آیه ۱۹۷ سوره بقره: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (added Category:آیه های مربوط به حج using HotCat) |
برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه |
||
| (۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط یک کاربر دیگر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{آیات حج و حرمین}} | |||
'''آیه ۱۹۷ سوره بقره'''، آیه‌ای از [[قرآن]]، که در آن [[ایام الحج|موسم حج]]، ماه‌های مشخصی دانسته شده که قابل تبدیل نیستند و به برخی از [[محرمات احرام]]، مانند [[آمیزش]] و [[جدال]] پرداخته است. | |||
== متن و ترجمه == | == متن و ترجمه == | ||
{{قرآن | {{قرآن | ||
| متن = الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ | | متن = الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی وَاتَّقُونِ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ | ||
| ترجمه = حج در | | ترجمه = حج در ماه‌های معّینی است، پس هر کس در این [ماه]ها حج را [بر خود] واجب گرداند، [بداند که] در اثنای حج همبستری و گناه و جدال [روا] نیست، و هر کار نیکی انجام می‌دهید خدا آن را می‌داند، و برای خود توشه برگیرید که در حقیقت بهترین توشه پرهیزگاری است و ای خردمندان از من پروا کنید! | ||
}} | }} | ||
== شرح واژگان == | == شرح واژگان == | ||
«[[رفث]]» در لغت به معنای فحش و ناسزا گفتن است.<ref>المصباح المنیر، ذیل واژه رفث؛ لسان العرب، ذیل وازه رفث.</ref> برخی از لغت‌شناسان افزوده‌اند این واژه کنایه از [[جماع]] است و در مطلق رفتار و گفتار و روابط جنسی بین زن و مرد به کار می‌رود.<ref>صحاح اللغه، ذیل واژه رفث.</ref> | |||
= | به گفته برخی از لغت‌شناسان، واژه «فسق» به معنای خروج از اطاعت خدا و بیرون رفتن از طریق حق است.<ref>لسان العرب، ذیل واژه فسق.</ref> این واژه در [[قرآن]] به معنای خارج شدن از طاعت به‌کار رفته است.<ref group="یادداشت">{{آیه|فَسَجَدُوا إِلاّٰ إِبْلِیسَ کٰانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ}}(سوره اسراء، آیه۵٠)</ref> | ||
واژه «[[جدال]]» در اصل به معنای پیچیدن و محکم کردن طناب است؛ و در مناظرات به معنای گفتگو کردن دو نفر برای پیروزی بر یکدیگر است، گویا هر کدام می‌خواهد حرف خود را محکم کند.<ref>لسان العرب، ذیل واژه جدل؛ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه جدل.</ref> | |||
== محتوا == | == محتوا == | ||
=== زمان حجّ === | |||
{{اصلی|ایام الحج}} | |||
بر اساس عبارت {{آیه|اَلْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومٰات}}، [[حج]] را نمی‌توان در همه ماه‌های سال انجام داد، بلکه باید زمانی خاص و تنها در چند ماه انجام شود.<ref>تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٢؛ تفسیر کبیر، ج۵، ص١٧٧؛ تفسیر قرطبی، ج٢، ص۴٠۶.</ref> مفسران این ماه‌ها را [[شوال]]، [[ذوالقعده]] و [[ذوالحجه]] دانسته‌اند.<ref>مجمع البیان، ج١، ص٢٩٣؛ تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٢؛ تفسیرکبیر، ج۵، ص١٧۶؛ تفسیر قرطبی، ج٢، ص۴٠۵؛ تفسیر المنار، ج٢، ص٢٢۶؛ تفسیر المیزان، ج٢، ص٧٨؛ تفسیر نمونه، ج٢، ص٢٧.</ref> آیه را بیانگر این دانسته‌اند که زمان حج در میان عرب [[جاهلیت|جاهلی]] معروف و مشهور بوده و باید در همان زمان معین که از دوران [[حضرت ابراهیم(ع)]] باقی مانده انجام شود، و کسی حقّ تغییر آن را ندارد؛ چراکه سابقه تبدیل زمان آن در عرب جاهلی وجود داشته است.<ref>مجمع البیان، ج١، ص٢٩٣؛ تفسیرکبیر، ج۵، ص١٧۶؛ تفسیر المنار، ج٢، ص٢٢۶.</ref> | |||
=== واجب شدن حج === | |||
در عبارت {{آیه|فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجّ}} واجب شدن حج، به شخص انسان نسبت داده شده است؛ ولی این تعبیر بدین معنا نیست که این تکلیف به دلخواه انسان است؛ بلکه به این معنا دانسته شده که پس از حاصل شدن شرایط وجوب حج، مانند [[استطاعت]]، حضور در [[میقات]] و [[احرام]]، عملیات حج شروع شده<ref>مجمع البیان، ج١، ص٢٩۴؛ تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٣؛ تفسیر کبیر، ج۵، ص١٧٨؛ تفسیر قرطبی، ج٢، ص۴٠۶؛ تفسیر المنار، ج٢، ص٢٢٧؛ تفسیر المیزان، ج٢، ص٧٩؛ تفسیر نمونه، ج٢، ص٢٩.</ref> و دو وظیفهٔ «اتمام حج» و «رعایت [[احکام حج]]» بر شخص واجب می‌شود.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۳۹.</ref> | |||
=== محرمات احرام === | |||
{{اصلی|محرمات احرام}} | |||
در جمله {{آیه|فَلاٰ رَفَثَ وَ لاٰ فُسُوقَ وَ لاٰ جِدٰالَ فِی الْحَجّ}} برخی از موارد [[محرمات احرام]] بیان شده، که حاجی پس از [[احرام]] باید از آنها دوری کند: | |||
* '''آمیزش''': واژه «رفث» کنایه از [[آمیزش]] است.<ref>تفسیر کبیر، ج۵، ص١٨٠.</ref> در برخی روایات نیز رفث [[جماع]] دانسته شده است.<ref>وسائل الشیعه، ج٩، ص١٠٨، باب٣٢ از ابواب تروک احرام، ح١.</ref> البته برخی از مفسران، رفث را تمتعات جنسی دانسته‌اند که شامل مقدمات آمیزش و دیگر [[التذاذ جنسی|التذاذات جنسی]] نیز می‌شود.<ref>تفسیر نمونه، ج٢، ص٢٩.</ref> زمخشری، مفسر اهل سنت، واژه رفث را به معنای فحش نیز دانسته است.<ref>تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٣.</ref> | |||
* '''فسق''': فسق به معنای خروج از طاعت است؛ ولی احتمال داده شده که مراد آن در آیه، همه گناهان<ref>تفسیر کبیر، ج۵، ص١٨٠؛ تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٣؛ تفسیر قرطبی، ج٢، ص۴٠۶؛ تفسیر المنار، ج٢، ص٢٢٧؛ تفسیر المیزان، ج٢، ص٧٩؛ تفسیر نمونه، ج٢، ص٢٩.</ref> یا به‌کار بردن القاب زشت و بدگویی<ref>تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٣؛ تفسیر قرطبی، ج٢، ص۴٠۶.</ref> یا دروغ باشد.<ref>مجمع البیان، ج٢، ص١۵١؛ همچنین نگاه کنید به وسائل الشیعه، ج٩، ص١٠٨.</ref> | |||
* '''جدال''': واژه [[جدال]] به معنای بگومگو و درگیری لفظی است؛ البته در این آیه احتمال داده شده به معنای مراء با دوستان، خادمان و همراهان<ref>تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٣.</ref> یا تفاخر و تنازع<ref>تفسیر المنار، ج٢، ص٢٢٧.</ref> یا اختلاف در رؤیت هلال<ref>تفسیر کبیر، ج۵، ص١٨١.</ref> یا قسم خوردن باشد.<ref>مجمع البیان، ج٢، ص١۵١؛ تفسیر المیزان، ج٢، ص ٧٩؛ همچنین نگاه کنید به وسائل الشیع، ج٩، ص١٠٨.</ref> | |||
==پانویس== | === توشه حج === | ||
در عبارت {{آیه|وَ تَزَوَّدُوا}}، پس از بیان برخی از [[احکام حج]]، سفارش به فراهم کردن زاد و توشه شده است. به گفته مفسران، در زمان نزول آیه، برخی از مردم عرب با دست خالی به زیارت [[خانه خدا]] می‌رفتند، و منطقشان این بود که ما عازم حج و زائر خدا هستیم، و ممکن نیست که خدا غذای ما را فراهم نکند.<ref>تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴۴؛ کشف الاسرار و عدة الابرار، ج١، ص۵٣٢؛ تفسیر قرطبی، ج٢، ص۴١١؛ تفسیر نمونه، ج٢، ص٣١.</ref> این عبارت را در رد این منطق دانسته‌اند.<ref>درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۵۰.</ref> | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | == منابع == | ||
{{منابع}} | |||
{{برگرفتگی | {{برگرفتگی | ||
| پیش از لینک = کتاب | | پیش از لینک = کتاب | ||
| خط ۲۳: | خط ۴۵: | ||
}} | }} | ||
* '''تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)'''، محمد بن عمر فخر رازی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چهارم، ۱۴۱۳ق. | |||
* '''تفسیر القرآن الحکیم، (تفسیرالمنار)'''، محمد رشید رضا، بیروت، دارالمعرفة. | |||
* '''تفسیر نمونه'''، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۹ش. | |||
* '''الجامع لأحکام القرآن'''، محمد بن احمد قرطبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۵م. | |||
* '''الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیة'''، اسماعیل بن حماد جوهری، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چهارم، ۱۴۰۷ق. | |||
* '''الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل'''، محمود بن عمر زمخشری، ادب الحوزه. | |||
* '''کشف‌الاسرار وعدةالابرار'''، ابوالفضل رشیدالدین میبدی، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۰ش. | |||
* '''مجمع البیان فی تفسیر القرآن'''، فضل بن حسن طبرسی، قم، کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق. | |||
* '''المصباح المنیر'''، احمد بن محمد فیومی، قم، دارالهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق. | |||
* '''مفردات الفاظ القرآن'''، راغب اصفهانی، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دارالسامیة، ۱۴۱۲ق. | |||
* '''المیزان فی تفسیر القرآن'''، سید محمدحسین طباطبایی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. | |||
* '''وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة'''، محمد بن حسن حرّ عاملی، تحقیق محمد رازی، دار احیاء التراث العربی. | |||
{{پایان}} | |||
[[رده:آیه های مربوط به حج]] | [[رده:آیه های مربوط به حج]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۲ مهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۸:۳۲
|
| آیات حج و حرمین |
| سوره بقره |
| ۱۲۵ • ۱۲۶ • ۱۲۷ • ۱۲۸ • ۱۵۸ • ۱۹۶ • ۱۹۷ • ۱۹۸ • ۱۹۹ • ۲۰۰ • ۲۰۳ |
| سوره آل عمران |
| ۹۶ • ۹۷ |
| سوره مائده |
| ۲ • ۹۷ |
| سوره توبه |
| ۲ • ۱۹ |
| سوره حج |
| ۲۵ • ۲۶ • ۲۷ • ۲۸ • ۲۹ • ۳۳ • ۳۴ • ۳۶ • ۳۷ |
آیه ۱۹۷ سوره بقره، آیه‌ای از قرآن، که در آن موسم حج، ماه‌های مشخصی دانسته شده که قابل تبدیل نیستند و به برخی از محرمات احرام، مانند آمیزش و جدال پرداخته است.
متن و ترجمه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
| ﴿ | الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی وَاتَّقُونِ یَا أُولِی الْأَلْبَابِ حج در ماه‌های معّینی است، پس هر کس در این [ماه]ها حج را [بر خود] واجب گرداند، [بداند که] در اثنای حج همبستری و گناه و جدال [روا] نیست، و هر کار نیکی انجام می‌دهید خدا آن را می‌داند، و برای خود توشه برگیرید که در حقیقت بهترین توشه پرهیزگاری است و ای خردمندان از من پروا کنید! |
﴾ |
شرح واژگان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
«رفث» در لغت به معنای فحش و ناسزا گفتن است.[۱] برخی از لغت‌شناسان افزوده‌اند این واژه کنایه از جماع است و در مطلق رفتار و گفتار و روابط جنسی بین زن و مرد به کار می‌رود.[۲]
به گفته برخی از لغت‌شناسان، واژه «فسق» به معنای خروج از اطاعت خدا و بیرون رفتن از طریق حق است.[۳] این واژه در قرآن به معنای خارج شدن از طاعت به‌کار رفته است.[یادداشت ۱]
واژه «جدال» در اصل به معنای پیچیدن و محکم کردن طناب است؛ و در مناظرات به معنای گفتگو کردن دو نفر برای پیروزی بر یکدیگر است، گویا هر کدام می‌خواهد حرف خود را محکم کند.[۴]
محتوا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
زمان حجّ[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بر اساس عبارت ﴿اَلْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومٰات﴾، حج را نمی‌توان در همه ماه‌های سال انجام داد، بلکه باید زمانی خاص و تنها در چند ماه انجام شود.[۵] مفسران این ماه‌ها را شوال، ذوالقعده و ذوالحجه دانسته‌اند.[۶] آیه را بیانگر این دانسته‌اند که زمان حج در میان عرب جاهلی معروف و مشهور بوده و باید در همان زمان معین که از دوران حضرت ابراهیم(ع) باقی مانده انجام شود، و کسی حقّ تغییر آن را ندارد؛ چراکه سابقه تبدیل زمان آن در عرب جاهلی وجود داشته است.[۷]
واجب شدن حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در عبارت ﴿فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجّ﴾ واجب شدن حج، به شخص انسان نسبت داده شده است؛ ولی این تعبیر بدین معنا نیست که این تکلیف به دلخواه انسان است؛ بلکه به این معنا دانسته شده که پس از حاصل شدن شرایط وجوب حج، مانند استطاعت، حضور در میقات و احرام، عملیات حج شروع شده[۸] و دو وظیفهٔ «اتمام حج» و «رعایت احکام حج» بر شخص واجب می‌شود.[۹]
محرمات احرام[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در جمله ﴿فَلاٰ رَفَثَ وَ لاٰ فُسُوقَ وَ لاٰ جِدٰالَ فِی الْحَجّ﴾ برخی از موارد محرمات احرام بیان شده، که حاجی پس از احرام باید از آنها دوری کند:
- آمیزش: واژه «رفث» کنایه از آمیزش است.[۱۰] در برخی روایات نیز رفث جماع دانسته شده است.[۱۱] البته برخی از مفسران، رفث را تمتعات جنسی دانسته‌اند که شامل مقدمات آمیزش و دیگر التذاذات جنسی نیز می‌شود.[۱۲] زمخشری، مفسر اهل سنت، واژه رفث را به معنای فحش نیز دانسته است.[۱۳]
- فسق: فسق به معنای خروج از طاعت است؛ ولی احتمال داده شده که مراد آن در آیه، همه گناهان[۱۴] یا به‌کار بردن القاب زشت و بدگویی[۱۵] یا دروغ باشد.[۱۶]
- جدال: واژه جدال به معنای بگومگو و درگیری لفظی است؛ البته در این آیه احتمال داده شده به معنای مراء با دوستان، خادمان و همراهان[۱۷] یا تفاخر و تنازع[۱۸] یا اختلاف در رؤیت هلال[۱۹] یا قسم خوردن باشد.[۲۰]
توشه حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در عبارت ﴿وَ تَزَوَّدُوا﴾، پس از بیان برخی از احکام حج، سفارش به فراهم کردن زاد و توشه شده است. به گفته مفسران، در زمان نزول آیه، برخی از مردم عرب با دست خالی به زیارت خانه خدا می‌رفتند، و منطقشان این بود که ما عازم حج و زائر خدا هستیم، و ممکن نیست که خدا غذای ما را فراهم نکند.[۲۱] این عبارت را در رد این منطق دانسته‌اند.[۲۲]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ المصباح المنیر، ذیل واژه رفث؛ لسان العرب، ذیل وازه رفث.
- ↑ صحاح اللغه، ذیل واژه رفث.
- ↑ لسان العرب، ذیل واژه فسق.
- ↑ لسان العرب، ذیل واژه جدل؛ مفردات الفاظ قرآن، ذیل واژه جدل.
- ↑ تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٢؛ تفسیر کبیر، ج۵، ص١٧٧؛ تفسیر قرطبی، ج٢، ص۴٠۶.
- ↑ مجمع البیان، ج١، ص٢٩٣؛ تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٢؛ تفسیرکبیر، ج۵، ص١٧۶؛ تفسیر قرطبی، ج٢، ص۴٠۵؛ تفسیر المنار، ج٢، ص٢٢۶؛ تفسیر المیزان، ج٢، ص٧٨؛ تفسیر نمونه، ج٢، ص٢٧.
- ↑ مجمع البیان، ج١، ص٢٩٣؛ تفسیرکبیر، ج۵، ص١٧۶؛ تفسیر المنار، ج٢، ص٢٢۶.
- ↑ مجمع البیان، ج١، ص٢٩۴؛ تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٣؛ تفسیر کبیر، ج۵، ص١٧٨؛ تفسیر قرطبی، ج٢، ص۴٠۶؛ تفسیر المنار، ج٢، ص٢٢٧؛ تفسیر المیزان، ج٢، ص٧٩؛ تفسیر نمونه، ج٢، ص٢٩.
- ↑ درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۳۹.
- ↑ تفسیر کبیر، ج۵، ص١٨٠.
- ↑ وسائل الشیعه، ج٩، ص١٠٨، باب٣٢ از ابواب تروک احرام، ح١.
- ↑ تفسیر نمونه، ج٢، ص٢٩.
- ↑ تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٣.
- ↑ تفسیر کبیر، ج۵، ص١٨٠؛ تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٣؛ تفسیر قرطبی، ج٢، ص۴٠۶؛ تفسیر المنار، ج٢، ص٢٢٧؛ تفسیر المیزان، ج٢، ص٧٩؛ تفسیر نمونه، ج٢، ص٢٩.
- ↑ تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٣؛ تفسیر قرطبی، ج٢، ص۴٠۶.
- ↑ مجمع البیان، ج٢، ص١۵١؛ همچنین نگاه کنید به وسائل الشیعه، ج٩، ص١٠٨.
- ↑ تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴٣.
- ↑ تفسیر المنار، ج٢، ص٢٢٧.
- ↑ تفسیر کبیر، ج۵، ص١٨١.
- ↑ مجمع البیان، ج٢، ص١۵١؛ تفسیر المیزان، ج٢، ص ٧٩؛ همچنین نگاه کنید به وسائل الشیع، ج٩، ص١٠٨.
- ↑ تفسیر کشاف، ج١، ص٢۴۴؛ کشف الاسرار و عدة الابرار، ج١، ص۵٣٢؛ تفسیر قرطبی، ج٢، ص۴١١؛ تفسیر نمونه، ج٢، ص٣١.
- ↑ درسنامه تفسیر آیات حج، ص۱۵۰.
- ↑ ﴿فَسَجَدُوا إِلاّٰ إِبْلِیسَ کٰانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ﴾(سوره اسراء، آیه۵٠)
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این مقاله برگرفته از کتاب درسنامه تفسیر آیات حج، محمد فاکر میبدی، قم، حوزه نماینگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر، ۱۳۸۷ش. است.
- تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، محمد بن عمر فخر رازی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چهارم، ۱۴۱۳ق.
- تفسیر القرآن الحکیم، (تفسیرالمنار)، محمد رشید رضا، بیروت، دارالمعرفة.
- تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و دیگران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۶۹ش.
- الجامع لأحکام القرآن، محمد بن احمد قرطبی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۶۵م.
- الصحاح، تاج اللغة و صحاح العربیة، اسماعیل بن حماد جوهری، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، چهارم، ۱۴۰۷ق.
- الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، محمود بن عمر زمخشری، ادب الحوزه.
- کشف‌الاسرار وعدةالابرار، ابوالفضل رشیدالدین میبدی، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۰ش.
- مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی، قم، کتابخانة آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۳ق.
- المصباح المنیر، احمد بن محمد فیومی، قم، دارالهجرة، دوم، ۱۴۱۴ق.
- مفردات الفاظ القرآن، راغب اصفهانی، تحقیق صفوان عدنان داوودی، بیروت، دارالسامیة، ۱۴۱۲ق.
- المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمدحسین طباطبایی، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، محمد بن حسن حرّ عاملی، تحقیق محمد رازی، دار احیاء التراث العربی.