام می‌شود و تعداد زائران توزیع شده بین وکلای مطوّفین یادداشت می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص25.</ref> پس از تقسیم زوّار میان وکلا، هر وکیل نامه‌ای با محتوای تعداد زائران و روز حرکت آنها برای مطوّفِ خود می‌فرستد تا وی خدمتکاران خود را برای استقبال از زائران بفرستد، اما به دلیل اشتغال زیاد، از این کار سر باز می‌زند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص26.</ref>


==== بیتوته در منا و عرفات ====
==== بیتوته در [[منا]] و [[عرفات]] ====
زائران در هشتمین شب ذی الحجه از مکه به منا می‌روند، شب را در آنجا بیتوته کرده و بامداد روز بعد عازم عرفات می‌شوند. باتوجه به کمبود اقلام ضروری در منطقه کاروان‌داران با تهیه چادر، فانوس، آب و ... نقش مهمی در اجرای هرچه بهتر مناسک ایفا می‌کنند. مطوّفین، وکلا و خدمتکاران راهنمای زائران در مناسک واجب هستند.  
زائران در هشتمین شب ذی الحجّه از مکه به منا می‌روند، شب را در آنجا بیتوته کرده و بامداد روز بعد عازم عرفات می‌شوند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص27.</ref> باتوجه به کمبود اقلام ضروری در منطقه کاروان‌داران با تهیه چادر، فانوس، آب و ... نقش مهمی در اجرای هرچه بهتر مناسک ایفا می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص27.</ref> مطوّفین، وکلا و خدمتکاران، راهنمای زائران در مناسک واجب هستند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص27.</ref>


==== بازگشت از زیارت خانه خدا ====
==== بازگشت از زیارت خانه خدا ====
پس از بازگشت از منا و عرفات، زائران به مکه بازگشته و آماده ترک این شهر می‌شوند. زائران مدینه نرفته به سمت مدینه و دیگر زائران با پرداخت اجاره قایق به خلیج فارس یا قسطنطنیه و بعد از آن به وطن خود برمی‌گردند. قبایل صحرانشین ساکن در مسیر مکه به مدینه، از زائران ایرانی در هنگام گذر از سرزمین‌هایشان باج می‌گیرند که باج خاوه نام دارد.
پس از بازگشت از منا و عرفات، زائران به مکه بازگشته و آماده ترک این شهر می‌شوند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص28.</ref> زائران مدینه نرفته به سمت مدینه و دیگر زائران با پرداخت اجاره قایق به خلیج فارس یا قسطنطنیه و بعد از آن به وطن خود برمی‌گردند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص28.</ref> قبایل صحرانشین ساکن در مسیر مکه به مدینه، از زائران ایرانی در هنگام گذر از سرزمین‌هایشان باج می‌گیرند که باج خاوه نام دارد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص28.</ref>


=== فصل دوم: مقامات و شهرها ===
=== فصل دوم: مقامات و شهرها ===
این فصل از ده زیربخش تشکیل شده که عبارتند از:
این فصل از ده زیربخش تشکیل شده که عبارتند از:
==== جدّه، جنبه عمومی و حرکت اقتصادی در ایام حج ====
==== جدّه، جنبه عمومی و حرکت اقتصادی در ایام حج ====
جده جمعیتی نزدیک به ۲۵ هزار مسلمان دارد که در آن علاوه بر کنسولگری قدرت‌های اروپایی، مسیحیانی حضور دارند که شغلشان خدمت در دفاتر کشتی‌رانی تجارتخانه‌ها یا خرده‌پایی است. فاصله جده تا مکه بر پشت شتر ۲۰ ساعت و بر پشت الاغ ۱۰ ساعت طی می‌شود.
جده جمعیتی نزدیک به ۲۵ هزار مسلمان دارد که در آن علاوه بر کنسولگری قدرت‌های اروپایی، مسیحیانی حضور دارند که شغلشان خدمت در دفاتر کشتی‌رانی تجارتخانه‌ها یا خرده‌پایی است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص33.</ref> ساختمان‌های شهر فاقد هرگونه ویژگی ساختاری هستند که از سه یا چهار طبقه و از گل رس یا چوب ساخته شده‌اند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص34.</ref> به علت کمبود آب، هیچ فضای سبزی به جز چند اصله درخت وحشی؛ در باغ کاخ دولت و کاخ رئیس شهرداری وجود ندارد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص34.</ref>
ساختمان‌های شهر فاقد هرگونه مشخصه ساختاری هستند که از سه یا چهار طبقه و از گل رس یا چوب ساخته شده‌اند. به علت کمبود آب، هیچ فضای سبزی به جز چند اصله درخت وحشی در باغ کاخ دولت و کاخ رئیس شهرداری وجود ندارد.


مردم بومی از آب سیلاب‌ها برای آب شرب استفاده می‌کنند و در اکثر منازل، آب‌انبارهایی برای ذخیره‌سازی آب باران وجود دارد. در صورت کمبود آب، صحرانشینان آب را از جلگه‌ها آورده اما این آب‌ها زردرنگ و دارای بوی زننده‌ای هستند. البته کنسولگری‌ها مجهز به دستگاه یخ‌ساز کوچک و نیز آب شرب هستند که به طور هفتگی با قایق‌های مصری از سوئز آورده می‌شود. زیباترین محله شهر، جدة الشامی یا دمشق نام دارد که کنسولگری‌ها، منازل افراد سرشناس، ساختمان دولت، پست، تلگراف و ... در آنجا واقع است. فقط یک حمام عمومی و یک داروخانه در شهر وجود دارد که وابسته به شهرداری است. خیابان‌های جده از مکه پاکیزه‌تر بوده اما این مانع از هجوم پشه‌ها به بازارها و منازل نشده است. از منظر فرهنگی اخیرا مدرسه‌ای در محله الشامی به هزینه دولت احداث شده و در آنجا کودکان به شیوه مصوّب در قسطنطنیه تحصیل می‌کنند.
مردم بومی از آب سیلاب‌ها برای آب شرب استفاده می‌کنند و در اکثر منازل، آب‌انبارهایی برای ذخیره‌سازی آب باران وجود دارد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص34.</ref> در صورت کمبود آب، صحرانشینان آب را از جلگه‌ها آورده اما این آب‌ها زردرنگ و دارای بوی زننده‌ای هستند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص34.</ref> البته کنسولگری‌ها مجهز به دستگاه یخ‌ساز کوچک و نیز آب شرب هستند که به طور هفتگی با قایق‌های مصری از سوئز آورده می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص35.</ref> زیباترین محله شهر، جدة الشامی یا دمشق نام دارد که کنسولگری‌ها، منازل افراد سرشناس، ساختمان دولت، پست، تلگراف و ... در آنجا واقع است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص35.</ref> فقط یک حمام عمومی و یک داروخانه در شهر وجود دارد که وابسته به شهرداری است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص35.</ref> خیابان‌های جده از مکه پاکیزه‌تر بوده اما این مانع از هجوم پشه‌ها به بازارها و منازل نشده است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص36-35.</ref> از منظر فرهنگی اخیرا مدرسه‌ای در محله الشامی به هزینه دولت احداث شده و در آنجا کودکان به شیوه مصوّب در قسطنطنیه تحصیل می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص36.</ref>


از منظر تجاری و اقتصادی جده مهمترین شهر حجاز است. در این زمان قهوه، چرم، صدف، صمغ عربی، مرجان، جانوران صدف‌دار، تسبیح آلوئه ورا، بلسان، خرما و ... به خارج از کشور صادر و از آنجا گندم، برنج، عطر، پارچه نخی، لوازم خرازی، بلور، چای، ابریشم هندی، صابون، باقالا و ... وارد می‌شود.
از منظر تجاری و اقتصادی جده مهمترین شهر حجاز است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص36.</ref> در این زمان قهوه، چرم، صدف، صمغ عربی، مرجان، جانوران صدف‌دار، تسبیح آلوئه ورا، بلسان، خرما و ... به خارج از کشور صادر و از آنجا گندم، برنج، عطر، پارچه نخی، لوازم خرازی، بلور، چای، ابریشم هندی، صابون، باقالا و ... وارد می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص37-36.</ref>
تجار ایرانی در جده، فرش، برنج، مواد سوختی، فیروزه خراسان، آلیاژ مس و روی شیراز و اصفهان، پارچه و ... می‌فروشند.
تجار ایرانی در جده، فرش، برنج، مواد سوختی، فیروزه خراسان، آلیاژ مس و روی شیراز و اصفهان، پارچه و ... می‌فروشند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص37.</ref>


==== مساجد و مقبره حوّا و تخریب آن توسط امیر سابق؛ رفیق عون ====
==== مساجد و مقبره حوّا و تخریب آن توسط امیر سابق، رفیق عون ====
مساجدی از قبیل جامع شافعی، جامع حنفی و جامع پاشا در این شهر وجود دارند که از منظر هنری و باستان‌شناسی نکته برجسته‌ای ندارند. این مساجد در تمامی ایام به روی مردم باز بوده و هر مسجد جامعی مؤذن مخصوص به خود را دارد. قبر جناب حوا (همسر حضرت آدم)، در قبرستانی کوچک در خارج از شهر واقع شده است. سر حوّا، ناف او و پاهایش هر یک مدفن جداگانه‌ای ولی با فاصله زیاد از هم دارند. اگر همانند بومیان بپذیریم که سر، ناف و پاهای حوّا از هم جدا نیستند، ‌باید بپذیریم حوّا دارای قامتی بسیار بلند بوده ولی این تصور ناشی از خرافات سده‌های بسیار کهن است. شاید به همین دلیل بود که امیر سابق مکه؛ شریف رفیق عون، سعی در تخریب این قبر داشت اما به دلیل اعتراض کنسول‌گری‌های مستقر در جده؛ مبنی بر اینکه حوّا علاوه بر مسلمانان، مادر مسیحیان نیز هست، از این امر منصرف شد.
مساجدی از قبیل جامع شافعی، جامع حنفی و جامع پاشا در این شهر وجود دارند که از منظر هنری و باستان‌شناسی نکته برجسته‌ای ندارند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص40-39.</ref> این مساجد در تمامی ایام به روی مردم باز بوده و هر مسجد جامعی مؤذن مخصوص به خود را دارد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص40.</ref> قبر جناب حوّا (همسر حضرت آدم)، در قبرستانی کوچک در خارج از شهر واقع شده است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص40.</ref> سر حوّا، ناف او و پاهایش هریک مدفن جداگانه‌ای ولی با فاصله زیاد از هم دارند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص40.</ref> اگر همانند بومیان بپذیریم که سر، ناف و پاهای حوّا از هم جدا نیستند، ‌باید بپذیریم حوّا دارای قامتی بسیار بلند بوده ولی این تصور ناشی از خرافات سده‌های بسیار کهن است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص41.</ref> شاید به همین دلیل بود که امیر سابق مکه؛ شریف رفیق عون، سعی در تخریب این قبر داشت اما به دلیل اعتراض کنسول‌گری‌های مستقر در جده؛ مبنی بر اینکه حوّا علاوه بر مسلمانان، مادر مسیحیان نیز هست، از این امر منصرف شد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص41.</ref>


==== منع خروج مسیحیان از جده و ورود آنها به شهرهای مقدس ====
==== منع خروج مسیحیان از جده و ورود آنها به شهرهای مقدس ====
مسیحیان؛ حتی کارکنان کنسولگری‌ها حق ندارند به هر بهانه‌ای از حصار شهر جده خارج و به شهرهای مقدس عربستان وارد شوند. البته تعداد کمی از مسیحیان، با ایجاد تغییر در ظاهر خود، به شکل مسلمانان درآمده، از چشمان پلیس ترک گریخته و به شهرهای مقدس وارد شدند. البته امروزه برای کنسولگری‌ها خروج از جده آسان شده و آنان برای تفریح یا ماهیگیری، به دریا می‌روند.
مسیحیان؛ حتی کارکنان کنسولگری‌ها حق ندارند به هر بهانه‌ای از حصار شهر جده خارج و به شهرهای مقدس [[عربستان]] وارد شوند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص41.</ref> البته تعداد کمی از مسیحیان، با ایجاد تغییر در ظاهر خود، به شکل مسلمانان درآمده، از چشمان پلیس ترک گریخته و به شهرهای مقدس وارد شدند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص42.</ref> البته امروزه برای کنسولگری‌ها خروج از جده آسان شده و آنان برای تفریح یا ماهیگیری، به دریا می‌روند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص42.</ref>


==== هیئت کنسولی در جده و ویژگی‌های پذیرش آنها ====
==== هیئت کنسولی در جده و ویژگی‌های پذیرش آنها ====
هشت کنسولگری‌ از کشورهای انگلستان، اتریش- لهستان، بلژیک، فرانسه، هلند، ایتالیا، ایران و روس که همگی در محله الشامی واقع شده‌اند، به فعالیت می پردازند.  
هشت کنسولگری‌ از کشورهای انگلستان، اتریش- لهستان، بلژیک، فرانسه، هلند، ایتالیا، ایران و روسیه که همگی در محله الشامی واقع شده‌اند، به فعالیت می پردازند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص43.</ref>


پذیرش هیئت کنسولی با آنچه در اروپا اتفاق می‌افتد متفاوت و به عنوان مثال در زمان ورود کنسول یا مأمور کنسولگری، هیئت کنسولی از ساعت ورود او آگاه شده و هیئت دو نفر را برای اجرای مراسم استقبال از همکار خود به پیش می‌فرستد.
پذیرش هیئت کنسولی با آنچه در اروپا اتفاق می‌افتد متفاوت و به عنوان مثال در زمان ورود کنسول یا مأمور کنسولگری، هیئت کنسولی از ساعت ورود او آگاه شده و هیئت دو نفر را برای اجرای مراسم استقبال از همکار خود به پیش می‌فرستد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص44-43.</ref>


==== سرکنسولگری ایران و روابطش با زائران ایرانی====
==== سرکنسولگری ایران و روابطش با زائران ایرانی====
کارکنان سرکنسولگری ایران عبارتند از: سرکنسول، رایزن یا دبیر، ۴ یا ۵ مباشر و یک بازرس مالی.
کارکنان سرکنسولگری ایران عبارتند از: سرکنسول، رایزن یا دبیر، چهار یا پنج مباشر و یک بازرس مالی.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص45.</ref>
سرکنسول چند روز پیش از ایام حج به جده آمده و بلافاصله پس از ایام حج، جده را ترک می‌کند. با ترک جده، قائم مقام او، یک بازرگان مقیم جده را برای رسیدگی به امور زائران برمی‌گزیند.
سرکنسول چند روز پیش از ایام حج به جده آمده و بلافاصله پس از ایام حج، جده را ترک می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص46.</ref> با ترک جده، قائم مقام او، یک بازرگان مقیم جده را برای رسیدگی به امور زائران برمی‌گزیند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص46.</ref>
همچنین اگر سرکنسول خود مایل به زیارت قبر پیامبر اکرم باشد، زائران را تا مدینه همراهی کرده و به مباشران برای صدور روادید مأموریت می‌دهد. نیز زائرانی که در گمرک گرد هم آمده‌اند را به محل کنسولگری به جهت صدور روادید، هدایت می‌کند.
همچنین اگر سرکنسول خود مایل به زیارت قبر [[حضرت محمد (ص)|پیامبر اکرم]](ص) باشد، زائران را تا مدینه همراهی کرده و به مباشران برای صدور روادید مأموریت می‌دهد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص46.</ref> نیز زائرانی که در گمرک گرد هم آمده‌اند را به محل کنسولگری به جهت صدور روادید، هدایت می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص47.</ref>


==== مکه، نمای کلی، فعالیت اقتصادی و تجاری در ایام حج ====
==== مکه، نمای کلی، فعالیت اقتصادی و تجاری در ایام حج ====
نویسنده در ابتدا به صورت مختصر، موقعیت جغرافیایی مکه، جمعیت، ورودی‌های شهر، نحوه ساخت خانه‌ها و خیابان‌ها، وضعیت آب شرب، مدارس، حمام‌ها و  چایخانه را اشاره و پس از آن به جهت شرح وضعیت اقتصادی مکه در ایام حج اشاره دارد:
نویسنده در ابتدا به صورت مختصر، موقعیت جغرافیایی مکه، جمعیت، ورودی‌های شهر، نحوه ساخت خانه‌ها و خیابان‌ها، وضعیت آب شرب، مدارس، حمام‌ها و  چایخانه را اشاره<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص50-49.</ref> و پس از آن پیرامون وضعیت اقتصادی مکه در ایام حج می‌نویسد:
بیشترین سهم تجارت از آنِ بازرگانان هندی و جاوایی است. زائران برای خرید سوغاتی اقدام می‌کنند و زائران ایرانی مفرغ، مصنوعات و پارچه‌های هندی، ابریشم بغدادی، حصیرهای جاوایی، عطر، تسبیح و خرما خریداری می‌کنند.
بیشترین سهم تجارت از آنِ بازرگانان هندی و جاوایی (ساکن یکی از جزایر کشور اندونزی) است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست نوشته‌های حج، 1401ش، ص50.</ref> زائران برای خرید سوغاتی اقدام می‌کنند و زائران ایرانی مفرغ، مصنوعات و پارچه‌های هندی، ابریشم بغدادی، حصیر، عطر، تسبیح و خرما خریداری می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص50.</ref>
از مشاغل موجود در این ایام، صرافی، کتاب‌فروشی کنار درب‌های کعبه، فروش صندلی، نیمکت، کجاوه، سبدهای کوچک بافته شده‌ از لیف خرما و صندوق‌هایی مخصوص حمل آب زمزم، می‌باشد.
از مشاغل موجود در این ایام، صرّافی، کتاب‌فروشی کنار درب‌های [[کعبه]]، فروش صندلی، نیمکت، کجاوه، سبدهای کوچک بافته شده‌ از لیف خرما و صندوق‌هایی مخصوص حمل [[زمزم|آب زمزم]]، می‌باشد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص51-50.</ref>


==== نقش و اقتدار امیر یا والی مکه ====
==== نقش و اقتدار امیر یا والی مکه ====
هرچند امیر مکه نسبت به والی مکه، از قدرت بیشتری برخوردار نبوده، عهده‌دار امور مربوط به زائران و مسائل حج است، اما از اقتدار و نفوذ قابل توجهی نسبت به والی مکه برخوردار است. او از نسل پیامبر بوده و به همین سبب، دارای نفوذ معنوی بر اعراب و زائران می‌باشد. همچنین زائران در طول مسیر خود تنها به سخنان او گوش می‌دهند. فرامین و اطلاعیه‌های مربوط به زائران به نام او صادر می‌شود.
هرچند امیر مکه نسبت به والی مکه، از قدرت بیشتری برخوردار نبوده، عهده‌دار امور مربوط به زائران و مسائل حج است، اما از اقتدار و نفوذ قابل توجهی نسبت به والی مکه برخوردار است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص53-52.</ref> او از نسل پیامبر(ص) بوده و به همین سبب، دارای نفوذ معنوی بر اعراب و زائران می‌باشد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص53.</ref> همچنین زائران در طول مسیر خود، تنها به سخنان او گوش می‌دهند و فرامین و اطلاعیه‌های مربوط به زائران به نام او صادر می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص53.</ref>


==== بزرگداشت عید قربان در منا و ضیافت رسمی در خیمه‌گاه امیر ====
==== بزرگداشت عید قربان در منا و ضیافت رسمی در خیمه‌گاه امیر ====
در روز دهم ذی‌الحجه با حضور تمام زائران مراسم بزرگداشت عید قربان در منا و در خیمه‌گاه امیر مکه برگزار می‌شود. در این مراسم، والی حجاز، سرکنسول ایران و کنسول وی، بخشداران مقامات نظامی و شاهزادگان با لباس یکسان در این ضیافت حضور دارند. با آمدن میهمانان، امیر به چادر اصلی خود وارد می شود و حضار به سوی او آمده ضمن تبریک عید دست او را فشرده یا بر آن بوسه می زنند. در ادامه مراسم‌هایی از قبیل سان دیدن از سربازان ارتش حجاز و اعراب صحرانشین، خواندن نوشته سلطان (پادشاه عثمانی) برای همگان به اجرا درمی‌آید.
در روز دهم ذی‌الحجّه با حضور تمام زائران مراسم بزرگداشت عید قربان در منا و در خیمه‌گاه امیر مکه برگزار می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص55.</ref> در این مراسم، والی حجاز، سرکنسول ایران و کنسول وی، بخشداران مقامات نظامی و شاهزادگان با لباس یکسان در این ضیافت حضور دارند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص56.</ref> با آمدن میهمانان، امیر به چادر اصلی خود وارد می‌شود و حضار به سوی او آمده ضمن تبریک عید دست او را فشرده یا بر آن بوسه می‌زنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص56.</ref> در ادامه مراسم‌هایی از قبیل سان دیدن از سربازان ارتش حجاز و اعراب صحرانشین، خواندن نوشته سلطان (پادشاه عثمانی) برای همگان به‌اجرا درمی‌آید.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص57-56.</ref>


==== چراغانی و آتش‌بازی در منا و پذیرایی در خیمه‌گاه سرکنسول ایران ====
==== چراغانی و آتش‌بازی در منا و پذیرایی در خیمه‌گاه سرکنسول ایران ====
تمام خیمه‌ها در شب عید قربان چراغانی می‌شود و پس از غروب آفتاب، توپخانه ارتش حجاز، مقابل خیمه‌گاه امیر و سپس خیمه‌گاه والی، اقدام به شلیک توپ می‌کند. زائران نیز چادرهای خود را با فانوس‌های نفتی و شمعدان و ثروتمندان با چراغ‌های برقی که از مغازه‌های مکه اجاره کرده‌اند، چراغانی می‌کنند. در این شب، انواع آتش بازی‌ها نیز انجام می‌شود.
تمام خیمه‌ها در شب عید قربان چراغانی می‌شود و پس از غروب آفتاب، توپخانه ارتش حجاز، مقابل خیمه‌گاه امیر و سپس خیمه‌گاه والی، اقدام به شلیک توپ می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص60-59.</ref> زائران نیز چادرهای خود را با فانوس‌های نفتی و شمعدان و ثروتمندان با چراغ‌های برقی که از مغازه‌های مکه اجاره کرده‌اند، چراغانی می‌کنند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص60.</ref> در این شب، انواع آتش‌بازی‌ها نیز انجام می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص60.</ref>
 
==== محمل‌های سوری و مصری ====
محمل، اتاقک چوبی است که بر پشت شتر می‌گذارند و همراه با کاروان به مدینه و مکه می‌آیند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص62.</ref> محمل‌ها یا از مصر و یا از سوریه می‌رسند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص62.</ref> از زمان سلطان سلیم اول هر سال دو محمل؛ یکی از مصر که حامل [[پرده کعبه]] است و دیگری از سوریه که حامل اموال و هدایا است؛ به همراه محافظان نظامی، به مکه ارسال می‌شود. <ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص62.</ref>در روز هشتم ذی‌الحجه محمل‌ها به همراه محافظان نظامی خود به منا و کوه عرفات رفته علاوه بر شلیک ۲۱ گلوله توپ،خیمه‌گاه خود را چراغانی و اقدام به نواختن مارش می‌کند.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص64.</ref>
 
=== فصل سوم: زائران و مناسک حج ===
این فصل شامل دو بخش بوده نویسنده ابتدا ویژگی‌های زائران مناطق مختلف دنیا از جمله جاوائیان، ایرانیان، آفریقایی‌ها، هندی‌ها، ترکستانی‌ها و بخارایی‌ها را گزارش کرده<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص72-65.</ref> پس از آن به توضیحاتی پیرامون آیین‌های حج مثل [[احرام|احرام]]، [[طواف]] و نماز آن، [[سعی]] بین [[صفا و مروه]]، مناسک منا و عرفات، [[رمی|رمی جمرات]] و تاریخ آنها می‌پردازد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص100-72.</ref>


==== محمل های سوری و مصری ====
=== نتیجه‌گیری: نقش اجتماعی و اقتصادی حج ===
محمل، اتاقک چوبی است که بر پشت شتر می‌گذارند و همراه با کاروان به مدینه و مکه می‌آیند. محمل‌ها یا از مصر و یا از سوریه می‌رسند. از زمان سلطان سلیم اول هر سال دو محمل؛ یکی از مصر که حامل پرده کعبه است و دیگری از سوریه که حامل اموال و هدایا است؛ به همراه محافظان نظامی، به مکه ارسال می‌شود. در روز هشتم ذی‌الحجه محمل‌ها به همراه محافظان نظامی خود به منا و کوه عرفات رفته علاوه بر شلیک ۲۱ گلوله توپ،خیمه‌گاه خود را چراغانی و اقدام به نواختن مارش می‌کند.
حج نقطه پیوند ملت‌های مختلف شرقی است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص101.</ref> طبقات اجتماعی مختلف بدون هیچ تفاوتی در کنار هم حج به‌جا می‌آورند و مردم‌سالاری به معنای واقعی کلمه تحقق می‌یابد.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص101.</ref> اعمال حج با وجود هزاران انسانی که از کشورهای مختلف آمده‌اند، بدون هر نظارتی، در آرامش برگزار شده و هیچ‌کس به جهت ترس از باطل شدن حج خود، کوچک‌ترین جرمی مرتکب نمی‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص101.</ref>


=== زائران و مناسک حج ===
حج  به عنوان تنها منبع اقتصادی منطقه حجاز، هم برای بومیان و هم برای تاجران کشورهای مختلف، به‌عنوان یک فعالیت درآمدزا محسوب می‌شود.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص102.</ref> این حجم از پولی که طیّ بیش از هزار سال به شهرهای مقدس عربستان آمده صرف توسعه اقتصادی و اجتماعی شهرهای مقدس نشده و حکومت مانع هرگونه اصلاح ساختاری است.<ref>رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص103.</ref>
این فصل شامل دو بخش است. نویسنده در این فصل ابتدا ویژگی‌های زائران کشورها و مناطق مختلف دنیا از جمله جاوائیان، ایرانیان، آفریقایی‌ها، هندی‌ها، ترکستانی‌ها و بخارایی‌ها را گزارش کرده پس از آن به توضیحاتی پیرامون آیین‌های حج مثل احرام، طواف و نماز آن، سعی بین صفا و مروه، مناسک منا و عرفات، رمی جمرات و تاریخ آنها می پردازد.


== چاپ و نشر ==
== چاپ و نشر ==


این کتاب توسط [[پژوهشکده حج و زیارت]] و [[نشر مشعر]]، در بهار 1401 و در 198 صفحه، به چاپ‌ رسیده‌ است.
این کتاب توسط [[پژوهشکده حج و زیارت]] و [[نشر مشعر]]، در بهار 1401 و در 103 صفحه، به‌چاپ‌ رسیده‌ است.


==پانویس==
==پانویس==
خط ۱۳۲: خط ۱۳۵:
{{منابع}}
{{منابع}}


* فرض پوریان، محمد و باذلی، رضا، موسوعه رد شبهات (18)، تهران، مشعر، 1401ش.
* رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، تهران، مشعر، 1401ش.

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۱ اوت ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۰۱

Mz.zamiri
پدید آورندگان
نویسنده حسین کاظم زاده ایرانشهر
برگرداننده مهدی رستگار اصل
محتوا
موضوع سفرنامه حج
نشر
تعداد صفحات 103
ناشر مشعر
محل نشر تهران
تاریخ نشر بهار 1401
شابک 9789645409713
رده‌بندی کنگره ‌BP 188/8
رده‌بندی دیویی 297/357

دست‌نوشته‌های حج نوشته مهدی رستگار اصل، ترجمه کتاب سفرنامه‌های حج (1911-1910م) اثر حسین کاظم‌زاده ایرانشهر است. کتاب دربردارنده زندگی‌نامه و تحصیلات مؤلف، آثار قلمی مؤلف و [گزارشی] درباره کتاب و سه فصل سازمان اقتصادی حج ایرانیان، مقامات و شهرها، زائران و مناسک حج و یک نتیجه‌گیری است.

نویسنده و محتوای اثر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دست‌نوشته‌های حج، نوشته مهدی رستگار اصل می‌باشد. این اثر ترجمه کتابی با عنوان سفرنامه‌های حج (1911-1910م)، به قلم حسین کاظم‌زاده ایرانشهر می‌باشد.[۱]

کتاب از یک مقدمه (از مترجم) حاوی زندگی‌نامه و تحصیلات مؤلف، آثار قلمی مؤلف و [گزارشی] درباره کتاب،[۲] و سه فصل[۳] و یک نتیجه‌گیری تشکیل شده است. محتوای فصل‌های سه‌گانه کتاب عبارت‌اند از:

فصل اول: سازمان اقتصادی حج ایرانیان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

فصل اول خود شامل ده زیربخش است:

عزیمت از ایران[ویرایش | ویرایش مبدأ]

با فرارسیدن ایام حج، مسافران همسفر و کاروان مناسب می‌جویند.[۴] چارچیان (چاوشان) به راه افتاده و با خواندن اشعار مذهبی، مردم را به انجام فریضه حج فرا می‌خوانند.[۵]

کاروان و ترکیب آن[ویرایش | ویرایش مبدأ]

زائران به دلیل سختی سفر، فقدان امکانات تردّد و امنیت، به دنبال همراهی کاروان‌داران هستند.[۶] تعدادی از اعضای کاروان، خدمه یا «عکّام» نام دارند که کاروان‌دار آنها را برای خدمت به زائران، استخدام می‌کند.[۷] حاملان آب یا «سقایان»، وظیفه آب‌رسانی به زوار را، در طول مسیر حج بر عهده دارند.[۸] نیز چاوشان (که مأموریت اصلی آنان خواندن قصایدی در مدح امامان(ع) است)، درویشان، پیاده‌ها و حجه‌فروشان (به‌جا آورندگان حج به نیابت از اموات) نیز حضور داشته و از پرداخت هزینه‌های کاروان، معاف‌اند.[۹]

بروات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

زائران تمام پول مورد نیاز خود را به همراه نیاورده و از بروات (حواله دریافت پول) که در هر شهری قابلیت تبدیل‌شدن به پول نقد را دارد، استفاده می‌کنند.[۱۰]

قراردادها و اختلافات ناشی از آنها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

عقد قرارداد میان زائر و کاروان‌دار بدون دخالت دولت بوده و دولت تنها در بروز اختلافات میانجی‌گری می‌کند.[۱۱] سه نوع قرارداد رایج شده است: «ساده یا شفاهی» که بین کاروان‌دار با زائران پیاده یا زائرانی که خود دارای مَرکب، خادم و مواد غذایی هستند، بسته می‌شود.[۱۲] «اجاره مَرکب، چادر و خدمات» که کاروان‌دار در قبال تسویه هزینه‌ها، نسبت به تهیه مَرکب، محل اقامت به بهای مشخص شده و نیز ملزومات سفر، متعهد می‌شود.[۱۳] «مُکفی» که به موجب آن کاروان‌دار عهده‌دار تهیه همه ملزومات سفر می‌شود، و زائر بایستی هزینه سفر (بین 150 تا 400 تومان) را در دو یا سه قسط، پرداخت کند. این نوع قرارداد چندان اطمینان‌بخش نبوده زیرا زائر در اختیار کاروان‌دار قرار می‌گیرد و در موارد بسیاری؛ مخصوصا در مورد زمان پرداخت اقساط، اختلاف نظر ایجاد می‌شود.[۱۴] در صورت بروز اختلاف، سرکنسول ایران در جدّه با تشکیل دادگاه موقت یا با مداخله مستقیم، مسئله را حل می‌کند.[۱۵]

راه‌ها و وسایل نقلیه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

زائرانی که از جنوب ایران به حج می‌روند از راه خلیج فارس، عدن و جدّه به مکه می‌رسند.[۱۶] اما آنانی که خواستار زیارت مدینه پیش از مکه باشند، از مسیر بغداد، حلب و دمشق می‌روند و از آنجا با راه‌آهن حجاز، به مدینه سفر می‌کنند.[۱۷] برخی دیگر از مدینه بــه دمشق و بیروت و از آنجا با کشتی به جدّه یا از راه ينبع - جــدّه بـه حـج می‌روند.[۱۸] زائران ناحیه شمال ایران و قفقاز، بخارا و ترکستان، از مسیر قسطنطنیه - جدّه به مکه می‌رسند.[۱۹] همچنین برخی زائران از مسیر قسطنطنیه، مصر و جدّه و برخی دیگر از قسطنطنیه، بیروت، دمشق و مدینه به حج می‌روند و از مسیر جدّه - بیروت باز می‌گردند.[۲۰]

شرکت ایرانی حمل و نقل دریایی ناصری[ویرایش | ویرایش مبدأ]

زائران مسیر خلیج فارس، از قایق‌های شرکت حمل و نقل دریایی ناصری استفاده می‌کنند. این شرکت در عهد ناصرالدّین شاه، تأسیس شده و سهام‌داران آن همگی ایرانی‌اند.[۲۱] آنها در موسم حج، خدمات منظمی را در مسیر بوشهر و جده ارائه داده و با پرچم انگلستان در تردّداند.[۲۲]

در عصر حاضر، شرکت دارای هجده قایق بوده و ناخدایان آن بیشتر انگلیسی و برخی نیز هندی هستند. به منظور تسهیل خدمات‌رسانی به زائران، تعدادی از اهالی جنوب ایران؛ به عنوان منشی یا مترجم، در هر قایق حضور دارند.[۲۳]

سازماندهی خدمت‌رسانی به زائران در مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

جهت خدمت‌رسانی بهتر به زائران و بدون دخالت دولت، مُطَوِّفین یعنی ایرانیان عرب زبانِ ساکنِ مکه و جده، وظایفی را بر عهده می‌گیرند.[۲۴] شهرهای ایران میان آنان تقسیم می‌شود و مناسک حج و قرائت اذکار واجب را به زائران آموزش داده با کمک عوامل خود، زوّار را در انجام حج هدایت می‌کنند.[۲۵] آنان در قبال انجام وظیفه، علاوه بر دریافت هدایا بابت هر زائر مبلغی را دریافت می‌کنند.[۲۶]

سازماندهی خدمت‌رسانی در جدّه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مطوّفین در جدّه کارگزارانی برای استقبال از زائران و نیز خانه‌دارانی با اتاق‌های متعدّد در اختیار دارند.[۲۷] هرگاه قایقی به بندر جدّه می‌رسد، تمامی کارگزاران و خانه‌داران؛ در بندر، گرد هم می‌آیند.[۲۸] به زائران وکیل مخصوصی اعلام می‌شود و تعداد زائران توزیع شده بین وکلای مطوّفین یادداشت می‌شود.[۲۹] پس از تقسیم زوّار میان وکلا، هر وکیل نامه‌ای با محتوای تعداد زائران و روز حرکت آنها برای مطوّفِ خود می‌فرستد تا وی خدمتکاران خود را برای استقبال از زائران بفرستد، اما به دلیل اشتغال زیاد، از این کار سر باز می‌زند.[۳۰]

بیتوته در منا و عرفات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

زائران در هشتمین شب ذی الحجّه از مکه به منا می‌روند، شب را در آنجا بیتوته کرده و بامداد روز بعد عازم عرفات می‌شوند.[۳۱] باتوجه به کمبود اقلام ضروری در منطقه کاروان‌داران با تهیه چادر، فانوس، آب و ... نقش مهمی در اجرای هرچه بهتر مناسک ایفا می‌کنند.[۳۲] مطوّفین، وکلا و خدمتکاران، راهنمای زائران در مناسک واجب هستند.[۳۳]

بازگشت از زیارت خانه خدا[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پس از بازگشت از منا و عرفات، زائران به مکه بازگشته و آماده ترک این شهر می‌شوند.[۳۴] زائران مدینه نرفته به سمت مدینه و دیگر زائران با پرداخت اجاره قایق به خلیج فارس یا قسطنطنیه و بعد از آن به وطن خود برمی‌گردند.[۳۵] قبایل صحرانشین ساکن در مسیر مکه به مدینه، از زائران ایرانی در هنگام گذر از سرزمین‌هایشان باج می‌گیرند که باج خاوه نام دارد.[۳۶]

فصل دوم: مقامات و شهرها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این فصل از ده زیربخش تشکیل شده که عبارتند از:

جدّه، جنبه عمومی و حرکت اقتصادی در ایام حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]

جده جمعیتی نزدیک به ۲۵ هزار مسلمان دارد که در آن علاوه بر کنسولگری قدرت‌های اروپایی، مسیحیانی حضور دارند که شغلشان خدمت در دفاتر کشتی‌رانی تجارتخانه‌ها یا خرده‌پایی است.[۳۷] ساختمان‌های شهر فاقد هرگونه ویژگی ساختاری هستند که از سه یا چهار طبقه و از گل رس یا چوب ساخته شده‌اند.[۳۸] به علت کمبود آب، هیچ فضای سبزی به جز چند اصله درخت وحشی؛ در باغ کاخ دولت و کاخ رئیس شهرداری وجود ندارد.[۳۹]

مردم بومی از آب سیلاب‌ها برای آب شرب استفاده می‌کنند و در اکثر منازل، آب‌انبارهایی برای ذخیره‌سازی آب باران وجود دارد.[۴۰] در صورت کمبود آب، صحرانشینان آب را از جلگه‌ها آورده اما این آب‌ها زردرنگ و دارای بوی زننده‌ای هستند.[۴۱] البته کنسولگری‌ها مجهز به دستگاه یخ‌ساز کوچک و نیز آب شرب هستند که به طور هفتگی با قایق‌های مصری از سوئز آورده می‌شود.[۴۲] زیباترین محله شهر، جدة الشامی یا دمشق نام دارد که کنسولگری‌ها، منازل افراد سرشناس، ساختمان دولت، پست، تلگراف و ... در آنجا واقع است.[۴۳] فقط یک حمام عمومی و یک داروخانه در شهر وجود دارد که وابسته به شهرداری است.[۴۴] خیابان‌های جده از مکه پاکیزه‌تر بوده اما این مانع از هجوم پشه‌ها به بازارها و منازل نشده است.[۴۵] از منظر فرهنگی اخیرا مدرسه‌ای در محله الشامی به هزینه دولت احداث شده و در آنجا کودکان به شیوه مصوّب در قسطنطنیه تحصیل می‌کنند.[۴۶]

از منظر تجاری و اقتصادی جده مهمترین شهر حجاز است.[۴۷] در این زمان قهوه، چرم، صدف، صمغ عربی، مرجان، جانوران صدف‌دار، تسبیح آلوئه ورا، بلسان، خرما و ... به خارج از کشور صادر و از آنجا گندم، برنج، عطر، پارچه نخی، لوازم خرازی، بلور، چای، ابریشم هندی، صابون، باقالا و ... وارد می‌شود.[۴۸] تجار ایرانی در جده، فرش، برنج، مواد سوختی، فیروزه خراسان، آلیاژ مس و روی شیراز و اصفهان، پارچه و ... می‌فروشند.[۴۹]

مساجد و مقبره حوّا و تخریب آن توسط امیر سابق، رفیق عون[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مساجدی از قبیل جامع شافعی، جامع حنفی و جامع پاشا در این شهر وجود دارند که از منظر هنری و باستان‌شناسی نکته برجسته‌ای ندارند.[۵۰] این مساجد در تمامی ایام به روی مردم باز بوده و هر مسجد جامعی مؤذن مخصوص به خود را دارد.[۵۱] قبر جناب حوّا (همسر حضرت آدم)، در قبرستانی کوچک در خارج از شهر واقع شده است.[۵۲] سر حوّا، ناف او و پاهایش هریک مدفن جداگانه‌ای ولی با فاصله زیاد از هم دارند.[۵۳] اگر همانند بومیان بپذیریم که سر، ناف و پاهای حوّا از هم جدا نیستند، ‌باید بپذیریم حوّا دارای قامتی بسیار بلند بوده ولی این تصور ناشی از خرافات سده‌های بسیار کهن است.[۵۴] شاید به همین دلیل بود که امیر سابق مکه؛ شریف رفیق عون، سعی در تخریب این قبر داشت اما به دلیل اعتراض کنسول‌گری‌های مستقر در جده؛ مبنی بر اینکه حوّا علاوه بر مسلمانان، مادر مسیحیان نیز هست، از این امر منصرف شد.[۵۵]

منع خروج مسیحیان از جده و ورود آنها به شهرهای مقدس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مسیحیان؛ حتی کارکنان کنسولگری‌ها حق ندارند به هر بهانه‌ای از حصار شهر جده خارج و به شهرهای مقدس عربستان وارد شوند.[۵۶] البته تعداد کمی از مسیحیان، با ایجاد تغییر در ظاهر خود، به شکل مسلمانان درآمده، از چشمان پلیس ترک گریخته و به شهرهای مقدس وارد شدند.[۵۷] البته امروزه برای کنسولگری‌ها خروج از جده آسان شده و آنان برای تفریح یا ماهیگیری، به دریا می‌روند.[۵۸]

هیئت کنسولی در جده و ویژگی‌های پذیرش آنها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

هشت کنسولگری‌ از کشورهای انگلستان، اتریش- لهستان، بلژیک، فرانسه، هلند، ایتالیا، ایران و روسیه که همگی در محله الشامی واقع شده‌اند، به فعالیت می پردازند.[۵۹]

پذیرش هیئت کنسولی با آنچه در اروپا اتفاق می‌افتد متفاوت و به عنوان مثال در زمان ورود کنسول یا مأمور کنسولگری، هیئت کنسولی از ساعت ورود او آگاه شده و هیئت دو نفر را برای اجرای مراسم استقبال از همکار خود به پیش می‌فرستد.[۶۰]

سرکنسولگری ایران و روابطش با زائران ایرانی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

کارکنان سرکنسولگری ایران عبارتند از: سرکنسول، رایزن یا دبیر، چهار یا پنج مباشر و یک بازرس مالی.[۶۱] سرکنسول چند روز پیش از ایام حج به جده آمده و بلافاصله پس از ایام حج، جده را ترک می‌کند.[۶۲] با ترک جده، قائم مقام او، یک بازرگان مقیم جده را برای رسیدگی به امور زائران برمی‌گزیند.[۶۳] همچنین اگر سرکنسول خود مایل به زیارت قبر پیامبر اکرم(ص) باشد، زائران را تا مدینه همراهی کرده و به مباشران برای صدور روادید مأموریت می‌دهد.[۶۴] نیز زائرانی که در گمرک گرد هم آمده‌اند را به محل کنسولگری به جهت صدور روادید، هدایت می‌کند.[۶۵]

مکه، نمای کلی، فعالیت اقتصادی و تجاری در ایام حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نویسنده در ابتدا به صورت مختصر، موقعیت جغرافیایی مکه، جمعیت، ورودی‌های شهر، نحوه ساخت خانه‌ها و خیابان‌ها، وضعیت آب شرب، مدارس، حمام‌ها و چایخانه را اشاره[۶۶] و پس از آن پیرامون وضعیت اقتصادی مکه در ایام حج می‌نویسد: بیشترین سهم تجارت از آنِ بازرگانان هندی و جاوایی (ساکن یکی از جزایر کشور اندونزی) است.[۶۷] زائران برای خرید سوغاتی اقدام می‌کنند و زائران ایرانی مفرغ، مصنوعات و پارچه‌های هندی، ابریشم بغدادی، حصیر، عطر، تسبیح و خرما خریداری می‌کنند.[۶۸] از مشاغل موجود در این ایام، صرّافی، کتاب‌فروشی کنار درب‌های کعبه، فروش صندلی، نیمکت، کجاوه، سبدهای کوچک بافته شده‌ از لیف خرما و صندوق‌هایی مخصوص حمل آب زمزم، می‌باشد.[۶۹]

نقش و اقتدار امیر یا والی مکه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

هرچند امیر مکه نسبت به والی مکه، از قدرت بیشتری برخوردار نبوده، عهده‌دار امور مربوط به زائران و مسائل حج است، اما از اقتدار و نفوذ قابل توجهی نسبت به والی مکه برخوردار است.[۷۰] او از نسل پیامبر(ص) بوده و به همین سبب، دارای نفوذ معنوی بر اعراب و زائران می‌باشد.[۷۱] همچنین زائران در طول مسیر خود، تنها به سخنان او گوش می‌دهند و فرامین و اطلاعیه‌های مربوط به زائران به نام او صادر می‌شود.[۷۲]

بزرگداشت عید قربان در منا و ضیافت رسمی در خیمه‌گاه امیر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در روز دهم ذی‌الحجّه با حضور تمام زائران مراسم بزرگداشت عید قربان در منا و در خیمه‌گاه امیر مکه برگزار می‌شود.[۷۳] در این مراسم، والی حجاز، سرکنسول ایران و کنسول وی، بخشداران مقامات نظامی و شاهزادگان با لباس یکسان در این ضیافت حضور دارند.[۷۴] با آمدن میهمانان، امیر به چادر اصلی خود وارد می‌شود و حضار به سوی او آمده ضمن تبریک عید دست او را فشرده یا بر آن بوسه می‌زنند.[۷۵] در ادامه مراسم‌هایی از قبیل سان دیدن از سربازان ارتش حجاز و اعراب صحرانشین، خواندن نوشته سلطان (پادشاه عثمانی) برای همگان به‌اجرا درمی‌آید.[۷۶]

چراغانی و آتش‌بازی در منا و پذیرایی در خیمه‌گاه سرکنسول ایران[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تمام خیمه‌ها در شب عید قربان چراغانی می‌شود و پس از غروب آفتاب، توپخانه ارتش حجاز، مقابل خیمه‌گاه امیر و سپس خیمه‌گاه والی، اقدام به شلیک توپ می‌کند.[۷۷] زائران نیز چادرهای خود را با فانوس‌های نفتی و شمعدان و ثروتمندان با چراغ‌های برقی که از مغازه‌های مکه اجاره کرده‌اند، چراغانی می‌کنند.[۷۸] در این شب، انواع آتش‌بازی‌ها نیز انجام می‌شود.[۷۹]

محمل‌های سوری و مصری[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محمل، اتاقک چوبی است که بر پشت شتر می‌گذارند و همراه با کاروان به مدینه و مکه می‌آیند.[۸۰] محمل‌ها یا از مصر و یا از سوریه می‌رسند.[۸۱] از زمان سلطان سلیم اول هر سال دو محمل؛ یکی از مصر که حامل پرده کعبه است و دیگری از سوریه که حامل اموال و هدایا است؛ به همراه محافظان نظامی، به مکه ارسال می‌شود. [۸۲]در روز هشتم ذی‌الحجه محمل‌ها به همراه محافظان نظامی خود به منا و کوه عرفات رفته علاوه بر شلیک ۲۱ گلوله توپ،خیمه‌گاه خود را چراغانی و اقدام به نواختن مارش می‌کند.[۸۳]

فصل سوم: زائران و مناسک حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این فصل شامل دو بخش بوده نویسنده ابتدا ویژگی‌های زائران مناطق مختلف دنیا از جمله جاوائیان، ایرانیان، آفریقایی‌ها، هندی‌ها، ترکستانی‌ها و بخارایی‌ها را گزارش کرده[۸۴] پس از آن به توضیحاتی پیرامون آیین‌های حج مثل احرام، طواف و نماز آن، سعی بین صفا و مروه، مناسک منا و عرفات، رمی جمرات و تاریخ آنها می‌پردازد.[۸۵]

نتیجه‌گیری: نقش اجتماعی و اقتصادی حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حج نقطه پیوند ملت‌های مختلف شرقی است.[۸۶] طبقات اجتماعی مختلف بدون هیچ تفاوتی در کنار هم حج به‌جا می‌آورند و مردم‌سالاری به معنای واقعی کلمه تحقق می‌یابد.[۸۷] اعمال حج با وجود هزاران انسانی که از کشورهای مختلف آمده‌اند، بدون هر نظارتی، در آرامش برگزار شده و هیچ‌کس به جهت ترس از باطل شدن حج خود، کوچک‌ترین جرمی مرتکب نمی‌شود.[۸۸]

حج به عنوان تنها منبع اقتصادی منطقه حجاز، هم برای بومیان و هم برای تاجران کشورهای مختلف، به‌عنوان یک فعالیت درآمدزا محسوب می‌شود.[۸۹] این حجم از پولی که طیّ بیش از هزار سال به شهرهای مقدس عربستان آمده صرف توسعه اقتصادی و اجتماعی شهرهای مقدس نشده و حکومت مانع هرگونه اصلاح ساختاری است.[۹۰]

چاپ و نشر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این کتاب توسط پژوهشکده حج و زیارت و نشر مشعر، در بهار 1401 و در 103 صفحه، به‌چاپ‌ رسیده‌ است.

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، شناسنامه کتاب.
  2. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص13-8.
  3. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص103-15.
  4. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص15.
  5. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص15.
  6. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص16.
  7. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص17-16.
  8. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص17.
  9. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص17.
  10. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص18.
  11. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص18.
  12. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص19.
  13. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص19.
  14. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص20-19.
  15. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص20.
  16. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21-20.
  17. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21.
  18. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21.
  19. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21.
  20. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص21.
  21. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص22.
  22. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص22.
  23. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص22.
  24. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص23-22.
  25. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص24-23.
  26. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص24.
  27. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص24.
  28. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص24.
  29. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص25.
  30. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص26.
  31. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص27.
  32. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص27.
  33. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص27.
  34. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص28.
  35. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص28.
  36. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص28.
  37. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص33.
  38. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص34.
  39. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص34.
  40. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص34.
  41. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص34.
  42. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص35.
  43. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص35.
  44. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص35.
  45. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص36-35.
  46. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص36.
  47. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص36.
  48. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص37-36.
  49. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص37.
  50. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص40-39.
  51. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص40.
  52. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص40.
  53. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص40.
  54. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص41.
  55. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص41.
  56. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص41.
  57. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص42.
  58. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص42.
  59. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص43.
  60. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص44-43.
  61. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص45.
  62. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص46.
  63. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص46.
  64. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص46.
  65. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص47.
  66. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص50-49.
  67. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست نوشته‌های حج، 1401ش، ص50.
  68. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص50.
  69. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص51-50.
  70. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص53-52.
  71. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص53.
  72. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص53.
  73. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص55.
  74. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص56.
  75. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص56.
  76. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص57-56.
  77. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص60-59.
  78. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص60.
  79. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص60.
  80. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص62.
  81. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص62.
  82. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص62.
  83. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص64.
  84. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص72-65.
  85. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص100-72.
  86. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص101.
  87. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص101.
  88. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص101.
  89. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص102.
  90. ↑ رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، 1401ش، ص103.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  • رستگار اصل، مهدی، دست‌نوشته‌های حج، تهران، مشعر، 1401ش.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=کاربر:Mz.zamiri&oldid=54856»