صلح حدیبیه: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (جایگزینی متن - '</ref> <ref>' به '</ref><ref>')
برچسب‌ها: ویرایش همراه ویرایش از وبگاه همراه
 
(۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
صلح حدیبیه پیمان صلحی میان [[پیامبر(ص)|پیامبر]] و مشرکان [[قریش]] بود که در سال ششم هجری و در نزدیکی [[مکه]]، محلی به نام [[حدیبیه]] رخ داد. از این صلح به عنوان فتح المبین یادشده است.
صلح حدیبیه پیمان صلحی میان [[پیامبر(ص)|پیامبر]] و مشرکان [[قریش]] بود که در سال ششم هجری و در نزدیکی [[مکه]]، محلی به نام [[حدیبیه]] بسته شد. از این صلح به عنوان [[فتح المبین]] یادشده است. بر اساس این صلح جنگ به مدت ده سال منع شد و هر قبیله‌ای مختار بود تا با [[پیامبر(ص)|پیامبر]] یا [[قریش]] هم‌پیمان شود. بنا بر مفاد این صلح اگر کسی بدون اجازه قبیله خود به [[مدینه]] می‌رفت باید به [[مکه]] بازگردانده می‌شد و نیز مسلمانان به هنگام [[حج]] از امنیت برخوردار می‌شدند، کاروان‌های تجاری قریش نیز به هنگام گذر از [[مدینه]] در امان می‌ماندند.


==حدیبیه==
==حدیبیه==
حديبيه، مصغّر «[[حدباء]]» محلي در 25کيلومتري [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]]، در غرب [[مکه]]، و در مسير قديمي [[جده|جدّه]] است.<ref>. اخبار مکه، الفاکهي، ج5، ص70؛ معجم المعالم الجغرافيه، ج1، ص84.</ref> نام‌گذاري اين منطقه به حديبيه به جهت وجود چاه حديبيه يا درخت «حدباء» در آنجا بوده است.<ref>. معجم البلدان، ج2، ص229.</ref>  
[[حدیبیه]]، مصغّر «[[حدباء]]» محلی در ۲۵کیلومتری [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]]، در غرب [[مکه]]، و در مسیر قدیمی [[جده|جدّه]] است.<ref>. اخبار مکه، الفاکهی، ج5، ص70؛ معجم المعالم الجغرافیه، ج1، ص84.</ref> نام‌گذاری این منطقه به حدیبیه به جهت وجود چاه حدیبیه یا درخت «حدباء» در آنجا بوده است.<ref>. معجم البلدان، ج2، ص229.</ref>


==رفتن پیامبر به مکه برای حج عمره==
==رفتن پیامبر به مکه برای حج عمره==
[[پیامبر(ص)|پیامبر]] در سال 6 ق.، پس از شکست [[قریش]] در [[غزوه احزاب|جنگ احزاب]] و با هدف ایجاد صلح و تعامل با دشمن و فراهم ساختن زمینه برای دعوت خود، براي انجام دادن [[عمره]]، راهي [[مکه]] شد.<ref>المغازی، ج2، ص572</ref>  
پیامبر در روز دوشنبه، اول ذی‌قعده از ماه‌های حرام، از سال ۶ بعد از هجرت، همراه [[مهاجران]] و [[انصار]]، به قصد [[عمره]] روانه [[مکه]] شدند.<ref>المغازی، ج2، ص573-574، طبقات الکبری، ج2، ص 73</ref><ref>المغازی، ج2، ص572</ref>


پيامبر در اين سفر، قصد جنگ نداشت؛ از همين رو فرمان داد تا از حمل هر نوع سلاحي، جز شمشير غلاف شده '''-'''که برداشتن آن در سفر، معمول بود'''-''' خودداري کنند.<ref>المغازی، ج2، 572-573، طبقات الکبری، ج2، ص73</ref>  
پیامبر در این سفر، قصد جنگ نداشت؛ از همین رو فرمان داد تا از حمل هر نوع سلاحی، جز شمشیر غلاف شده '''-'''که برداشتن آن در سفر، معمول بود'''-''' خودداری کنند.<ref>المغازی، ج2، 572-573، طبقات الکبری، ج2، ص73</ref>


[[پیامبر(ص)|پیامبر]] در روز دوشنبه، اول ذي‌قعده از ماه‏‌هاي حرام، همراه [[مهاجران]] و [[انصار]]، روانه [[مکه]] شدند.<ref>المغازی، ج2، ص573-574، طبقات الکبری، ج2، ص 73</ref> برخی منابع تعداد مسلمانان را در اين سفر، 1400 نفر ذکرکرده اند .<ref>تاریخ طبری، ج2، ص621</ref> چهار زن  از جمله [[ام سلمه]]، همسر پيامبر(ص)، در اين جمع حضور داشتند.<ref>المغازی، ج2، ص574</ref> پيامبر ، [[عبدالله بن ام مکتوم]]<ref>المغازی، ج2، ص 573</ref> و به نقلي [[نميلةابن عبدالله ليثي]] را به جانشينی خود در مدينه برگزید .<ref>السیره النبویه، ج2، ص774</ref>  
برخی منابع تعداد مسلمانان را در این سفر، ۱۴۰۰ نفر ذکرکرده اند .<ref>تاریخ طبری، ج2، ص621</ref> چهار زن  از جمله [[ام سلمه]]، همسر پیامبر(ص)، در این جمع حضور داشتند.<ref>المغازی، ج2، ص574</ref> پیامبر ، [[عبدالله بن ام مکتوم]]<ref>المغازی، ج2، ص 573</ref> و به نقلی [[نمیلةابن عبدالله لیثی]] را به جانشینی خود در [[مدینه]] برگزید .<ref>السیره النبویه، ج2، ص774</ref>


پيامبر و همراهانش، در ذوالحليفه (مسجد شجره)، جامه احرام پوشيدند و کوهان 70 شتر را، به نشان قرباني، خون‌آلود (اشعار) کردند.<ref>المغازی، ج2، ص 573، الطبقات الکبری، ج2، ص 73</ref> لبيک پيامبر اکرم مقارن با احرام، چنين گزارش شده است: «'''لبيك، اللهم لبيك، لبيك لا شريك لك لبيك، انّ الحمد والنّعمة لك والملك لا شريك لك'''».<ref>المغازی، ج2، ص 574</ref>  
پیامبر و همراهانش، در [[ذوالحلیفه]]([[مسجد شجره (حدیبیه)|مسجد شجره]])، [[لباس احرام|جامه احرام]] پوشیدند و کوهان ۷۰ شتر را، به نشان [[قربانی]]، خون‌آلود ([[اشعار و تقلید|اشعار]]) کردند.<ref>المغازی، ج2، ص 573، الطبقات الکبری، ج2، ص 73</ref> [[تلبیه|لبیک]] پیامبر اکرم مقارن با [[احرام]]، چنین گزارش شده است: «'''لبیک، اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک، انّ الحمد والنّعمة لک والملک لا شریک لک'''».<ref>المغازی، ج2، ص 574</ref>


پیامبر، در راه، از بادي ه‏نشينان خواست تا او را همراهي کنند. ولي آنان، با بهانه ‏هاي مختلف، از پذيرش دعوت ايشان خودداري مي‌کردند. <ref>. المغازي، ج2، ص574-575.</ref>  
[[پیامبر(ص)|پیامبر]]، در راه، از بادی ه‌نشینان خواست تا او را همراهی کنند. ولی آنان، با بهانه های مختلف، از پذیرش دعوت ایشان خودداری کردند. <ref>. المغازی، ج2، ص574-575.</ref>


قريش پس از آگاهي از عزيمت پيامبر، تصمیم گرفتند از ورود او به مکه جلوگيري کنند. آنها از احابيش و هم‌پيمان‌هاي خود در ثقيف درخواست کمک کردند. همچنین خالد بن وليدرا با سپاهی به منطقه کراع الغميم، فرستادند. قریش به همراه زنان و فرزندان، از شهر خارج شده، در منطقه «بَلْدح» اردو زدند.<ref>. المغازي، ج2، ص579؛ الطبقات الکبری، ج2، ص73.</ref>آن‌ها براي جذب قبايل عرب، در نقاط مختلف مکه، به اطعام پرداختند<ref>. امتاع الاسماع، ج1، ص280.</ref> و از همه امکانات خود بهره گرفتند تا مانع ورود مسلمانان به مکه شوند. قرآن کريم اين تصميم قريش را، که باعث تعطيلي عمره آن سال شد، به شدت نکوهش مي‏کند. (فتح/48، 25)
[[قریش]] پس از آگاهی از عزیمت پیامبر، تصمیم گرفتند از ورود او به [[مکه]] جلوگیری کنند. آنها از احابیش و هم‌پیمان‌های خود در ثقیف درخواست کمک کردند. همچنین [[خالد بن ولید]] را با سپاهی به منطقه کراع الغمیم، فرستادند. [[قریش]] به همراه زنان و فرزندان، از شهر خارج شده، در منطقه «[[بَلْدح]]» اردو زدند.<ref>. المغازی، ج2، ص579؛ الطبقات الکبری، ج2، ص73.</ref>آن‌ها برای جذب قبایل عرب، در نقاط مختلف مکه، به اطعام پرداختند<ref>. امتاع الاسماع، ج1، ص280.</ref> و از همه امکانات خود بهره گرفتند تا مانع ورود مسلمانان به [[مکه]] شوند.


پيامبر در منطقه عُسْفان، از آمادگي قريش براي رويارويي آگاه شد و براي روبه‌‏رو نشدن با آنان، مسیر خود را تغییر داد و با عبور از بیراهه به حديبيه رسيد.<ref>. المغازي، ج2، ص583-585.</ref>
پیامبر در منطقه [[عُسْفان]]، از آمادگی [[قریش]] برای رویارویی آگاه شد و برای روبه‌رو نشدن با آنان، مسیر خود را تغییر داد و با عبور از بیراهه به [[حدیبیه]] رسید.<ref>. المغازی، ج2، ص583-585.</ref>


خالد بن وليد و سوارانش در حديبيه مقابل مسلمانان صف کشيدند. هنگام نماز ظهر، پيامبر با مسلمانان نماز را به جماعت ادا کردند. سپاه قريش منتظر برگزاري نماز عصر بود تا به مسلمانان يورش برد که خداي متعال با نزول آيه 102 نساء/4 نماز خوف را، هنگام احتمال حمله غافلگيرانه دشمن، تشريع کرد و بر آمادگي آنان، حتي در حال نماز، تأکيد ورزيد.<ref>المغازی، ج2، ص 582</ref>
[[خالد بن ولید]] و سوارانش در [[حدیبیه]] مقابل مسلمانان صف کشیدند. <ref>المغازی، ج2، ص 582</ref>


==پیغام آورندگان طرفین==
==پیغام آورندگان طرفین==
هنگام رویارویی مسلمانان و قریش، افرادی از سوی دو طرف برای انتقال پیام فرستاده‌شدند.
هنگام رویارویی مسلمانان و قریش، افرادی از سوی دو طرف برای انتقال پیام فرستاده‌شدند:


'''فرستادگان قریش''': عروة بن مسعود ثقفي، <ref>. المغازي، ج2، ص598.</ref>مکرز بن حفص<ref>. المغازي، ص599؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74.</ref>حليس بن علقمه، رئيس احابيش<ref>. المغازي، ج2، ص599؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74.</ref>
'''فرستادگان قریش''': [[عروه بن مسعود ثقفی|عروة بن مسعود ثقفی]]، <ref>. المغازی، ج2، ص598.</ref>[[مکرز بن حفص]]<ref>. المغازی، ص599؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74.</ref>[[حلیس بن علقمه]]<ref>. المغازی، ج2، ص599؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74.</ref>


'''فرستادگان پیامبر''': خراش بن اميه ، <ref>. السيرة النبويه، ج2، ص314؛ سبل الهدي، ج5، ص46.</ref> عثمان<ref>. المغازي، ج2، ص600-602.</ref>  
'''فرستادگان پیامبر''': [[خراش بن امیه]] ، <ref>. السیرة النبویه، ج2، ص314؛ سبل الهدی، ج5، ص46.</ref> [[عثمان بن عفان|عثمان]]<ref>. المغازی، ج2، ص600-602.</ref>


==بیعت رضوان و مسجد شجره==
==بیعت رضوان و مسجد شجره==
عثمان فرستاده پیامبر نزد قریش، سه روز در مکه ماند. تأخير در مراجعت عثمان، باعث پخش شدن شایعه کشته شدن او شد.  در این هنگام پیامبر که زير درختی نشسته بود از مسلمانان، براي دفاع از اسلام بيعت گرفت. از آنجا که پيامبر با مردم زير درخت بيعت کرد، اين بيعت را «بيعت شجره» خوانده‌‏اند.<ref>المغازی، ج2، ص 619-620، انساب الاشراف، ج1، 439-440، السیره النبویه، ج2، ص315</ref> همچنین خدا در آيه 18 فتح/48 رضايت خود را از بيعت‏ کنندگان اعلام کرد. از اين ‏رو اين بيعت را «بيعت رضوان» نيز ناميده‏‌اند.
[[عثمان بن عفان|عثمان]] فرستاده [[پیامبر(ص)|پیامبر]] نزد [[قریش]]، سه روز در [[مکه]] ماند.<ref>المغازی، ج2، ص600-602</ref> تأخیر در مراجعت عثمان، باعث پخش شدن شایعه کشته شدن او شد.  در این هنگام پیامبر که زیر درختی نشسته بود از مسلمانان، برای دفاع از [[اسلام]] بیعت گرفت. از آنجا که [[پیامبر(ص)|پیامبر]] با مردم زیر درخت بیعت کرد، این بیعت را «[[بیعت رضوان|بیعت شجره]]» خوانده‌اند.<ref>المغازی، ج2، ص 619-620، انساب الاشراف، ج1، 439-440، السیره النبویه، ج2، ص315</ref> همچنین خدا در آیه ۱۸ فتح/۴۸ رضایت خود را از بیعت کنندگان اعلام کرد. از این رو این بیعت را «[[بیعت رضوان|بیعت رضوان]]» نیز نامیده‌اند.


درخت سمره يا اراک، که بيعت شجره زير آن واقع شد،<ref>. بحارالانوار، ج38، ص217.</ref> محل نماز و عبادت برخی از مسلمانان شد. عمر، خلیفه دوم آنان را منع کرد و آن را نوعی بت پرستی قلمداد نمود. <ref>. الطبقات الکبری، ج2، ص76؛ عيون الاثر، ج2، ص125.</ref> بعدها مسلمانان، در جاي اين درخت، مسجدي به نام شجره بنا کردند.<ref>. ارشاد الساري، ج6، ص349.</ref>  
درخت سمره یا اراک، که بیعت شجره زیر آن واقع شد،<ref>. بحارالانوار، ج38، ص217.</ref> محل نماز و عبادت برخی از مسلمانان شد. [[عمربن خطاب|عمر]]، خلیفه دوم آنان را منع کرد و آن را نوعی بت پرستی قلمداد نمود. <ref>. الطبقات الکبری، ج2، ص76؛ عیون الاثر، ج2، ص125.</ref> بعدها مسلمانان، در جای این درخت، مسجدی به نام [[مسجد شجره (حدیبیه)|مسجد شجره]] بنا کردند.<ref>. ارشاد الساری، ج6، ص349.</ref> اين مسجد، در دوره آل سعود، تخريب شد.<ref>. آثار اسلامي مکه و مدينه، ص147.</ref>


==دلایل و زمینه‌های صلح==
==دلایل و زمینه‌های صلح==
1. قريش، خود را متولي کعبه و خادم زائران بيت الله می‌دانست و اگر مانع عمره گزاری پیامبر می‌شد با اختلاف داخلي و مخالفت هم‌پيمانان مواجه مي‌شد.
[[پیامبر(ص)|پیامبر]] هدف خود از رفتن به [[مکه]] را به جا آوردن [[عمره]] ذکر کرد و تأکید ورزید که قصد جنگ ندارد، دلایل عدم تمایل قریش به جنگ نیز در منابع بدین صورت آمده است:


2. قريش پس از حدود 20 سال دشمني و مبارزه با پيامبربه اين نتيجه رسيده بود که بسياري از امکانات خود را هدر داده و توان بر‌اندازي اسلام را ندارد.<ref>. المغازي، ج2، ص593؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74؛ امتاع الاسماع، ج1، ص286.</ref>
* [[قریش]]، خود را متولی [[بیت‌الله|کعبه]] و خادم زائران [[بیت‌الله|بیت الله]] می‌دانست و اگر مانع [[عمره|عمره‌گزاری]] پیامبر می‌شد با اختلاف داخلی و مخالفت هم‌پیمانان مواجه می‌شد.
 
* قریش پس از حدود ۲۰ سال دشمنی و مبارزه با [[پیامبر(ص)|پیامبر]] به این نتیجه رسیده بود که بسیاری از امکانات خود را هدر داده و توان براندازی [[اسلام]] را ندارد.<ref>. المغازی، ج2، ص593؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74؛ امتاع الاسماع، ج1، ص286.</ref>
3. پيمان مسلمانان بر جهاد تا سر حدّ مرگ (بيعت رضوان)<ref>. انساب الاشراف، ج1، ص440.</ref> ، بيانگر آمادگي رزمي بالاي آنان بود.
* پیمان مسلمانان بر جهاد تا سر حدّ مرگ ([[بیعت رضوان|بیعت رضوان]])<ref>. انساب الاشراف، ج1، ص440.</ref> ، بیانگر آمادگی رزمی بالای آنان بود.
 
* رونق اقتصادی [[مکه]] و [[قریش]] در گرو امنیت راه تجارتی به شام بود؛ راهی که از [[مدینه]] می‌گذشت و طبعاً این امنیت، در صورت صلح محقق می‌شد.
4. رونق اقتصادي مکه و قريش در گرو امنيت راه تجارتي به شام بود؛ راهي که از مدينه مي‌گذشت و طبعاً اين امنيت، در صورت صلح محقق مي‌شد.
* جنگ با مسلمانان، [[قریش]] را در برابر مردان جنگی [[خزاعه]] قرار می‌داد که هم‌پیمان [[پیامبر(ص)|پیامبر]] در اطراف [[مکه]] بودند<ref>. سیره رسول خدا، ص582.</ref>
 
5. جنگ با مسلمانان، قريش را در برابر مردان جنگي خزاعه قرار مي‌داد که هم‌پيمان پيامبر در اطراف مکه بودند<ref>. سيره رسول خدا، ص582.</ref>


==انعقاد پیمان نامه==
==انعقاد پیمان نامه==
پس از توافق برای صلح، و مذاکرات شفاهي و توافق بر آزادي اسيراني که طی اين چند روز از يکديگر گرفته بودند، قرار شد تا عهدنامه نوشته شود. امام علي(ع) مأمور نوشتن صلح‌نامه شد. <ref>المصنف، ج5، ص343، البدایه النهایه، ج4، ص 192، مکاتیب الرسول، ج3، ص 84-85</ref> موقع نوشتن سهیل بن عمر، به نوشتن بسم الله الرحمن الرحیم، و رسول الله اعتراض کرد که به جای آن‌ها باسمک اللهم <ref>المغازی، ج2، ص 610، تفسیر الثعلبی، ج5، ص 291</ref>و محمد بن عبدالله نوشته شد.<ref>المغازی، ج2، ص610-611</ref>
پس از توافق برای صلح، و مذاکرات شفاهی و توافق بر آزادی اسیرانی که طی این چند روز از یکدیگر گرفته بودند، قرار شد تا عهدنامه نوشته شود. [[امام علی(ع)]] مأمور نوشتن صلح‌نامه شد. <ref>المصنف، ج5، ص343، البدایه النهایه، ج4، ص 192، مکاتیب الرسول، ج3، ص 84-85</ref> موقع نوشتن [[سهیل بن عمر]]، به نوشتن بسم الله الرحمن الرحیم، و [[پیامبر(ص)|رسول الله]] اعتراض کرد که به جای آن‌ها باسمک اللهم <ref>المغازی، ج2، ص 610، تفسیر الثعلبی، ج5، ص 291</ref>و محمد بن عبدالله نوشته شد.<ref>المغازی، ج2، ص610-611</ref>


===مفاد صلح‌نامه===
===مفاد صلح‌نامه===
شروطی که بر آن‏ها توافق شد، چنين بودند:
شروطی که بر آن‌ها توافق شد، چنین بودند:


* تا ده سال جنگ نباشد و مردم در امنيت باشند و هيچ سرقت پنهاني و خيانتي رخ ندهد.
* تا ده سال جنگ نباشد و مردم در امنیت باشند و هیچ سرقت پنهانی و خیانتی رخ ندهد.
* هر طايفه‌‏اي مي‏‌تواند با محمد يا با قريش هم‌پيمان شود.
* هر طایفه‌ای می‌تواند با [[محمد(ص)|محمد]] یا با [[قریش]] هم‌پیمان شود.
* اگر کسي بدون ‏اجازه وليّ خود نزد محمد رفت، بايد به مکه بازگردانده شود و چنانچه کسي از اصحاب محمد به سوي قريش بازگردد، به سوي محمد بازگردانده نمي‏شود.
* اگر کسی بدون اجازه ولیّ خود نزد [[محمد(ص)|محمد]] رفت، باید به [[مکه]] بازگردانده شود و چنانچه کسی از اصحاب محمد به سوی [[قریش]] بازگردد، به سوی محمد بازگردانده نمی‌شود.
* محمد و اصحابش امسال را بازگردند و سال آينده، براي سه روز، در مکه مي‏‌مانند و جز سلاح مسافر، که شمشير غلاف شده است، نبايد سلاح ديگر داشته باشند.<ref>. تاريخ الطبري، ج2، ص281؛ انساب الاشراف، ج1، ص439-440؛ الطبقات الکبری، ج2، ص77.</ref>
* [[محمد(ص)|محمد]] و اصحابش امسال را بازگردند و سال آینده، برای سه روز، در [[مکه]] می‌مانند و جز سلاح مسافر، که شمشیر غلاف شده است، نباید سلاح دیگر داشته باشند.<ref>. تاریخ الطبری، ج2، ص281؛ انساب الاشراف، ج1، ص439-440؛ الطبقات الکبری، ج2، ص77.</ref>
* هريک از اصحاب محمد که براي حج يا عمره به مکه می‌آیند، امنيت خواهد داشت؛ چنان‌که هر نفر قريشي که براي رفتن به شام يا مصر از مدينه بگذرد، جان و مالش در امان خواهد بود.<ref>. انساب الاشراف، ج1، ص441.</ref>
* هریک از اصحاب محمد که برای [[حج]] یا [[عمره]] به [[مکه]] می‌آیند، امنیت خواهد داشت؛ چنان‌که هر نفر قریشی که برای رفتن به [[شام]] یا [[مصر]] از [[مدینه]] بگذرد، جان و مالش در امان خواهد بود.<ref>. انساب الاشراف، ج1، ص441.</ref>


در پي قرارداد صلح، قبيله خزاعه با پیامبر و قبيله بني‌بکر از کنانه با قريش هم‌پيمان شدند. چندي بعد، تعرض قبيله بني‌بکر به خزاعه و حمايت قريش از بني‌بکر، مقدمات نقض قرارداد و فتح مکه را در سال 8 ق. فراهم آورد.<ref>. المغازي، ج2، ص612، 781، 785-786؛ الطبقات الکبری، ج2، ص75؛ فتوح البلدان، ص46-47.</ref>
در پی قرارداد صلح، قبیله [[خزاعه]] با پیامبر و قبیله [[بنی‌بکر]] از [[بنی‌کنانه|کنانه]] با قریش هم‌پیمان شدند. چندی بعد، تعرض قبیله [[بنی‌بکر]] به [[خزاعه]] و حمایت [[قریش]] از بنی‌بکر، مقدمات نقض قرارداد و [[فتح مکه]] را در سال ۸ ق. فراهم آورد.<ref>. المغازی، ج2، ص612، 781، 785-786؛ الطبقات الکبری، ج2، ص75؛ فتوح البلدان، ص46-47.</ref>


===وضعیت مهاجرت زنان و مردان مسلمان از مکه بعد از صلح===
===وضعیت مهاجرت زنان و مردان مسلمان از مکه بعد از صلح===
پس از پيمان حديبيه، زني از مکه گريخت و به مسلمانان پناه آورد. خويشاوندانش بازگشت او را مطالبه کردند، اما پیامبرگفت این پيمان، شامل زنان نمی‏‌شود.
پس از پیمان حدیبیه، زنی از [[مکه]] گریخت و به مسلمانان پناه آورد. خویشاوندانش بازگشت او را مطالبه کردند، اما [[پیامبر(ص)|پیامبر]] گفت این پیمان، شامل زنان نمی‌شود.


مشکل مردان مهاجر نيز پس از مدتی حل شد. تعدادی از مسلمانان که از مکه فرار کرده بودند در مکانی به نام عیص به کاروان های تجاری قریش آسیب می‌زدند. این وضیعت موجب شد تا قریش از امتیاز خود چشم پوشی کرده و از پیامبر خواستند این افراد را به مدینه بخواند.<ref>تاریخ الطبری، ج2، ص 284-285</ref>
مشکل مردان [[مهاجر]] نیز پس از مدتی حل شد. تعدادی از مسلمانان که از [[مکه]] فرار کرده بودند در مکانی به نام [[عیص]] به کاروان‌های تجاری [[قریش]] آسیب می‌زدند. این وضیعت موجب شد تا قریش از امتیاز خود چشم پوشی کرده و از [[پیامبر(ص)|پیامبر]] خواستند این افراد را به [[مدینه]] فرابخواند.<ref>تاریخ الطبری، ج2، ص 284-285</ref>


==صلح حدیبیه، فتح المبین==
==صلح حدیبیه، فتح المبین==
از ديدگاه بيشتر مفسران، پيروزي آشکار که آيات نخستين فتح/48 از آن سخن گفته‌‏اند، پيروزي مسلمانان در صلح حديبيه است:<ref>جامع البیان، ج26، ص89-90، روح المعانی، ج13، ص239، المیزان، ج18، ص251-252</ref>
از دیدگاه بیشتر مفسران، پیروزی آشکار که آیات نخستین فتح/۴۸ از آن سخن گفته‌اند، پیروزی مسلمانان در صلح حدیبیه است.<ref>جامع البیان، ج26، ص89-90، روح المعانی، ج13، ص239، المیزان، ج18، ص251-252</ref>
 
برخی از دلایلی که از این صلح به عنوان فتح المبین یاد شده بدین قرارند:


* قريش، که تا سال ششم در ‌انديشه نابودي اسلام بود، موجوديت اسلام را پذيرفت و به آزادي قبايل در پيوستن به اسلام تن داد.
روایاتی از پیامبر<ref>عیون الاثر، ج2، ص124-125، سبل الهدی، ج5، ص58-59</ref> و ائمه<ref>مناقب، ج1، ص 175</ref> نیز [[فتح المبین]] بودن صلح حدیبیه را تأیید می‌کند.
* با اطمينان از عدم جنگ‌افروزي مشرکان مکه، پيامبر، فرصت تبليغ اسلام را ميان ملل ديگر پيدا کرد.
* پايان يافتن شرايط جنگي سبب شد تا مشرکان، براي انديشيدن در آموزه ‏هاي اسلام، فرصت بيابند. همچنين آميختگي بيشتر آنان با مسلمانان بدين انجاميد که مشرکان، از اخلاق، آداب و رفتار پيامبر اکرم و مسلمانان و آموزه‌هاي اسلامي، اثر گرفته و مسلمان شدند يا به اسلام متمايل گرديدند. حتي در مکه شمار زيادي از مکيان به اسلام گرويدند.
* مسلمانان توانستند در سال بعد، بدون ‏درگيري، عمره بگزارند و به همه نشان دهند که برخلاف تبليغات قريش، آنان نيز مکه را بزرگ مي‌‏شمارند و به عمره، حج و قرباني پايبندند.
* از شواهد تأثيرات مثبت اين عهدنامه آن است که همراهان پيامبر در حديبيه 1400 نفر بودند، ولي در کمتر از دو سال، در فتح مکه، بيش از 10000 نفر لشکر اسلام را همراهي می‏‌کردند. <ref>مکاتیب الرسول، ج3، ص 94-97</ref>
روایاتی از پیامبر<ref>عیون الاثر، ج2، ص124-125، سبل الهدی، ج5، ص58-59</ref> و ائمه<ref>مناقب، ج1، ص 175</ref> نیز فتح المبین بودن صلح حدیبیه را تأیید می‌کند.


==مناسک حج پیامبر به هنگام صلح حدیبیه و تبعیت فقها از این مناسک==
==مناسک حج پیامبر به هنگام صلح حدیبیه و تبعیت فقها از این مناسک==
پيامبر(ص) در ماجراي حديبيه، از ذوالحليفه به نيت عمره محرم شد. از اين رو فقها، اقدامات آن حضرت را در اين واقعه، مستند احکام شرعي فراواني قرار داده‌اند؛ از جمله اقدامات پيامبر، همراه آوردن 70 شتر براي قرباني<ref>. تاريخ اليعقوبي، ج2، ص54؛ امتاع الاسماع، ج1، ص276.</ref> و اشعار و تقليد در ذوالحليفه بود.<ref>. المصنّف، ج8، ص367؛ جامع الخلاف، ص216؛ امتاع الاسماع، ج1، ص275.</ref> اشعار، به معناي شکافتن يک طرف کوهان شتر و خون‌آلود کردن آن و تقليد، به معناي آويختن نعل و چيزهاي ديگر بر گردن حيوان است که نشانه‌اي بر اختصاص حيوان براي قرباني شدن است.<ref>. المغني، ج3، ص574؛ المجموع، ج8، ص357؛ جواهر الکلام، ج18، ص57.</ref> از اين رو فقهاي اسلام، اشعار و تقليد را در عمره مستحب دانسته‌اند.<ref>. المغني، ج3، ص575؛ المجموع، ج8، ص357-358؛ مستند الشيعه، ج13، ص105.</ref> همچنين فقها با استناد به عمل پيامبر، به خواندن دو رکعت نماز پيش از احرام در ميقات فتوا داده‌اند.<ref>الموطا، ج1، ص332؛ البحر الرائق، ج2، ص563.</ref>  
[[پیامبر(ص)]] در ماجرای [[حدیبیه]]، از [[ذوالحلیفه]] به نیت [[عمره]] محرم شد. از این رو فقها، اقدامات آن حضرت را در این واقعه، مستند احکام شرعی فراوانی قرار داده‌اند؛ از جمله اقدامات پیامبر، همراه آوردن ۷۰ شتر برای [[قربانی]]<ref>. تاریخ الیعقوبی، ج2، ص54؛ امتاع الاسماع، ج1، ص276.</ref> و [[اشعار و تقلید]] در [[ذوالحلیفه]] بود.<ref>. المصنّف، ج8، ص367؛ جامع الخلاف، ص216؛ امتاع الاسماع، ج1، ص275.</ref> از این رو فقهای اسلام، اشعار و تقلید را در [[عمره]] مستحب دانسته‌اند.<ref>. المغنی، ج3، ص575؛ المجموع، ج8، ص357-358؛ مستند الشیعه، ج13، ص105.</ref> همچنین فقها با استناد به عمل پیامبر، به خواندن دو رکعت نماز پیش از [[احرام]] در [[میقات|میقات]] فتوا داده‌اند.<ref>الموطا، ج1، ص332؛ البحر الرائق، ج2، ص563.</ref>


بيشترين استناد به عمل پيامبر در حديبيه، موضوع ممانعت دشمن از انجام حج يا عمره، پس از احرام است<ref>. المبسوط في فقه الاماميه، ج1، ص332؛ المهذب، ج1، ص270؛ المعتمد، ج5، ص449.</ref> که اهل سنت آن را به «احصار» و شيعه به «صد» تعبير کرده‌اند.
بیشترین استناد به عمل پیامبر در [[حدیبیه]]، موضوع ممانعت دشمن از انجام [[حج]] یا [[عمره]]، پس از [[احرام]] است<ref>. المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص332؛ المهذب، ج1، ص270؛ المعتمد، ج5، ص449.</ref> که [[اهل سنت]] آن را به «[[احصار و صد|احصار]]» و [[شیعه]] به «[[احصار و صد|صد]]» تعبیر کرده‌اند.


فقها، با استناد به عمل پيامبر، بر تحلل و خروج از احرام اتفاق نظر دارند<ref>. المبسوط، سرخسي، ج4، ص106؛ المجموع، ج8، ص294؛ مسالک الافهام، ج2، ص388.</ref> و به استثناي فقيهان مالکي<ref>. الموطا، ج1، ص360-361.</ref>، همه فقهاي مسلمان، براي تحلل، قرباني را لازم دانسته‌اند<ref>. الام، ج2، ص180؛ الخلاف، ج2، ص423-424؛ المغني، ج3، ص371.</ref> و مکان قرباني را همان محل احصار و صد ذکرکرده‌اند<ref>. المقنع، ص244؛ المغني، ج2، ص373.</ref>؛ چنان‌که به وجوب حلق در احصار و صد<ref>. الکافي، ص218؛ المجموع، ج8، ص299؛ کشاف القناع، ج2، ص610.</ref>يا ترجيح آن بر تقصير<ref>. المبسوط، سرخسي، ج4، ص107؛ شرائع الاسلام، ج1، ص211؛ مواهب الجليل، ج4، ص294.</ref>، نظر داده‌اند. همچنین به اتفاق همه فقهاي اسلامي قضاي حج يا عمره‌اي که به واسطه احصار يا صد ناتمام مانده، واجب است.<ref>. مختصر المزني، ص72؛ الدروس الشرعيه، ج1، ص482؛  حاشية الدسوقي، ج2، ص95.</ref>
فقها، با استناد به عمل پیامبر، بر تحلل و خروج از [[احرام]] اتفاق نظر دارند<ref>. المبسوط، سرخسی، ج4، ص106؛ المجموع، ج8، ص294؛ مسالک الافهام، ج2، ص388.</ref> و به استثنای فقیهان [[مالکی|مالکی]]<ref>. الموطا، ج1، ص360-361.</ref>، همه فقهای مسلمان، برای [[تحلل]]، [[قربانی|قربانی]] را لازم دانسته‌اند<ref>. الام، ج2، ص180؛ الخلاف، ج2، ص423-424؛ المغنی، ج3، ص371.</ref> و مکان قربانی را همان محل [[احصار و صد]] ذکرکرده‌اند<ref>. المقنع، ص244؛ المغنی، ج2، ص373.</ref>؛ چنان‌که به وجوب [[حلق و تقصیر|حلق]] در احصار و صد<ref>. الکافی، ص218؛ المجموع، ج8، ص299؛ کشاف القناع، ج2، ص610.</ref>یا ترجیح آن بر [[حلق و تقصیر|تقصیر]]<ref>. المبسوط، سرخسی، ج4، ص107؛ شرائع الاسلام، ج1، ص211؛ مواهب الجلیل، ج4، ص294.</ref>، نظر داده‌اند. همچنین به اتفاق همه فقهای اسلامی قضای [[حج]] یا [[عمره|عمره‌ای]] که به واسطه [[احصار یا صد]] ناتمام مانده، واجب است.<ref>. مختصر المزنی، ص72؛ الدروس الشرعیه، ج1، ص482؛  حاشیة الدسوقی، ج2، ص95.</ref>
==پانویس==
==پانویس==


خط ۸۹: خط ۸۰:
{{منابع}}
{{منابع}}


• اخبار مکة في قديم الدهر و حديثه، محمد بن اسحق الفاکهي، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهيش، بيروت، دارخضر، 1414ق
• '''اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه'''، محمد بن اسحق الفاکهی، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق




• اخبار مکة و ما جاء فيها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقي، به کوشش رشدي الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، 1415ق
• '''اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار'''، محمد بن عبدالله الازرقی، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، ۱۴۱۵ق




• ارشاد الساري، احمد بن محمد القسطلاني، قاهره، مطبعه الکبري الاميريه 1323ق
• '''ارشاد الساری'''، احمد بن محمد القسطلانی، قاهره، مطبعه الکبری الامیریه ۱۳۲۳ق




• الام، محمد بن ادريس الشافعي ،  بيروت، دار الفکر، 1403ق
• '''الام'''، محمد بن ادریس الشافعی ،  بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق




• امتاع الاسماع بما للنبي من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، احمد بن علي المقريزي، به کوشش محمد عبدالحميد النميسي، بيروت، دار الکتب العلميه، 1420ق
• '''امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع'''، احمد بن علی المقریزی، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق




• انساب الاشراف، احمد بن يحيي البلاذري ، تحقيق سهيل صادق زکار و رياض زرکلي، بيروت، دار الفکر، 1417‌ق
• '''انساب الاشراف'''، احمد بن یحیی البلاذری ، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق




• آثار اسلامي مکه و مدينه، رسول جعفريان، تهران، انتشارات مشعر، 1386ش
• '''آثار اسلامی مکه و مدینه'''، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش




• بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، محمد باقر المجلسي، تصحيح محمد باقر بهبودي و سيد ابراهيم ميانجي و سيد محمد مهدي موسوي خرسان، بيروت، داراحياء التراث العربي و مؤسسة الوفاء، 1403ق
• '''بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار'''، محمد باقر المجلسی، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق




• البحر الرائق(شرح کنز الدقائق)،  زين‌الدين بن ابراهيم بن نجيم ،  به کوشش زکريا عميرات، بيروت، دار الکتب العلميه، 1418ق
• '''البحر الرائق(شرح کنز الدقائق)'''،  زین‌الدین بن ابراهیم بن نجیم ،  به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق




• البداية و النهاية في التاريخ، اسماعيل بن عمر بن کثير، به کوشش علي شيري، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1408ق
• '''البدایة و النهایة فی التاریخ'''، اسماعیل بن عمر بن کثیر، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق




• تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير، شمس‌الدين محمد بن احمد الذهبي، به کوشش عمر عبدالسلام، بيروت، دار الکتاب العربي، 1410ق
• '''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر'''، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق




• تاريخ الطبري (تاريخ الامم والملوک): محمد بن جرير الطبري، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1403ق
• '''تاریخ الطبری (تاریخ الامم والملوک)'''، محمد بن جریر الطبری، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق




• تاريخ اليعقوبي، احمد بن ابي‌يعقوب اليعقوبي ، بيروت، دار صادر، 1415ق
• '''تاریخ الیعقوبی'''، احمد بن ابی‌یعقوب الیعقوبی ، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق




• تفسير الثعلبي (الکشف و البيان)، احمد بن محمد الثعلبي، به کوشش محمد بن عاشور و نظير الساعدي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1422ق
• '''تفسیر الثعلبی (الکشف و البیان)'''، احمد بن محمد الثعلبی، به کوشش محمد بن عاشور و نظیر الساعدی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق




• تفسير القمي، علي بن ابراهيم قمي، به کوشش سيد طيب موسوي جزائري، قم، انتشارات دار الکتاب، 1404ق
• '''تفسیر القمی'''، علی بن ابراهیم قمی، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دار الکتاب، ۱۴۰۴ق
• تفسير راهنما، هاشمي رفسنجاني و ديگران، قم، دفتر تبليغات، 1373ش
• '''تفسیر راهنما'''، هاشمی رفسنجانی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۳ش




• تفسير نمونه، مکارم شيرازي و ديگران، تهران، دار الکتب الاسلاميه، 1375ش.
• '''تفسیر نمونه'''، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.




• جامع البيان عن تأويل آي القرآن (تفسير الطبري)، محمد بن جرير الطبري، به کوشش صدقي جميل العطار، بيروت، دار الفکر، 1415ق
• '''جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیر الطبری''')، محمد بن جریر الطبری، به کوشش صدقی جمیل العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق




• جامع الخلاف و الوفاق بين الاماميه وبين ائمّه الحجاز والعراق، علي بن محمد القمي السبزواري، به کوشش حسين حسني بيرجندي، قم، زمينه سازان ظهور امام عصر، 1379ش
• '''جامع الخلاف و الوفاق بین الامامیه وبین ائمّه الحجاز والعراق'''، علی بن محمد القمی السبزواری، به کوشش حسین حسنی بیرجندی، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر، ۱۳۷۹ش




• جواهر الکلام في شرح شرائع الاسلام: محمد حسين نجفي، بيروت، دار احياء التراث العربي، بي‏تا؛
• '''جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام'''، محمد حسین نجفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا




• حاشية الدسوقي، محمد بن احمد الدسوقي، احياء الکتب العربيه
• '''حاشیة الدسوقی'''، محمد بن احمد الدسوقی، احیاء الکتب العربیه




• الخلاف في الاحکام، محمد بن حسن الطوسي، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1407ق
• '''الخلاف فی الاحکام'''، محمد بن حسن الطوسی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق




• الدروس الشرعية في فقه الاماميه: محمد بن مکي، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1412ق
• '''الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه'''، محمد بن مکی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق




• دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشريعه، احمد بن الحسين البيهقي، به کوشش عبدالمعطي امين قلعه‏جي، بيروت، دار الکتب العلميه، 1405ق؛
• '''دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه'''، احمد بن الحسین البیهقی، به کوشش عبدالمعطی امین قلعه‌جی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق؛




• روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني، محمود بن عبدالله الآلوسي (م.1270ق.)، به کوشش علي عبدالباري عطيه، بيروت، دار الکتب العلميه، 1415ق
• '''روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی'''، محمود بن عبدالله الآلوسی ، به کوشش علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق




• سبل الهدي و الرشاد في سيرة خير العباد، محمد بن يوسف الشمس الشامي، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علي محمد معوض، بيروت، دار الکتب العلميه، 1414ق
• '''سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد'''، محمد بن یوسف الشمس الشامی، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق




• السيرة النبويه، عبدالملک بن هشام، به کوشش محمد محيي الدين، قاهره، مکتبة محمد علي صبيح و اولاده، 1383ق
• '''السیرة النبویه'''، عبدالملک بن هشام، به کوشش محمد محیی الدین، قاهره، مکتبة محمد علی صبیح و اولاده، ۱۳۸۳ق




• سيره رسول خدا، رسول جعفريان، قم، دليل ما، 1382ش
• '''سیره رسول خدا'''، رسول جعفریان، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش




• شرائع الاسلام في مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلي، به کوشش سيد صادق شيرازي، تهران، انتشارات استقلال، 1409ق
• '''شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام'''، جعفر بن حسن محقق حلی، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، انتشارات استقلال، ۱۴۰۹ق




• صحيح البخاري، محمد بن اسماعيل البخاري (م.‌256‌ق.)، به کوشش عبدالعزيز بن عبدالله ‌بن ‌باز، بيروت، دار الفکر، 1401ق
• '''صحیح البخاری'''، محمد بن اسماعیل البخاری (م.۲۵۶ق.)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق




• الطبقات الکبري، محمد بن سعد، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دار الکتب العلميه، 1410ق
• '''الطبقات الکبری'''، محمد بن سعد، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق




• عيون الاثر في فنون المغازي و الشمائل و السير (السيرة النبويه)، ابن ‏سيد الناس (م.734ق.)، بيروت، مؤسسه عزالدين، 1406ق
• '''عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیرة النبویه)'''، ابن سید الناس (م.۷۳۴ق.)، بیروت، مؤسسه عزالدین، ۱۴۰۶ق




• فتوح البلدان، احمد بن يحيي البلاذري ، بيروت، دار و مکتبه الهلال، 1988م
• '''فتوح البلدان'''، احمد بن یحیی البلاذری ، بیروت، دار و مکتبه الهلال، ۱۹۸۸م




• الکافي في الفقه، ابوالصلاح تقي‌الدين الحلبي ، به کوشش استادي، اصفهان، مکتبة اميرالمؤمنين (ع)، 1403ق
• '''الکافی فی الفقه'''، ابوالصلاح تقی‌الدین الحلبی ، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (ع)، ۱۴۰۳ق




• کشاف القناع عن متن الاقناع، منصور بن يونس البهوتي ، به کوشش محمد حسن محمد اسماعيل شافعي، بيروت، دار الکتب العلميه، 1418ق
• '''کشاف القناع عن متن الاقناع'''، منصور بن یونس البهوتی ، به کوشش محمد حسن محمد اسماعیل شافعی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق




• المبسوط في فقه الاماميه: محمد بن حسن الطوسي، به کوشش محمد باقر بهبودي و سيد محمد تقي کشفي، تهران، مکتبة المرتضويه، 1351ش
• '''المبسوط فی فقه الامامیه'''، محمد بن حسن الطوسی، به کوشش محمد باقر بهبودی و سید محمد تقی کشفی، تهران، مکتبة المرتضویه، ۱۳۵۱ش




• المبسوط، محمد بن احمد السرخسي.، بيروت، دار المعرفه، 1406ق
• '''المبسوط'''، محمد بن احمد السرخسی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق




• المجموع شرح المهذب، يحيي بن شرف النووي ، بيروت، دار الفکر
• '''المجموع شرح المهذب'''، یحیی بن شرف النووی ، بیروت، دار الفکر




• مختصر المزني، اسماعيل بن يحيي المزني، بيروت، دار المعرفه، بي‌تا
• '''مختصر المزنی'''، اسماعیل بن یحیی المزنی، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا




• مسالک الافهام الي تنقيح شرائع الاسلام: زين‌الدين بن علي، شهيد ثاني، قم، انتشارات معارف اسلامي، 1416ق
• '''مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام'''، زین‌الدین بن علی، شهید ثانی، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق




• مستند الشيعه في احکام الشريعه، احمد بن محمدمهدي النراقي ، قم، مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، 1415ق
• '''مستند الشیعه فی احکام الشریعه'''، احمد بن محمدمهدی النراقی ، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق




• المصنف في الاحاديث و الآثار، عبدالرزاق الصنعاني، به کوشش حبيب الرحمن الاعظمي، بيروت، المجلس العلمي، 1390ق
• '''المصنف فی الاحادیث و الآثار'''، عبدالرزاق الصنعانی، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت، المجلس العلمی، ۱۳۹۰ق




• المصنّف في الاحاديث و الآثار، عبدالله بن محمد بن ابي‌شيبه، به کوشش سعيد محمد اللحام، دار الفکر، 1409ق
• '''المصنّف فی الاحادیث و الآثار'''، عبدالله بن محمد بن ابی‌شیبه، به کوشش سعید محمد اللحام، دار الفکر، ۱۴۰۹ق




• المعتمد في شرح المناسک، (کتاب الحج، محاضرات الخويي)، به کوشش محمد رضا موسوي خلخالي، قم، انتشارات دار العلم/ مؤسسة احياء آثار الامام الخويي، 1410ق
• '''المعتمد فی شرح المناسک'''، (کتاب الحج، محاضرات الخویی)، به کوشش محمد رضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دار العلم/ مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی، ۱۴۱۰ق




• معجم البلدان، ياقوت بن عبدالله الحموي (م.626ق.)، بيروت، دار صادر، 1995م
• '''معجم البلدان'''، یاقوت بن عبدالله الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م




• معجم المعالم الجغرافية في السيرة النبويه، عاتق بن صالح البلادي، مکة المکرمه، دار مکه، 1402ق
• '''معجم المعالم الجغرافیة فی السیرة النبویه'''، عاتق بن صالح البلادی، مکة المکرمه، دار مکه، ۱۴۰۲ق




• المغازي، محمد بن عمر الواقدي (م.207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1409ق
• '''المغازی'''، محمد بن عمر الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق




• المغني، عبدالله بن قدامه، بيروت، دار الکتب العلميه؛
• '''المغنی'''، عبدالله بن قدامه، بیروت، دار الکتب العلمیه؛




• المقنع، محمد بن علي بن بابويه (شيخ صدوق) ، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادي، 1415ق
• '''المقنع'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) ، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق




• مکاتيب الرسول، علي احمدي ميانجي، تهران، دار الحديث، 1419ق
• '''مکاتیب الرسول'''، علی احمدی میانجی، تهران، دار الحدیث، ۱۴۱۹ق




• مناقب آل ابي‌طالب، ابن شهر آشوب، به کوشش گروهي از اساتيد، نجف، المکتبة الحيدريه، 1376ق
• '''مناقب آل ابی‌طالب'''، ابن شهر آشوب، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق




• مواهب الجليل، محمد بن محمد الحطاب الرعيني ، به کوشش زکريا عميرات، بيروت، دار الکتب العلميه، 1416ق؛
• '''مواهب الجلیل'''، محمد بن محمد الحطاب الرعینی ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛




• الموطّأ، مالک بن انس به کوشش محمد فؤاد عبدالباقي، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1406ق؛
• '''الموطّأ'''، مالک بن انس به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق؛




• المهذب: عبدالعزيز بن نحرير البراج ، قم، دفتر انتشارات اسلامي، 1406ق؛
• '''المهذب'''، عبدالعزیز بن نحریر البراج ، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق؛




• الميزان في تفسير القرآن، سيد محمد حسين طباطبايي ، بيروت، مؤسسة الاعلمي، 1393ق؛
• '''المیزان فی تفسیر القرآن'''، سید محمد حسین طباطبایی ، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق؛

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۱۲:۳۷

صلح حدیبیه پیمان صلحی میان پیامبر و مشرکان قریش بود که در سال ششم هجری و در نزدیکی مکه، محلی به نام حدیبیه بسته شد. از این صلح به عنوان فتح المبین یادشده است. بر اساس این صلح جنگ به مدت ده سال منع شد و هر قبیله‌ای مختار بود تا با پیامبر یا قریش هم‌پیمان شود. بنا بر مفاد این صلح اگر کسی بدون اجازه قبیله خود به مدینه می‌رفت باید به مکه بازگردانده می‌شد و نیز مسلمانان به هنگام حج از امنیت برخوردار می‌شدند، کاروان‌های تجاری قریش نیز به هنگام گذر از مدینه در امان می‌ماندند.

حدیبیه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حدیبیه، مصغّر «حدباء» محلی در ۲۵کیلومتری مسجدالحرام، در غرب مکه، و در مسیر قدیمی جدّه است.[۱] نام‌گذاری این منطقه به حدیبیه به جهت وجود چاه حدیبیه یا درخت «حدباء» در آنجا بوده است.[۲]

رفتن پیامبر به مکه برای حج عمره[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پیامبر در روز دوشنبه، اول ذی‌قعده از ماه‌های حرام، از سال ۶ بعد از هجرت، همراه مهاجران و انصار، به قصد عمره روانه مکه شدند.[۳][۴]

پیامبر در این سفر، قصد جنگ نداشت؛ از همین رو فرمان داد تا از حمل هر نوع سلاحی، جز شمشیر غلاف شده -که برداشتن آن در سفر، معمول بود- خودداری کنند.[۵]

برخی منابع تعداد مسلمانان را در این سفر، ۱۴۰۰ نفر ذکرکرده اند .[۶] چهار زن از جمله ام سلمه، همسر پیامبر(ص)، در این جمع حضور داشتند.[۷] پیامبر ، عبدالله بن ام مکتوم[۸] و به نقلی نمیلةابن عبدالله لیثی را به جانشینی خود در مدینه برگزید .[۹]

پیامبر و همراهانش، در ذوالحلیفه(مسجد شجره)، جامه احرام پوشیدند و کوهان ۷۰ شتر را، به نشان قربانی، خون‌آلود (اشعار) کردند.[۱۰] لبیک پیامبر اکرم مقارن با احرام، چنین گزارش شده است: «لبیک، اللهم لبیک، لبیک لا شریک لک لبیک، انّ الحمد والنّعمة لک والملک لا شریک لک».[۱۱]

پیامبر، در راه، از بادی ه‌نشینان خواست تا او را همراهی کنند. ولی آنان، با بهانه های مختلف، از پذیرش دعوت ایشان خودداری کردند. [۱۲]

قریش پس از آگاهی از عزیمت پیامبر، تصمیم گرفتند از ورود او به مکه جلوگیری کنند. آنها از احابیش و هم‌پیمان‌های خود در ثقیف درخواست کمک کردند. همچنین خالد بن ولید را با سپاهی به منطقه کراع الغمیم، فرستادند. قریش به همراه زنان و فرزندان، از شهر خارج شده، در منطقه «بَلْدح» اردو زدند.[۱۳]آن‌ها برای جذب قبایل عرب، در نقاط مختلف مکه، به اطعام پرداختند[۱۴] و از همه امکانات خود بهره گرفتند تا مانع ورود مسلمانان به مکه شوند.

پیامبر در منطقه عُسْفان، از آمادگی قریش برای رویارویی آگاه شد و برای روبه‌رو نشدن با آنان، مسیر خود را تغییر داد و با عبور از بیراهه به حدیبیه رسید.[۱۵]

خالد بن ولید و سوارانش در حدیبیه مقابل مسلمانان صف کشیدند. [۱۶]

پیغام آورندگان طرفین[ویرایش | ویرایش مبدأ]

هنگام رویارویی مسلمانان و قریش، افرادی از سوی دو طرف برای انتقال پیام فرستاده‌شدند:

فرستادگان قریش: عروة بن مسعود ثقفی، [۱۷]مکرز بن حفص[۱۸]حلیس بن علقمه[۱۹]

فرستادگان پیامبر: خراش بن امیه ، [۲۰] عثمان[۲۱]

بیعت رضوان و مسجد شجره[ویرایش | ویرایش مبدأ]

عثمان فرستاده پیامبر نزد قریش، سه روز در مکه ماند.[۲۲] تأخیر در مراجعت عثمان، باعث پخش شدن شایعه کشته شدن او شد. در این هنگام پیامبر که زیر درختی نشسته بود از مسلمانان، برای دفاع از اسلام بیعت گرفت. از آنجا که پیامبر با مردم زیر درخت بیعت کرد، این بیعت را «بیعت شجره» خوانده‌اند.[۲۳] همچنین خدا در آیه ۱۸ فتح/۴۸ رضایت خود را از بیعت کنندگان اعلام کرد. از این رو این بیعت را «بیعت رضوان» نیز نامیده‌اند.

درخت سمره یا اراک، که بیعت شجره زیر آن واقع شد،[۲۴] محل نماز و عبادت برخی از مسلمانان شد. عمر، خلیفه دوم آنان را منع کرد و آن را نوعی بت پرستی قلمداد نمود. [۲۵] بعدها مسلمانان، در جای این درخت، مسجدی به نام مسجد شجره بنا کردند.[۲۶] اين مسجد، در دوره آل سعود، تخريب شد.[۲۷]

دلایل و زمینه‌های صلح[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پیامبر هدف خود از رفتن به مکه را به جا آوردن عمره ذکر کرد و تأکید ورزید که قصد جنگ ندارد، دلایل عدم تمایل قریش به جنگ نیز در منابع بدین صورت آمده است:

  • قریش، خود را متولی کعبه و خادم زائران بیت الله می‌دانست و اگر مانع عمره‌گزاری پیامبر می‌شد با اختلاف داخلی و مخالفت هم‌پیمانان مواجه می‌شد.
  • قریش پس از حدود ۲۰ سال دشمنی و مبارزه با پیامبر به این نتیجه رسیده بود که بسیاری از امکانات خود را هدر داده و توان براندازی اسلام را ندارد.[۲۸]
  • پیمان مسلمانان بر جهاد تا سر حدّ مرگ (بیعت رضوان)[۲۹] ، بیانگر آمادگی رزمی بالای آنان بود.
  • رونق اقتصادی مکه و قریش در گرو امنیت راه تجارتی به شام بود؛ راهی که از مدینه می‌گذشت و طبعاً این امنیت، در صورت صلح محقق می‌شد.
  • جنگ با مسلمانان، قریش را در برابر مردان جنگی خزاعه قرار می‌داد که هم‌پیمان پیامبر در اطراف مکه بودند[۳۰]

انعقاد پیمان نامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پس از توافق برای صلح، و مذاکرات شفاهی و توافق بر آزادی اسیرانی که طی این چند روز از یکدیگر گرفته بودند، قرار شد تا عهدنامه نوشته شود. امام علی(ع) مأمور نوشتن صلح‌نامه شد. [۳۱] موقع نوشتن سهیل بن عمر، به نوشتن بسم الله الرحمن الرحیم، و رسول الله اعتراض کرد که به جای آن‌ها باسمک اللهم [۳۲]و محمد بن عبدالله نوشته شد.[۳۳]

مفاد صلح‌نامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شروطی که بر آن‌ها توافق شد، چنین بودند:

  • تا ده سال جنگ نباشد و مردم در امنیت باشند و هیچ سرقت پنهانی و خیانتی رخ ندهد.
  • هر طایفه‌ای می‌تواند با محمد یا با قریش هم‌پیمان شود.
  • اگر کسی بدون اجازه ولیّ خود نزد محمد رفت، باید به مکه بازگردانده شود و چنانچه کسی از اصحاب محمد به سوی قریش بازگردد، به سوی محمد بازگردانده نمی‌شود.
  • محمد و اصحابش امسال را بازگردند و سال آینده، برای سه روز، در مکه می‌مانند و جز سلاح مسافر، که شمشیر غلاف شده است، نباید سلاح دیگر داشته باشند.[۳۴]
  • هریک از اصحاب محمد که برای حج یا عمره به مکه می‌آیند، امنیت خواهد داشت؛ چنان‌که هر نفر قریشی که برای رفتن به شام یا مصر از مدینه بگذرد، جان و مالش در امان خواهد بود.[۳۵]

در پی قرارداد صلح، قبیله خزاعه با پیامبر و قبیله بنی‌بکر از کنانه با قریش هم‌پیمان شدند. چندی بعد، تعرض قبیله بنی‌بکر به خزاعه و حمایت قریش از بنی‌بکر، مقدمات نقض قرارداد و فتح مکه را در سال ۸ ق. فراهم آورد.[۳۶]

وضعیت مهاجرت زنان و مردان مسلمان از مکه بعد از صلح[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پس از پیمان حدیبیه، زنی از مکه گریخت و به مسلمانان پناه آورد. خویشاوندانش بازگشت او را مطالبه کردند، اما پیامبر گفت این پیمان، شامل زنان نمی‌شود.

مشکل مردان مهاجر نیز پس از مدتی حل شد. تعدادی از مسلمانان که از مکه فرار کرده بودند در مکانی به نام عیص به کاروان‌های تجاری قریش آسیب می‌زدند. این وضیعت موجب شد تا قریش از امتیاز خود چشم پوشی کرده و از پیامبر خواستند این افراد را به مدینه فرابخواند.[۳۷]

صلح حدیبیه، فتح المبین[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از دیدگاه بیشتر مفسران، پیروزی آشکار که آیات نخستین فتح/۴۸ از آن سخن گفته‌اند، پیروزی مسلمانان در صلح حدیبیه است.[۳۸]

روایاتی از پیامبر[۳۹] و ائمه[۴۰] نیز فتح المبین بودن صلح حدیبیه را تأیید می‌کند.

مناسک حج پیامبر به هنگام صلح حدیبیه و تبعیت فقها از این مناسک[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پیامبر(ص) در ماجرای حدیبیه، از ذوالحلیفه به نیت عمره محرم شد. از این رو فقها، اقدامات آن حضرت را در این واقعه، مستند احکام شرعی فراوانی قرار داده‌اند؛ از جمله اقدامات پیامبر، همراه آوردن ۷۰ شتر برای قربانی[۴۱] و اشعار و تقلید در ذوالحلیفه بود.[۴۲] از این رو فقهای اسلام، اشعار و تقلید را در عمره مستحب دانسته‌اند.[۴۳] همچنین فقها با استناد به عمل پیامبر، به خواندن دو رکعت نماز پیش از احرام در میقات فتوا داده‌اند.[۴۴]

بیشترین استناد به عمل پیامبر در حدیبیه، موضوع ممانعت دشمن از انجام حج یا عمره، پس از احرام است[۴۵] که اهل سنت آن را به «احصار» و شیعه به «صد» تعبیر کرده‌اند.

فقها، با استناد به عمل پیامبر، بر تحلل و خروج از احرام اتفاق نظر دارند[۴۶] و به استثنای فقیهان مالکی[۴۷]، همه فقهای مسلمان، برای تحلل، قربانی را لازم دانسته‌اند[۴۸] و مکان قربانی را همان محل احصار و صد ذکرکرده‌اند[۴۹]؛ چنان‌که به وجوب حلق در احصار و صد[۵۰]یا ترجیح آن بر تقصیر[۵۱]، نظر داده‌اند. همچنین به اتفاق همه فقهای اسلامی قضای حج یا عمره‌ای که به واسطه احصار یا صد ناتمام مانده، واجب است.[۵۲]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ . اخبار مکه، الفاکهی، ج5، ص70؛ معجم المعالم الجغرافیه، ج1، ص84.
  2. ↑ . معجم البلدان، ج2، ص229.
  3. ↑ المغازی، ج2، ص573-574، طبقات الکبری، ج2، ص 73
  4. ↑ المغازی، ج2، ص572
  5. ↑ المغازی، ج2، 572-573، طبقات الکبری، ج2، ص73
  6. ↑ تاریخ طبری، ج2، ص621
  7. ↑ المغازی، ج2، ص574
  8. ↑ المغازی، ج2، ص 573
  9. ↑ السیره النبویه، ج2، ص774
  10. ↑ المغازی، ج2، ص 573، الطبقات الکبری، ج2، ص 73
  11. ↑ المغازی، ج2، ص 574
  12. ↑ . المغازی، ج2، ص574-575.
  13. ↑ . المغازی، ج2، ص579؛ الطبقات الکبری، ج2، ص73.
  14. ↑ . امتاع الاسماع، ج1، ص280.
  15. ↑ . المغازی، ج2، ص583-585.
  16. ↑ المغازی، ج2، ص 582
  17. ↑ . المغازی، ج2، ص598.
  18. ↑ . المغازی، ص599؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74.
  19. ↑ . المغازی، ج2، ص599؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74.
  20. ↑ . السیرة النبویه، ج2، ص314؛ سبل الهدی، ج5، ص46.
  21. ↑ . المغازی، ج2، ص600-602.
  22. ↑ المغازی، ج2، ص600-602
  23. ↑ المغازی، ج2، ص 619-620، انساب الاشراف، ج1، 439-440، السیره النبویه، ج2، ص315
  24. ↑ . بحارالانوار، ج38، ص217.
  25. ↑ . الطبقات الکبری، ج2، ص76؛ عیون الاثر، ج2، ص125.
  26. ↑ . ارشاد الساری، ج6، ص349.
  27. ↑ . آثار اسلامي مکه و مدينه، ص147.
  28. ↑ . المغازی، ج2، ص593؛ الطبقات الکبری، ج2، ص74؛ امتاع الاسماع، ج1، ص286.
  29. ↑ . انساب الاشراف، ج1، ص440.
  30. ↑ . سیره رسول خدا، ص582.
  31. ↑ المصنف، ج5، ص343، البدایه النهایه، ج4، ص 192، مکاتیب الرسول، ج3، ص 84-85
  32. ↑ المغازی، ج2، ص 610، تفسیر الثعلبی، ج5، ص 291
  33. ↑ المغازی، ج2، ص610-611
  34. ↑ . تاریخ الطبری، ج2، ص281؛ انساب الاشراف، ج1، ص439-440؛ الطبقات الکبری، ج2، ص77.
  35. ↑ . انساب الاشراف، ج1، ص441.
  36. ↑ . المغازی، ج2، ص612، 781، 785-786؛ الطبقات الکبری، ج2، ص75؛ فتوح البلدان، ص46-47.
  37. ↑ تاریخ الطبری، ج2، ص 284-285
  38. ↑ جامع البیان، ج26، ص89-90، روح المعانی، ج13، ص239، المیزان، ج18، ص251-252
  39. ↑ عیون الاثر، ج2، ص124-125، سبل الهدی، ج5، ص58-59
  40. ↑ مناقب، ج1، ص 175
  41. ↑ . تاریخ الیعقوبی، ج2، ص54؛ امتاع الاسماع، ج1، ص276.
  42. ↑ . المصنّف، ج8، ص367؛ جامع الخلاف، ص216؛ امتاع الاسماع، ج1، ص275.
  43. ↑ . المغنی، ج3، ص575؛ المجموع، ج8، ص357-358؛ مستند الشیعه، ج13، ص105.
  44. ↑ الموطا، ج1، ص332؛ البحر الرائق، ج2، ص563.
  45. ↑ . المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص332؛ المهذب، ج1، ص270؛ المعتمد، ج5، ص449.
  46. ↑ . المبسوط، سرخسی، ج4، ص106؛ المجموع، ج8، ص294؛ مسالک الافهام، ج2، ص388.
  47. ↑ . الموطا، ج1، ص360-361.
  48. ↑ . الام، ج2، ص180؛ الخلاف، ج2، ص423-424؛ المغنی، ج3، ص371.
  49. ↑ . المقنع، ص244؛ المغنی، ج2، ص373.
  50. ↑ . الکافی، ص218؛ المجموع، ج8، ص299؛ کشاف القناع، ج2، ص610.
  51. ↑ . المبسوط، سرخسی، ج4، ص107؛ شرائع الاسلام، ج1، ص211؛ مواهب الجلیل، ج4، ص294.
  52. ↑ . مختصر المزنی، ص72؛ الدروس الشرعیه، ج1، ص482؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص95.

فهرست منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

• اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق


• اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دار الثقافه، ۱۴۱۵ق


• ارشاد الساری، احمد بن محمد القسطلانی، قاهره، مطبعه الکبری الامیریه ۱۳۲۳ق


• الام، محمد بن ادریس الشافعی ، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق


• امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، احمد بن علی المقریزی، به کوشش محمد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق


• انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری ، تحقیق سهیل صادق زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق


• آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش


• بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، محمد باقر المجلسی، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق


• البحر الرائق(شرح کنز الدقائق)، زین‌الدین بن ابراهیم بن نجیم ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق


• البدایة و النهایة فی التاریخ، اسماعیل بن عمر بن کثیر، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق


• تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، شمس‌الدین محمد بن احمد الذهبی، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق


• تاریخ الطبری (تاریخ الامم والملوک)، محمد بن جریر الطبری، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۳ق


• تاریخ الیعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب الیعقوبی ، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق


• تفسیر الثعلبی (الکشف و البیان)، احمد بن محمد الثعلبی، به کوشش محمد بن عاشور و نظیر الساعدی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق


• تفسیر القمی، علی بن ابراهیم قمی، به کوشش سید طیب موسوی جزائری، قم، انتشارات دار الکتاب، ۱۴۰۴ق • تفسیر راهنما، هاشمی رفسنجانی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۳ش


• تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.


• جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیر الطبری)، محمد بن جریر الطبری، به کوشش صدقی جمیل العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق


• جامع الخلاف و الوفاق بین الامامیه وبین ائمّه الحجاز والعراق، علی بن محمد القمی السبزواری، به کوشش حسین حسنی بیرجندی، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر، ۱۳۷۹ش


• جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمد حسین نجفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا


• حاشیة الدسوقی، محمد بن احمد الدسوقی، احیاء الکتب العربیه


• الخلاف فی الاحکام، محمد بن حسن الطوسی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۷ق


• الدروس الشرعیة فی فقه الامامیه، محمد بن مکی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق


• دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه، احمد بن الحسین البیهقی، به کوشش عبدالمعطی امین قلعه‌جی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق؛


• روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، محمود بن عبدالله الآلوسی ، به کوشش علی عبدالباری عطیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق


• سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، محمد بن یوسف الشمس الشامی، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق


• السیرة النبویه، عبدالملک بن هشام، به کوشش محمد محیی الدین، قاهره، مکتبة محمد علی صبیح و اولاده، ۱۳۸۳ق


• سیره رسول خدا، رسول جعفریان، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲ش


• شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلی، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، انتشارات استقلال، ۱۴۰۹ق


• صحیح البخاری، محمد بن اسماعیل البخاری (م.۲۵۶ق.)، به کوشش عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق


• الطبقات الکبری، محمد بن سعد، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق


• عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر (السیرة النبویه)، ابن سید الناس (م.۷۳۴ق.)، بیروت، مؤسسه عزالدین، ۱۴۰۶ق


• فتوح البلدان، احمد بن یحیی البلاذری ، بیروت، دار و مکتبه الهلال، ۱۹۸۸م


• الکافی فی الفقه، ابوالصلاح تقی‌الدین الحلبی ، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (ع)، ۱۴۰۳ق


• کشاف القناع عن متن الاقناع، منصور بن یونس البهوتی ، به کوشش محمد حسن محمد اسماعیل شافعی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق


• المبسوط فی فقه الامامیه، محمد بن حسن الطوسی، به کوشش محمد باقر بهبودی و سید محمد تقی کشفی، تهران، مکتبة المرتضویه، ۱۳۵۱ش


• المبسوط، محمد بن احمد السرخسی، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق


• المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی ، بیروت، دار الفکر


• مختصر المزنی، اسماعیل بن یحیی المزنی، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا


• مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، زین‌الدین بن علی، شهید ثانی، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق


• مستند الشیعه فی احکام الشریعه، احمد بن محمدمهدی النراقی ، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق


• المصنف فی الاحادیث و الآثار، عبدالرزاق الصنعانی، به کوشش حبیب الرحمن الاعظمی، بیروت، المجلس العلمی، ۱۳۹۰ق


• المصنّف فی الاحادیث و الآثار، عبدالله بن محمد بن ابی‌شیبه، به کوشش سعید محمد اللحام، دار الفکر، ۱۴۰۹ق


• المعتمد فی شرح المناسک، (کتاب الحج، محاضرات الخویی)، به کوشش محمد رضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دار العلم/ مؤسسة احیاء آثار الامام الخویی، ۱۴۱۰ق


• معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی (م.۶۲۶ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م


• معجم المعالم الجغرافیة فی السیرة النبویه، عاتق بن صالح البلادی، مکة المکرمه، دار مکه، ۱۴۰۲ق


• المغازی، محمد بن عمر الواقدی (م.۲۰۷ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۴۰۹ق


• المغنی، عبدالله بن قدامه، بیروت، دار الکتب العلمیه؛


• المقنع، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) ، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق


• مکاتیب الرسول، علی احمدی میانجی، تهران، دار الحدیث، ۱۴۱۹ق


• مناقب آل ابی‌طالب، ابن شهر آشوب، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۷۶ق


• مواهب الجلیل، محمد بن محمد الحطاب الرعینی ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق؛


• الموطّأ، مالک بن انس به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق؛


• المهذب، عبدالعزیز بن نحریر البراج ، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق؛


• المیزان فی تفسیر القرآن، سید محمد حسین طباطبایی ، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۳ق؛

برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=صلح_حدیبیه&oldid=44416»