جنة المعلاة

جَنَّة المَعلاة یا قبرستان ابوطالب، قبرستان قدیمی مکه و محل دفن افرادی از خاندان حضرت محمد(ص) مانند عبدالمطلب، ابوطالب و خدیجه است. شمار بسیاری از صحابه و تابعین نیز، مانند یاسر و سمیه پدر و مادر عمّار، شیبة بن عثمان و عثمان به طلحه کلیدداران کعبه در این قبرستان دفن شده‌اند.

جنة المعلاة

جنة المعلاة و دیوار و نردهایی که میان بخش قدیمی و جدید این قبرستان کشیده‌اند تا مانع زیارت قبرهای خدیجه، ابوطالب و دیگر صحابه از نزدیک شود.
اطلاعات اوليه
تأسیس	پیش از اسلام
مکان	مکه، محله سلیمانیه، دوراهی خیابان مسجدالحرام و حجون.
نام‌های دیگر	قبرستان ابوطالب، قبرستان حجون، جنة المعلی.
معماری
بازسازی	سال ۱۰۹۷ق. و ۱۳۸۳ق.

این قبرستان در شمال شرقی مکه، در دامنه جنوب غربی کوه حجون و نزدیک مسجد جن قرار دارد. آدرس امروزی آن، محله سلیمانیه، دوراهی خیابان مسجدالحرام و حجون است.

این قبرستان، در گذشته دارای ۷۵ بارگاه گنبدپوش، مانند بارگاه حضرت خدیجه(س) بوده، که همه آنها توسط دولت سعودی ویران شده است. درِ ورودی بخش قدیمی قبرستان، از سال ۱۳۹۶ش. توسط آل سعود بسته شد و زیارت آن تنها از بخش جدید قبرستان و از پشت نرده‌ها امکان‌پذیر است.

بر پایه روایات، جایگاه جنة المعلاة هم‌ردیف قبرستان بقیع و دفن‌شدگان در آن همسایگان خداوند هستند. شیعه و برخی از اهل سنت زیارت این قبرستان را مستحب دانسته و بر پایه روایتی، امام حسین(ع) قبر خدیجه را زیارت کرده و کنار آن نماز خوانده است.

نام

جنّة المعلاة، مشهورترین قبرستان مکه است که در دوره جاهلی و اسلام محل دفن مردگان این شهر بود. این قبرستان به سبب واقع شدن در ارتفاعات شمالی مکه که معلاة خوانده می‌شد، بدین نام مشهور شده است.

از این قبرستان با نام‌های دیگری نیز یاد شده، که چنین است:

• قبرستان مکه؛
• قبرستان حجون، به سبب نزدیکی به کوه حجون؛
• مقبرة المُطَیبین، به سبب دفن شرکت کنندگان در حِلف المطیبین؛
• جَبّانه المبارکه، به معنای قبرستان پربرکت؛
• قبرستان مَعلی؛
• جنّه المعلّی؛
• قبرستان بنی‌هاشم؛
• قبرستان ابوطالب، از نام‌های مشهور نزد ایرانیان.

مکان

این قبرستان در شمال شرقی مکه، و در دامنه جنوب غربی کوه حجون قرار دارد. سفرنامه‌نویسان متقدم، آن را خارج از دروازه قدیمی شهر یعنی باب المَعلی یا باب المَعلاه دانسته‌اند.

مسجد جن نزدیک این قبرستان قرار دارد. فاصله این قبرستان در قرن ۱۳ق. تا باب بنی‌شیبه از درهای شمال شرقی مسجدالحرام، ۲۱۲۷ ذرع است.

پیشینه

از پیشینه این قبرستان اطلاع دقیقی در دست نیست؛ ولی با توجه به وجود گزارش دفن قُصی بن کِلاب جد چهارم حضرت محمد(ص)، در این قبرستان باید پیشینه آن حدود یک سده پیش از ظهور اسلام باشد. بر پایه برخی گزارش‌ها، پس از دفن قُصی در حجون، مردم مکه مردگان خود را در این قبرستان دفن کردند.

بر پایه گزارش ازرقی (م. بعد از ۲۴۱ق)، مردم مکه در جاهلیت و صدر اسلام مردگان خود را در سمت راست و بالای وادی، که شامل شعب ابی‌دُبّ و شعب صُفی و نیز در سمت چپ، که شعبی متصل به گردنه مدنیین (ریع الحجون) بود، دفن کردند.

پس از اسلام، آنگاه که حضرت محمد(ص) از سمت چپ قبرستان به نیکی یاد کرد، مردم مکه مردگان خود را فقط در آن بخش دفن کردند. به همین علت، نام حجون نیز بر این بخش گفته شد و به مرور زمان دیگر کسی این نام را برای سمت راست دره بکار نبرد و مردگان خود را نیز در آن قسمت دفن نکرد. بخش چپ قبرستان را به سبب وجود این قبرستان، شعب المقبره نیز خوانده‌اند. قرار گرفتن در برابر کعبه از ویژگی‌های منحصر به‌فرد این شعب و قبرستان است. اشعار به جامانده از صدر اسلام در وصف این قبرستان و مردگان آن بیانگر جایگاه این قبرستان در مقایسه با دیگر قبرستان‌های مکه است.

در قدیم از وسط این قبرستان راهی بود که مردم برای ورود و خروج به مکه از آن استفاده می‌کردند و در منابع به نام‌های مختلفی شناخته می‌شد از آن جمله است: ثنیه العُلیا، کَداء، ثنیه الحجون و ثنیه المقبره. در گزارش‌ها از ورود حضرت محمد(ص) به مکه از این مسیر در فتح مکه و حجة الوداع خبر داده‌اند.

شأن و جایگاه این قبرستان که اشتیاق مسلمانان به دفن مردگان خود در این قبرستان را همراه داشت، موجب گردید تا بارها محدوده آن گسترش یابد. منابع، اول بار از تراشیده شدن کوه حجون در سده سوم و گسترش قبرستان از سمت کوه تا ثنیه اذاخر، به سبب افزایش دفن‌شدگان یاد کرده‌اند.

توجه اهالی مکه و نیز حاجیان به قبرستان معلات و حضور آنها در برخی روزهای هفته و اعیاد، سبب شد تا در سال ۱۰۹۷ق. به دستور سلیمان امیر یاخور وزیر (وزارت از سال ۱۰۹۷ق) و توسط شلبی عثمان حمیدان وزیر مکه، برای ایجاد نظم و نظافت، قبرستان به دو بخش تقسیم شده و به دور هر بخش دیواری با درهای ورودی ساخته شد. تاتار عثمان پاشا امیر جده (امارت: ۱۲۵۷–۱۲۶۰ق)، این دیوار را بازسازی کرد. در سده چهاردهم قمری نیز از وجود این دیوار سنگی به دور قبرستان گزارش شده است. در سال ۱۳۸۳ق. و در حکومت سعودی دیوار دور این قبرستان تجدید بنا شد.

جایگاه

بر پایه روایتی از حضرت محمد(ص)، قبرستان معلاة قبرستانی نیکو است. بر پایه روایتی دیگر، دفن‌شدگان در این قبرستان روز قیامت ایمن مبعوث خواهند شد. در روایتی، خداوند اهل بقیع را همسایگان حضرت محمد(ص) و اهل معلاة را همسایگان خود خوانده است. بر پایه روایاتی منسوب به پیامبر(ص)، روز قیامت از این قبرستان هفتاد هزار نفر با چهره‌هایی همچون ماه برانگیخته و بدون حساب وارد بهشت می‌شوند، هریک از اینان هفتاد هزار نفر را نیز شفاعت می‌کنند. مدفونان این قبرستان، همراه با مدفونان بقیع برای ورود به بهشت فراخوانده می‌شوند.

برخی از اهل سنّت، زیارت این قبرستان را به سبب آنکه شماری از صحابه، تابعین و بزرگان در آن دفن شده‌اند، مستحب دانسته‌اند. فقیهان شیعه، ضمن تأکید بر استحباب دفن مردگان در این قبرستان، زیارت قبور اجداد حضرت محمد(ص)، خدیجه، ابوطالب و قاسم فرزند حضرت محمد(ص)، و نیز ختم قرآن در آن را مستحب دانسته‌اند. زیارتنامه‌هایی نیز برای صاحبان این قبرها نقل شده است. امام حسین(ع)، قبر خدیجه را در این قبرستان زیارت کرده و در کنار آن نماز خوانده است.

این قبرستان، همواره مورد توجه و احترام عموم مسلمانان بویژه مردم مکه بود. ابن جبیر (م.۶۱۲ق) در بیان آداب مردم مکه در اعیاد، از حضور مردم در این قبرستان پس از خواندن نماز عید در مسجدالحرام خبر داده است. هم‌چنین از سنت مردم مکه برای حضور در کنار قبر خدیجه در شب‌های یازدهم هر ماه و قبر منسوب به آمنه در شب‌های هشتم هر ماه و قرائت قرآن خبر داده‌اند. برخی بر این عقیده بودند که این قبرستان به سبب جایگاه والایش تنها پذیرای مؤمنان است و مکان‌هایی از آن، جای استجابت دعاست.

مدفونان

خاندان پیامبر(ص)

نام برخی از خاندان حضرت محمد(ص) که در قبرستان معلاة دفن‌اند، چنین است:

• قُصی بن کِلاب، جد چهارم پیامبر(ص)؛
• عبدالمطلب، جد پیامبر(ص)؛
• ابوطالب، عموی او؛
• خدیجه، همسر او
• قاسم و عبدالله (طیب)، فرزندان وی از خدیجه.

برخی، محل دفن عبدمناف جد سوم پیامبر، هاشم جد دوم او و آمنه مادر وی را نیز در این قبرستان دانسته‌اند. این در حالیست که منابع از دفن هاشم در غزه فلسطین و آمنه در ابواء مدینه حکایت دارند.

صحابه و تابعین

منابع از شمار بسیاری از صحابه، تابعین و بزرگان دفن شده در این قبرستان نام برده‌اند. نام برخی از صحابه و تابعین دفن شده در آن، چنین‌ است:

• یاسر، پدر عمار؛
• سمیه، مادر عمار؛
• عبدالله، برادر عمار؛
• اسماء، دختر ابوبکر؛
• عبدالرحمن، پسر ابوبکر؛
• زینب، خواهر عثمان بن مظعون جُمحی و همسر عمر بن خطاب؛
• عبدالله بن زبیر؛

• ابوسعید ابراهیم بن طهمان هروی (م.۶۸ق)؛
• اسماعیل بن امیه اموی (م.۱۴۴ق)؛
• حنظله بن ابی سفیان جمحی(م.۱۵۱ق)؛

• ابوقحافه عثمان بن عامر، پدر ابوبکر؛
• ابوواقد لیثی مدنی، از حاضران در بدر؛
• خُبیب بن عَدی، از شهیدان حادثه رجیع (سال چهارم)؛
• زید بن دَثنه، از شهیدان حادثه رجیع (سال چهارم)؛
• سکران بن عمرو بن عبدشمس، از مهاجران به حبشه؛
• سلمة بن میلاء جُهَنی، از شهیدان فتح مکه؛
• ابومَحذوره، مؤذن پیامبر(ص)؛
• شیبه بن عثمان، از کلیدداران کعبه؛
• عثمان بن طلحه از کلیدداران کعبه؛
• صَفوان بن امیه، از مؤلفة القلوب؛
• لبید بن ربه، از مؤلفة القلوب؛
• عبدالله بن شهاب بن عبدالله، جد ابن شهاب زهری؛
• عبدالله بن عامر بن کُرَیز، از کارگزاران عثمان؛
• عبدالله، فرزند عمرو بن عاص سهمی؛
• ابوموسی اشعری؛
• عَتاب بن اُسید، نخستین کارگزار پیامبر(ص) در مکه؛
• محمد بن حاطب جُمحی، از اصحاب پیامبر(ع) و امام علی(ع)؛
• مُسور بن مَخرمه، از مهاجران به حبشه و مدینه؛
• ابوسَبرة بن ابی رُهم، از مهاجران به حبشه و مدینه.

بزرگان و عالمان

نام برخی از بزرگان و عالمان دفن شده در این قبرستان چنین است:

• منصور خلیفه عباسی (م.۱۵۸ق)؛
• فُضیل بن عیاض تیمی (م.۱۸۷ق)، از عارفان سده دوم؛
• سُفیان بن عُیینه (م.۱۹۸ق)؛
• ابوطالب حنفی ابهری فقیه شافعی، امام الحرمین (م.۶۲۴ق)؛
• شریف برکات، امیر مکه در سال‌های ۸۵۲–۸۵۹ق. (م.۸۵۹ق)؛
• ابن فهد، مؤلف کتاب اتحاف الوری (م.۸۸۵ق)؛
• عبدالعزیز فرزند ابن فهد، مؤلف بلوغ القری (م.۹۲۲ق)؛
• میرزا محمد بن علی استرآبادی (م.۱۰۲۸ق)، از عالمان شیعه مجاور بیت الله الحرام و مؤلف کتاب منهج المقال؛
• محمد بن حسن نوه شهید ثانی (م.۱۰۳۰ق)، مؤلف کتاب روضة الخواطر و نزهة النواظر؛
• سید زین‌العابدین کاشانی، از بانیان کعبه پس از سیل سال ۱۰۳۹ق.

بارگاه‌ها

به تصریح منابع متقدم، بسیاری از قبرهای صحابه، تابعین و بزرگان در این قبرستان ناشناخته مانده و مردم مکه جای دقیق آنها را فراموش کرده‌اند. تنها شمار اندکی از این قبرها مشخص بوده و بناها و بارگاه‌هایی نیز بر روی آنها ساخته شده است.

مقبره حضرت خدیجه

یکی از بناهای ساخته شده در قبرستان معلاة، گنبد و بارگاهی بر قبر خدیجه(س) بود. ابن‌بطوطه (م.۷۷۹ق) و شهید اول (م.۷۸۶ق) قبر خدیجه(س) در این قبرستان را از قبرهای معروف دانسته‌اند.

این در حالیست که مرجانی (م.بعد از ۷۷۰ق) در گزارشی آورده که مکان قبر او در عالم خواب به یکی از نیکان، که نام او در این خبر معلوم نیست الهام شده است. بر پایه این گزارش، وی در خواب دید که قبر خدیجه در کنار قبر فضیل بن عیاض است. برخی از مؤلفان اهل سنت در سده‌های بعد با اعتماد به این گزارش، در تعیین محل قبر خدیجه تشکیک کرده‌اند. جایگاه خدیجه نزد مسلمانان، و سنتِ زیارت قبور نزد اهل مکه و حاجیان که برگرفته از سیره پیامبر(ص) بود، صحت گزارش مرجانی را با تردید همراه می‌سازد. نامعلوم بودن نام کسی که قبر خدیجه را شناسایی کرده، از دیگر شواهد ضعف این روایت است. این در حالیست که نه تنها در هیچ‌یک از منابع هم‌عصر با مرجانی چنین گزارشی نیامده، بلکه معاصران وی از معروف بودن قبر خدیجه سخن گفته‌اند.

مرجانی در سال ۷۲۹ق. سنگی با عبارت «ان هذا قبر السیدة خدیجه» دیده است. بعدها صندوقی چوبی برای نصب بر روی قبر خدیجه ساخته شد تا آنکه در سال ۹۵۰ق. محمد بن سلیمان از صاحب منصبان مصر در حکومت داود پاشا والی مصر، بر روی قبر، بارگاه و گنبدی از سنگ شُمیسی ساخت و بر روی قبر نیز صندوقی تازه گذاشت و پارچه‌ای فاخر گذاشت و برای بارگاه خادمی مشخص کرد.

این بارگاه پس از تخریب بدست آل سعود، در سال۱۲۴۲ق. تجدید بنا شد و تا سده چهاردهم قمری باقی ماند. گزارش‌ها از ارسال پارچه‌هایی از سوی حاکمان عثمانی مصر، برای استفاده بر روی صندوق این بارگاه و نیز قبر منسوب به آمنه در دهه ۱۲۶۰ق. حکایت دارند. در سفرنامه‌های دوره قاجاری نیز گزارش‌هایی از بارگاه و ضریح خدیجه ارائه شده است. میرزا محمد حسین فراهانی در سفر حج خود به سال ۱۳۰۲ق. از وجود ضریح چوبی در این بارگاه و نیز پارچه مخمل گلابتون دوزی شده بر قبر سخن گفته و به حضور متولی و خادم و نیز زیارتنامه‌خوان برای این بارگاه اشاره کرده است.

دیگر مقبره‌ها

• ابوطالب بن حسن بن ابی‌نُمی (م.۱۰۱۲ق) عبدالمطلب بن غالب (م.۱۳۰۰ق): این دو فرد از امیران مکه بوده و قبر آنها نزدیک قبر خدیجه بود. بر روی این دو قبر بارگاه‌هایی ساخته شده بود؛
• قبر منسوب به آمنه: بر روی این قبر، گنبد و بارگاهی در سال ۱۲۴۲ق. توسط عیسی شیخ الحرم ساخته شد؛
• عبدالرحمن بن ابی‌بکر: روی قبر او که در سمت راست قبر خدیجه بود، بنایی چهارگوش در زمان سلطان عبدالمجید (حک: ۱۲۳۷–۱۲۷۷ق) ساخته شد. این قبر تا پیش از این سال، تنها صندوقی چوبی داشت؛
• اسماء دختر ابوبکر؛
• عبدالله بن زبیر؛
• ابوالبرکات ابن ظهیره، امیر مکه؛
• محمدجان نقشبندی، از ذریه محمد بن حنفیه (م.۱۲۶۸ق)؛
• حسن بن ابی‌نمی، از شرفای مکه.

اولیا چلبی (م.۱۰۹۴ق) در گزارش سفر خود به مکه و زیارت این قبرستان، از وجود ۷۵ بارگاه گنبدپوش خبر داده است. برخی گزارش‌ها از وجود بارگاه‌ها و قبور خانوادگی در این قبرستان حکایت دارند که از آن جمله می‌توان به بارگاه حسن بن ابی‌نمی اشاره کرد که دربردارنده قبور برخی از فرزندان و نوادگان وی بوده است.

تخریب

با تسلط وهابیت بر مکه و پایه‌گذاری نخستین دولت سعودی، همه بناها و گنبدهای موجود در جنة المعلاة، در روز چهارشنبه ۲۹ ربیع الثانی ۱۲۱۸ق. ویران شد و قبرهای این قبرستان با زمین هم‌سطح شد. پس از انقراض این دولت بدست نیروهای عثمانی، بار دیگر گنبدی بر قبر و بارگاه حضرت خدیجه ساخته شد؛ ولی این بنا نیز در سال ۱۳۴۳ق. و بدنبال تشکیل دولت سوم سعودی تخریب شد.

رویدادها

حجاج بن یوسف ثقفی، در سال ۶۲ق. پس از سرکوب عبدالله بن زبیر جنازه او را در این قبرستان به دار کشید. ابن جبیر، از ویرانه‌های بنایی در این مکان یاد می‌کند که بر پایه عبارات او، بعدها به یادبود ابن‌زبیر ساخته شد؛ ولی چون به مکانی برای لعن حاجیان تبدیل شده بود، توسط مردمان طائف تخریب شد.

قبرستان معلاة بارها بر اثر سیل‌هایی که مسجدالحرام را نیز تهدید می‌کرد آسیب دید؛ برای نمونه، سیلی در سال ۷۳۸ق. قبرهای این قبرستان را تخریب کرد. در سال ۸۲۵ق. دیوارهای این قبرستان در اثر سیلی که به کعبه نیز آسیب رساند، تخریب شد.

امروزه

این قبرستان که در مکه و در محله معروف به سلیمانیه قرار دارد، به دو ناحیه مجزای شمالی و جنوبی تقسیم شده است. بخش جلوی آن، قبرستان عمومی مکه و بخش عقب آن قبرستان قدیمی است، که در دامنه کوه قرار گرفته است. این دو بخش با دیواری بلند و میله‌های فلزی از هم جدا شده است تا مانع دیده شدن قبر خدیجه و قبرهای بنی‌هاشم و اجداد حضرت محمد(ص) و تبرک‌جویی حاجیان و زائران شود.

این قبرستان، در دوراهی خیابان مسجدالحرام و حجون قرار دارد. درِ ورودی قسمت قدیمی از سال ۱۳۹۶ق. توسط آل‌سعود بر روی زائران بسته شده است. حاجیان و زائران تنها در روزها و ساعاتی از هفته، اجازه دارند با ورود به قسمت جدید قبرستان، از پشت نرده‌های فلزیِ بخش قدیمی، به زیارت قبور خاندان و صحابه پیامبر(ص) بپردازند. در زمان بسته بودن درهای قبرستان نیز، زائران از روی پل حجون که از روی قبرستان عبور می‌کند، قبور را زیارت می‌کردند.

کتاب‌شناسی

درباره این قبرستان و مدفونان آن کتاب‌هایی نگاشته شده است که نام برخی از آنها چنین است:‌

• اِثارة الحجون الی زیاره الحجون، نوشته مجدالدین حافظ فیروزآبادی؛
• الشرف الاعلی فی ذکر قبور بابِ المَعلی، نوشته جمال الدین محمد بن علی قرشی (م.۸۳۷ق) وی در این کتاب متن تعداد ۲۴ عدد از سنگ قبرهای علما و بزرگان و ملوک مدفونِ در این قبرستان را آورده است؛
• احجار المَعلاة الشاهدیة بمکة المکرمه، در معرفی شمار فراوانی از سنگ‌های قبور کهن قبرستان با تصاویر سنگ‌ها و بازخوانی آنها. این کتاب در سال ۱۴۲۵ق. از سوی وزارت تعلیم و تربیت عربستان منتشر شده است؛
• مقاله‌ جنة المعلاة، نوشته سید علی قاضی عسکر که در فصلنامه میقات حج چاپ شده است؛
• مقاله‌ حجون، نوشته سیده رقیه میرابوالقاسمی که در دانشنامه جهان اسلام چاپ شده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل جنة المعلاة.

• اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
• اثارة الترغیب و التشویق الی المساجد الثلاثه و البیت العتیق، محمد بن اسحاق الخوارزمی (۸۲۷ق)، به کوشش محمد حسین الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق.
• احکام و آداب حج (مناسک الحج)، سید محمد رضا گلپایگانی (۱۴۱۴ق)، قم، دارالقرآن الکریم، ۱۴۱۳ق.
• اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.
• اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی (۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق.
• الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی بن عبدالقادر الطبری(۱۰۷۰ق)، تصحیح اشرف احمد جمال، مکه، مکتبه التجاریه، ۱۴۱۶ق.
• الاستبصار فی عجائب الامصار، نویسنده‌ای مراکشی (قرن۶ق)، تصحیح سعد زغلول عبدالحمید، بغداد، دارالشئون الثقافیه، ۱۹۸۶م.
• اسد الغابه فی معرفه الصحابه، علی بن محمد ابن الاثیر (۵۵۵–۶۳۰ق)، بیروت، دارالکتب العربی.
• الاشارات الی معرفه الزیارات، علی بن ابی‌بکر الهروی (۶۱۱ق)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، ۱۴۲۳ق.
• افاده الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، عبدالله بن محمد الغازی (۱۳۶۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۳۰ق.
• انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری (۲۷۹ق)، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۳۹۴ق.
• آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
• بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمد باقر المجلسی (۱۰۳۷–۱۱۱۰ق)، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، داراحیاء التراث العربی و موسسه الوفاء، ۱۴۰۳ق.
• بقیع الغرقد فی دراسة شامله، محمد امین الامینی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۴۲۸ق.
• بهجة النفوس و الاسرار، عبدالله المرجانی (۶۹۹ق)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۲۰۰۲م.
• التاریخ القویم، محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
• التاریخ الکبیر، محمد بن اسماعیل البخاری (۲۵۶ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
• تاریخ سند معروف به تاریخ معصومی، سید محمد معصوم بکری ( ۱۰۱۹ ق)، به کوشش داود پوته، تهران، اساطیر، ۱۳۸۲ش.
• تاریخ مدینه دمشق، علی بن الحسن ابن عساکر (۵۷۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
• تاریخ مکه، دراس‍ات ف‍ی ال‍س‍ی‍اس‍ه و ال‍ع‍ل‍م و الاج‍ت‍م‍اع و ال‍ع‍م‍ران، احمد السباعی (۱۴۰۴ق)، مکه، مطبوعات نادی مکه الثقافی، ۱۴۰۴ق.
• تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، اصغر قائدان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
• تحصیل المرام ف‍ی اخ‍ب‍ار ال‍ب‍ی‍ت ال‍ح‍رام و ال‍م‍ش‍اع‍ر ال‍ع‍ظام و م‍ک‍ه و ال‍ح‍رم و ولات‍ه‍ا ال‍ف‍خ‍ام، محمد بن احمد الصباغ (۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبه الاسدی، ۱۴۲۴ق.
• التحفه اللطیفه فی تاریخ المدینه الشریفه، شمس‌الدین محمد بن عبدالرحمن السخاوی (۹۰۲ق)، مدینه، مرکز بحوث و دراسات المدینه المنوره، ۱۴۲۹ق.
• تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق، حافظ محمد عبدالحسین هندی، به کوشش رسول جعفریان، قم، مورخ، ۱۳۸۶ش.
• تذکرة الفقهاء، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸–۷۲۶ق)، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه لاحیاء الآثار الجعفریه، ۱۳۸۸ق.
• جامع الاحادیث الجامع الصغیر و زوائده و الجامع الکبیر، عبدالرحمن بن ابی‌بکر السیوطی (۸۴۹–۹۱۱ق)، تحقیق عباس احمد صقر و احمد عبدالجواد، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
• الجامع اللطیف فی فضل مکه و اهلها و بناء البیت الشریف، محمد ابن ظهیره (۹۸۶ق)، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۳ق.
• دلیل الناسک، السید محسن الحکیم ( ۱۳۹۰ ق)، به کوشش الطباطبایی، مدرسة دارالحکمه، ۱۴۱۶ق.
• الرحلات المغربیة و الاندلسیة، عواطف محمد یوسف نواب، الریاض، مکتبة الملک فهد، ۱۴۱۷ق.
• رحله ابن بطوطه (ت‍ح‍ف‍ه ال‍ن‍ظار ف‍ی غ‍رائ‍ب الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب الاس‍ف‍ار)، ابن بطوطه (۷۷۹ق)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه، ۱۴۱۷ق.
• رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد بن جبیر (۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
• الرحلة الحجازیة، اولیاچلبی، ترجمه احمد المرسی، قاهره، دارالافاق، ۱۹۹۹م.
• سفرنامه فرهاد میرزا (ه‍دای‍ه ال‍س‍ب‍ی‍ل و ک‍ف‍ای‍ه ال‍دل‍ی‍ل)، فرهاد میرزا معتمد الدوله، تصحیح غلام رضا طباطبایی، تهران، علمی، ۱۳۶۶ش.
• سفرنامه میرزا داود وزیر وظایف، میرزا داود وزیر وظایف ( ۱۳۲۷ق)، به کوشش قاضی عسکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
• سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی، محمد حسین فراهانی ( قرن ۱۴)، به کوشش گلزاری، تهران، فردوسی، ۱۳۶۲.
• شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
• الطبقات الکبری (الطبقه الخامسه من الصحابه)، محمد بن سعد (۲۳۰ق)، به کوشش محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
• العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد بن احمد التقی الفاسی (۸۳۲ق) به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، ۱۴۰۶ق.
• الفائق فی غریب الحدیث، محمود بن عمر الزمخشری (۵۳۸ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
• کشف الارتیاب، سید محسن الامین (۱۳۷۱ق)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، ۱۳۸۲ق.
• کلمة التقوی (فتاوی)، محمد امین زین الدین، قم، مهر، ۱۴۱۳ق.
• کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، علی بن حسام الدین الهندی (۹۷۵ق)، به کوشش بکری حیانی و صفوه السقاء، بیروت، موسسه الرساله، ۱۴۰۹ق.
• الکنی و الالقاب، عباس قمی (۱۲۵۴–۱۳۱۹ش)، مقدمه محمد هادی امینی، تهران، انتشارات مکتبه الصدر، ۱۳۶۸ش.
• لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور (۶۳۰–۷۱۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
• مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت باشا (۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
• المسالک والممالک، عبدالله بن عبدالعزیز البکری (۴۸۷ق)، به کوشش ادریان، فان لیوفن و اندری فیری، بیروت، دارالغرب الاسلامی، ۱۹۹۲م.
• المستدرک علی الصحیحین، محمد بن عبدالله الحکام النیسابوری (۴۰۵ق)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
• مستند الشیعه فی احکام الشریعه، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵–۱۲۴۵ق)، قم، انتشارات موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
• مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل (۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی تا.
• المعالم الاثیره، محمد محمد حسن شراب، بیروت، دارالقلم، ۱۴۱۱ق.
• معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی (۶۲۶ق)، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
• المعجم الکبیر، سلیمان بن احمد الطبرانی (۲۶۰–۳۶۰ق)، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
• معجم المعالم الجغرافیه فی السیرة النبویه، عاتق بن غیث ( ۱۴۳۱ ق)، مکه، دار مکه، ۱۴۰۲ق.
• مناقب آل ابی طالب، ابن شهر آشوب (۵۸۸ق)، به کوشش گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۷۶ق.
• منائح الکرم فی اخبار مکه و البیت و ولاه الحرم، علی بن تاج الدین السنجاری (۱۱۲۵ق)، تحقیق جمیل عبدالله محمد المصری، مکه، جامعه ام القری، ۱۴۱۹ق.
• موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا (۱۲۹۰ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.