کوفه

کوفه از مهمترين شهرهاي جهان اسلام و یکی از شهرهای عراق و دومین شهر ساخته‌شده توسط مسلمانان است. شهر کوفه در طول تاریخ و بخصوص در دو سده نخست هجری، بستر حوادثی بوده که برخی از آن‌ها نقطه عطف تاریخ سیاسی و فرهنگی دنیای اسلام شده است. از آن میان می‌توان به فتح بخش عمده‌ای از کشور پهناور ایران به‌دست کوفه‌نشینان، نقش کوفیان در حوادث سه ده نخستین اسلامی به‌ویژه در ماجرای قتل عثمان، پدید آمدن جریانات مختلف سیاسی، فقهی، حدیثی و کلامی در این شهر، مرکزیت این شهر برای قیام‌های عمده ضدّ اموی و بالاخره نقش کوفیان در برپایی دولت عباسی اشاره کرد.

شهر کوفه

نمایی از مسجد و شهر کوفه
اطلاعات کلی
ویژگی	از شهرهای مهم عراق و شهرهای مهم شیعیان
کشور	عراق
استان	نجف
جمعیت کل	سال 50 -53 ه.ق 140 هزار نفر، هم‌اکنون بیش از ۳۰۰ هزار نفر
زبان	عربی
مذهب	شیعه
اطلاعات تاریخی
نام قدیم	کوفان، سورستان، خَدّ العَذْراء، کوفة الجُند، کوفة الخُلد، منزل جهاد و دارالهجرة
سال تأسیس	سال ١٧ه. ق
قدمت	قبل از اسلام
اماکن
زیارتگاه	مرقد میثم تمار، مرقد هانی بن عروه، مرقد مسلم بن عقیل، مرقد مختار ثقفی، مدفن ذوالکفل پیامبر(ع)
مساجد	مسجد کوفه، مسجد سهله، مسجد صعصعه بن صوحان
در حال بارگیری نقشه... {"minzoom":false,"maxzoom":false,"mappingservice":"leaflet","width":"300px","height":"250px","centre":false,"title":"","label":"","icon":"","lines":[],"polygons":[],"circles":[],"rectangles":[],"copycoords":false,"static":false,"zoom":13,"defzoom":14,"layers":["OpenStreetMap"],"image layers":[],"overlays":[],"resizable":false,"fullscreen":false,"scrollwheelzoom":true,"cluster":false,"clustermaxzoom":20,"clusterzoomonclick":true,"clustermaxradius":80,"clusterspiderfy":true,"geojson":"","clicktarget":"https://www.google.com/maps/search/?api=1\u0026query=44.370690,32.046921","imageLayers":[],"locations":[{"text":"\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003E\u0634\u0647\u0631 \u06a9\u0648\u0641\u0647\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E","title":"\u0634\u0647\u0631 \u06a9\u0648\u0641\u0647\n","link":"","lat":44.37069,"lon":32.046921,"icon":""}],"imageoverlays":null}

اربعین حسینی

مفاهیم

اربعین

کتاب‌شناسی اربعین

تحقیق درباره اول اربعین • لؤلؤ و مرجان • مدنیت، عقلانیت، معنویت در بستر اربعین • پیاده‌روی اربعین تأملات جامعه‌شناختی • پیاده‌روی اربعین

آیین‌ها

پیاده‌روی اربعین • زیارت اربعین • هوسه‌خوانی

نخستین زائران

جابر بن عبدالله انصاری • عطیه کوفی

مقاله‌های وابسته

موکب • مسیرهای پیاده‌روی اربعین • راهنمای اربعین • پیاده‌روی جاماندگان اربعین

مسجد کوفه از بناهای مهم این شهر و زیارت‌گاه شیعیان است. طبق روايات، اين شهر مدفن بسياري از انبياء اوصيا، اوليا، صلحا و علماست.

در وجه تسميه كوفه چند قول وجود دارد، یکی آن‌كه كوفه به‌معناي جايي است كه در آن ريگ و شن باشد؛ برخي نيز گفته‌اند، به‌سبب وجود كوه كوچكي در آن‌جا، كه به كوفان معروف است، اين منطقه را كوفه ناميده‌اند.

نام‌های کوفه

پیش از اینکه مسلمانان شهر کوفه را بنا کنند، منطقه‌ای که شهر در آن بنا شد نام‌هایی مانند کوفان و سورستان داشته است.

بعدا که شهر بنا شد آن را کوفة الجند می‌نامیدند زیرا محل زندگی لشکریان عرب بود. این نام در برخی منابع به صورت کوفة الخلد ضبط شده است.

دلیل نام‌گذاری

آنان که این واژه را عربی دانسته‌اند ریشه آن را چنین توجیه کرده اند:‌ برخی کوفه را برگرفته از «تکوّف» به معنای تجمّع، و علت نام‌گذاری را تجمع لشکریان مسلمان در این شهر می‌دانند. برخی دیگر کوفه را به معنای ریگ قرمز رنگ و علت نام‌گذاری را فراوانی این نوع ریگ در آن می‌دانند.

گروهی «کوفه» را برگفته از لغت «کوفان» به معنای ریگ‌های دایره‌ای شکل دانسته‌اند که در این منطقه فراوان بوده است. همچنین کوفان را به معنای «دایره‌ای شکل» گفته‌اند و شاید به دایره‌ای شکل بودن شهر در آغاز تاسیس نظر داشته‌اند. بعضی نیز گفته‌اند که کوفان نام کوه کوچک یا تپه‌ای شنی بوده پس از بنا نهاده شدن کوفه، این تپّه در مرکز شهر قرار گرفت. دلایل دیگری هم درباره ریشه کلمه و دلیل نام‌گزاری آن طرح شده است.

فضیلت کوفه

به روایتی، از رسول خدا(ص) کوفه یکی از چهار شهر برگزیده خدوند است و منظور از طور سينين در قرآن، (تین 2) كوفه است.

و به روایتی از امام صادق(ع) يك درهم صدقه در كوفه معادل صد درهم در غير آن و دو ركعت نماز در آن معادل صد ركعت در غیر آن است.

انبیا در کوفه

در پاره‌ای از روایات، تاریخچه این شهر به زمان سجده ملائکه بر آدم(ع) برمی‌گردد.

نوح

یکی از روستاهای این شهر واقع در غرب آن به‌عنوان محل زندگی حضرت نوح(ع) و ساختن کشتی مطرح شده است. همچنین محل تنوری که فوران آب از آن نشانه بروز طوفان نوح(ع) بوده، در مسجد کوفه تعیین شده است. و براین اساس هنوز در مسجد کوفه محل‌هایی با عنوان‌های مکان کشتی نوح و نیز تنور، علامت‌گذاری شده و نیز محل نماز نوح را «مسجد» معرفی کرده‌اند. همچنین محل به آب‌انداخته شدن کشتی نوح(ع) رودخانه فرات عنوان شده است.

ابراهیم

همین‌طور از این شهر به‌عنوان محل زندگی حضرت ابراهیم(ع) نیز یاد شده است، چنان‌که محل ساختن منجنیقی که حضرت ابراهیم(ع) را به‌وسیله آن در آتش‌ انداختند، این شهر ذکر کرده‌اند.

هود، ذوالکفل، یونس

مدفن حضرت هود(ع)، ناحیه نُخَیلَه که در فاصله دو فرسخی شمال کوفه واقع است، معرفی شده است. و نیز در شمال شرقی کوفه روستایی به نام «قریة ذی الکِفْل» واقع شده که محل زندگی و مدفن ذوالکفل پیامبر(ع) می‌باشد. برخی نیزدمسجد کوفه را محل رویش بوته کدویی دانسته که یونس پیامبر(ع) را پوشانید. و بالاخره مسجد کوفه به‌عنوان محل نماز ١٠٧٠ پیامبر(ع) معرفی شده است.

تاسیس

کوفه در سال هفده هجری تاسیس شد.مسلمانان پس از فتح مدائن، در آنجا ساکن شدند. اما به دلیل ناسازگاری با وضع هوای این شهر با اجازه از عمر بن خطاب شهر کوفه را در بنا نهادند.

جغرافیا

قبل از شروع این مباحث، خاطرنشان می‌شود که در اکثر قریب به اتفاق مباحث این نوشتار، محدوده زمانی مورد نظر از سال ١٧ تا آغاز سال 6١ه. ق می‌باشد، گرچه در بعضی موارد برای استفاده بهتر از قراین، ناگزیر از این محدوده نیز فراتر رفته‌ایم.

طول و عرض جغرافیایی

در نجوم قدیم که جزایر خالدات در اقیانوس آرام مقیاس سنجش طول جغرافیایی بود، طول این شهر 69/5 درجه و عرض آن، یعنی فاصله آن تا خط استوا ٣١ درجه تعیین شده است. عرض 61 درجه نیز برای آن گفته شده است.

ارتفاع آن از سطح دریا حدود ٢٢ متر و ارتفاع عمودی آن از سطح رودخانه فرات که در شرق آن قرار دارد حدود 5-6 متر می‌باشد. البته این ارتفاع در شرق، غرب و مرکز کوفه متفاوت است. بدین‌ترتیب که ارتفاع در شرق کوفه که به فرات نزدیک‌تر می‌باشد، پایین‌ترین آن 5 متر و در غرب آن که از رودخانه دورتر است ارتفاع تا 36 متر می‌رسد.

مساحت

مساحت کوفه به‌طور دقیق در تاریخ ثبت نشده است. با این‌حال، بعضی نویسندگان معاصر، قطر این شهر را در ابتدای تاسیس، حدود دو کیلومتر تخمین زده‌اند که با توجه به میزان فراوان مهاجرت، این مقدار به سرعت رو به افزایش بوده است.

یکی از راویان دوران بنی‌امیه، محدوده کوفه را در دوران بنی‌امیه حدود ١6میل ذکر می‌کند که حدود هشتاد هزار خانه را در خود جای می‌داده است. اگر این مقدار را مساحت فرض نماییم و هر میل را 1482 متر بدانیم مساحت آن برابر با 24700 مترمربع یا 24/٧ کیلومتر مربع خواهد بود که با توجه به اینکه این مساحت حدود هشتاد هزار خانه را در خود جای می‌داده، باید بگوییم هر خانه به‌طور متوسط حدود ٣١ سانتیمتر بوده که رقم بسیار نامعقولی است. بنابراین، ناچاریم یا اصل روایت تاریخی را رد کنیم یا مقدار را مساحت فرض ننماییم، بلکه به معنای طول بگیریم و یا اینکه رقم هشتاد هزارخانه را قبول نکنیم و رقم بیست هزار خانه را که در روایت تاریخی دیگر به نقل از شَعْبی است، بپذیریم که در این صورت هر خانه حدود ٢/٢ متر مربع بوده که البته باز هم نامعقول است.

برخی از نویسندگان معاصر، مساحت کوفه را هنگام تاسیس، حدود پنجاه کیلومتر مربع تخمین زده‌اند که معقول به‌نظر می‌رسد.

مساحت این شهر در قرن سوم هجری قمری حدود 135 کیلومتر مربع تعیین شده که از طول پانزده و عرض نُه کیلومتر به‌دست می‌آمده است.

حدود و ثغور

کوفه هنگام تاسیس در فاصله نیم فرسخی کناره غربی نهر فرات بنا شد، بنابراین از طرف شرق، محدود به این رودخانه بود و از طرف غرب به بیابانی که به‌سمت شام و عمان امتداد داشت، محدود می‌شد که شهر نجف کنونی جزئی از این بیابان بود و در ناحیه غربی کوفه قرار داشت.

در جنوب غربی کوفه و در فاصله یک فرسخی آن، شهر حیره که در آن زمان، شهری بسیار آباد و مرکز حکومت آل‌مَنْذَر (مَناذِرَة) بود، قرار داشت.

در طرف شمال آن، شهر یا منطقه آباد وسیعی وجود نداشت. در این سمت می‌توان از نخیله در فاصله دو فرسخی شمال کوفه و از کربلا در هشت فرسخی شمال غربی آن نام برد.

البته در بعضی از کتاب‌های تاریخ، حدود کوفه این‌چنین ذکر شده است:

حُلّوان (در شرق)، مُوصِل و قَرْقیسیاء (شمال غربی و شرقی) و ماسْبَذان. در این صورت، کوفه منطقه بسیار وسیعی را شامل می‌شد که شهرهایی، همچون: انبار، مدائن، تکریت، بغداد امروزی و ... را در برمی‌گرفت. به‌نظر می‌رسد که این حدود مربوط به حدود جغرافیایی شهر کوفه نبوده، بلکه حدود فتوحات یا توابع اداری این شهر بوده است. هم‌اکنون شهر نجف در فاصله شانزده کیلومتری شرق کوفه، شهر بغداد در فاصله 156 کیلومتری غرب آن و بصره در فاصله 175 کیلومتری جنوب آن قرار دارد.

زمین

چنان‌که گفته شد، یکی از علل نامگذاری کوفه آن بود که این لغت به معنای ریگ‌های دایره‌ای شکل قرمز رنگ است و از اینجا به‌دست می‌آید که زمین این منطقه، پوشیده از شن و ریگ و ماسه قرمز رنگ بوده است و نیز از اینکه یکی از نام‌های قبلی این منطقه، سورستان (شورستان) بوده، چنین به‌دست می‌آید که این منطقه زمینی شوره‌زار و صحرایی داشته است. اما مصداق آن فقط قسمت غربی کوفه (سمت نجف) است که هم‌اکنون نیز پوشیده از شن و ماسه قرمز رنگ می‌باشد و استعداد کمتری برای کشاورزی دارد و پیش از این گفته شد که ارتفاع آن از سطح فرات تا 36 متر می‌رسد.

اما قسمت شرقی این شهر که نزدیک فرات است، رسوبی و جلگه‌ای بوده و برای کشاورزی بسیار مناسب می‌باشد و بیشتر مزارع و باغ‌های این شهر را در خود جای داده است و چنان‌که گفته شد، ارتفاع آن بین 5- 6 متر از سطح رودخانه است.

زمین کوفه در بعضی از توصیفات به‌طور کلی این‌چنین توصیف شده است: از بیابان پایین‌تر و از آب بالاتر است. این نشانه ارتفاع این زمین از سطح رودخانه فرات و پایین بودن آن در مقایسه با بیابان‌های اطراف است. همچنین در بعضی دیگر از توصیفات، زمین این شهر پایین‌تر از زمین شهر شام دانسته شده و همین را علت عدم شیوع وبا در این شهر دانسته‌اند. همین‌طور مرتفع‌تر از زمین بصره معرفی شده است و این را علت عدم گرمای بیش از حد در کوفه دانسته‌اند.

توصیف حضرت علی

حضرت علی(ع) هنگام ورود به کوفه در سال 36ه. ق زمین آن را این چنین توصیف می‌نماید:

یا حَبَّذا مَقامُنا بِالْکُوفة

ارضٌ سَوادٌ سَهْلَةٌ مَعْرُوفَة

تَعْرِفُها جِمالُنا المَعْلُوفَة چه نیکوست نزول ما در شهر کوفه؛ شهری که زمین دشت مانند آن شناخته شده است و شتران ما آن را می‌شناسند.

احنف بن قیس بصری با حسرت به کوفیان می‌گوید: «ای کوفیان! چه مکان نیکویی دارید و چه نزدیک است بیابان شما به محل زندگیتان».

آب و هوا

چنان‌که گفته شد، در شرق کوفه، رودخانه فرات و در طرف غرب و نواحی دیگر، بیابان قرار داشته است و این نکته باعث شده بود که هوای کوفه تلفیقی از هوای مرطوب و خشک باشد که اصطلاحاً به آن «برّی - بحری؛ بیابانی - دریایی» می‌گفتند. همین نوع هوا بود که آن را در آن زمان به‌عنوان یکی از خوش آب و هواترین شهرها معرفی نموده بود. در آن هنگام باد شمال از طرف بیابان و باد جنوب از طرف کشت‌زارها در این منطقه می‌وزید و هوای نسبتاً متنوعی به آن می‌داد.

آب این شهر عمدتاً از نهر فرات تامین می‌شد که آبی شیرین و سرد و گوارا بود. علت گوارایی این آب در کوفه، نزدیک‌تر بودن آن به سرچشمه بود، در حالی‌که همین آب هنگامی که پس از عبور از کنار کوفه به بصره می‌رسد، گوارایی خود را از دست می‌دهد.

یکی از بهترین شواهد بر خوش آب و هوایی کوفه داستان تاریخی زیر است:

دو مرد نزد عمر بن خطاب آمدند تا آنها را به لشکر فتوحات ملحق سازد. عمر از یکی از آنها پرسید: قصد کجا داری؟ جواب داد: بصره. پس عمر هفتصد درهم حقوق سالیانه برای او تعیین نمود. از دیگری پرسید: قصد کجا داری؟ جواب داد: کوفه. عمر برای او پانصد درهم حقوق سالیانه تعیین نمود. وی علت دویست درهم مابه‌التفاوت را وجود فرات در کوفه دانست.

روشن است که تعیین حق ماموریت کمتر برای متقاضی کوفه، خوش‌ آب و هوا بودن آن در مقایسه با بصره است.

جمعیت

در مورد جمعیت کوفه طی مقاطع مختلف از سال ١٧ - 61 ه. ق منابع تاریخی اختلاف‌نظرهایی دارند. در اینجا مروری اجمالی بر جمعیت کوفه در مقطع مورد بحث خواهیم داشت، ضمن اینکه به اختلافات منابع نیز اشاره خواهیم کرد.

یعقوبی جمعیت اولیه کوفه را ده هزار جنگ‌جو ذکر می‌کند که اگر به این رقم تعداد نفرات خانواده‌های آنان را که همراه آنان بوده‌اند، اضافه نماییم، رقمی حدود سی هزار به‌دست می‌آید. علاوه بر این، حدود چهار هزار ایرانی به همراه فرمانده‌شان که دِیلَم نام داشت، قبل از فتح مدائن در سال 16 ه. ق به لشکر اسلام پیوستند و پس از بنیان کوفه، در آن ساکن شدند. پس تا اینجا رقم 34 هزار به‌دست می‌آید.

روایتی که در مقابل این قول قرار دارد، روایت مربوط به ساختن مسجد جامع کوفه است که در آن زمان سعد بن ابی‌وقاص مامور ساختن مسجدی شد که بتواند تمام جمعیت جنگ‌جویان کوفه را در خود جای دهد. مسجدی که سعد طبق این دستور بنا نمود، گنجایش چهل هزار نفر داشت. حال اگر تعداد نفرات خانواده‌های این چهل هزار نفر را شصت هزار نفر فرض نماییم به جمعیتی حدود صدهزار نفر دست پیدا می‌کنیم. این روایت با نقل قول طبری از عمر بن خطاب در سال 22 ه. ق تایید می‌شود که هنگام گلایه از اعتراض کوفیان به امرای خود می‌گوید: «چه مصیبتی بالاتر از صدهزاری که نه آنها از امرایشان راضی‌اند و نه امرایشان از آنها».

به هرحال، پس از تاسیس کوفه به‌علت آب و هوای خوش این منطقه و نیز نزدیکی آن به مرزهای ایران که از این راه لشکریان می‌توانستند با فتوحات خود غنایم فراوانی به‌دست آورند و همچنین رونق کسب و کار در آن، سیل مهاجرت عرب‌ها و عجم‌ها به این منطقه سرازیر شد و نرخ رشد جمعیت رو به فزونی رفت. گفتنی است که در این دوره، همیشه مقداری از جمعیت کوفه در شهرهای ایران مشغول فتوحات بودند.

مهاجرت به کوفه

مهاجرت به کوفه، به‌خصوص پس از سال 36 ه. ق که حضرت علی(ع) این شهر را پایتخت مملکت اسلام قرار داد، شدت گرفت، به‌گونه‌ای که تاریخ‌نویسان تعداد سپاهیان حضرت علی(ع) را در جنگ صفین که بیشتر آنان کوفی بودند، با رقم‌هایی مانند 65 هزار نفر، 90 هزار نفر و 120 هزار نفر ذکر کرده‌اند. البته برای احتساب جمعیت واقعی کوفه در آن زمان باید تعداد احتمالی افراد حاضر در شهر و نیز زنان و فرزندان را به ارقام فوق اضافه نماییم. در سال 40 ه. ق که حضرت امام حسن(ع) ناگزیر صلح با معاویه را پذیرفت، بعضی از یاران آن حضرت با اعتراض به این عمل، جمعیت صد هزار نفری جنگ‌جوی کوفه را که اسامی آنان در دیوان عطاء ثبت شده بود، به رخ آن حضرت کشیدند. در این صورت با احتساب زنان و فرزندان به رقمی بیش از دویست هزار نفر در سال 40 ه. ق دست پیدا می‌کنیم.

زمان حکومت زیاد بن ابیه

اما تاریخ‌نویسان تعداد جمعیت کوفه در زمان حکومت زیاد بن ابیه را که از سال 50 - 53 ه. ق از طرف معاویه والی کوفه بود، شصت هزار جنگ‌جو و هشتاد هزار زن و فرزند ذکرکرده‌اند که در مجموع، رقمی معادل 140 هزار نفر به دست می‌آید. این رقم با وسعتی که «زیاد» به مسجد کوفه داد و آن را برای گنجایش جمعیتی معادل شصت هزار مهیا نمود، سازگار است.

با توجه به این نقل، شاهد کاهش نرخ جمعیت به نسبت معتنابهی در این زمان می‌باشیم.

کوفه در منابع تاریخی

از لابلای نقل‌های منابع تاریخی همچون تاریخ یعقوبی (م٢٨4ه. ق)، تاریخ طبری (م ٣١٠ه. ق) الاخبار الطوال، ابوحنیفه دینوری (م٢٨٢ه. ق)، الامامة و السیاسة منسوب به ابن قتیبه، الغارات ثقفی، مروج الذهب مسعودی (٣46ه. ق) می‌توان به ظرافت، بسیاری از مواد لازم را، به‌ویژه در بخش‌های نظامی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به‌دست آورد.

کتاب‌هایی همچون انساب الاشراف بلاذری (م ٢٧٩ه. ق) و الطبقات الکبری ابن سعد (م٢٣٠ه. ق) علاوه بر آگاهی‌بخشی در جوانب دیگر، از بهترین منابع برای شناخت وضعیت فرهنگی است، همچنان‌که دیگر کتب طبقات‌نگاری همچون طبقات خلیفة بن خیاط (م ٢4٠ه. ق) نیز در این راستا یاریگر پژوهشگر است. شاید بتوان گفت مهم‌ترین کتاب‌ها برای شناخت وضعیت فرهنگی کتاب‌های تاریخ محلی، همانند تاریخ بغداد خطیب بغدادی (م46٣ه. ق) و کتاب تاریخ دمشق ابن عساکر (م 5٧١ه. ق) است.

کتب فتوح نگاری همچون فتوح البلدان بلاذری (م ٢٧٩ه. ق) و نیز کتب جغرافیای تاریخی همچون مختصر کتاب البلدان، ابن فقیه، معجم البلدان یاقوت حموی و مراصد الاطلاع بغدادی نیز از مهم‌ترین کتبی است که به‌ویژه در بخش جغرافیا مورد بهره‌گیری قرار گرفت. همچنان که تک‌نگاری‌هایی همچون وقعة صفین نصر بن مزاحم، و کتاب الجمل شیخ مفید می‌تواند در بخش‌های مختلف به‌ویژه بخش‌های نظامی مورد استفاده قرار گیرد.

در بررسی نظام قضایی و اداری کتاب‌هایی همچون اخبار القضاة وکیع و الوزراء و الکتّاب جهشیاری (قرن چهارم) بسیار به‌کار آمد.

در شناخت وضعیت فرهنگی آن زمان به‌ویژه شعرای کوفه و مضامین شعر آنها کتاب الاغانی ابوالفرج اصفهانی (م ٣6٢ه. ق) از بهترین کتب در این زمینه است؛ همچنان‌که کتاب دیگر او با عنوان کتاب الدیارات به همراه کتاب الدیارات شابهشتی (م ٢٩٠ه. ق) از مهم‌ترین کتب در شناخت وضعیت مسیحیان دیرنشین آن زمان است که در اطراف کوفه می‌زیستند.

در شناخت وضعیت تمدنی و فرهنگی این دوره نباید از کتب جاحظ به‌ویژه کتاب البیان و التبیین و نیز الفهرست ابن‌ ندیم غافل بود».

در بخش اقتصادی نباید از کتاب‌های خراج مانند الخراج قاضی ابویوسف (م١٨٢ه. ق) غافل ماند، همچنان که در سکه‌شناسی این دوره کتاب «شذور العقود فی ذکر النقود القدیمة الاسلامیة» مقریزی (٨45ه. ق) از بهترین کتب متقدم است.

سفرهای سفرنامه‌نویسان مسلمان گرچه قرن‌ها پس از مقطع زمانی مورد بحث انجام شده، اما بسیاری از گزارش‌های این‌گونه نوشته‌ها همچون سفرنامه ناصر خسرو، رحلة ابن جبیر، و رحلة ابن بطوطه می‌تواند نمایی هر چند مبهم از این شهر را ارائه دهد که با برخی از قرائن می‌توان در برخی از جوانب، تصویری از این شهر در مقطع مورد نظر را به‌دست آورد.

پیوند به بیرون

جغرافیاى تاریخى کوفه، حسین ایزدی، مجله تاریخ اسلام 1379 شماره4، (14 صفحه - از 72 تا 85).

کوفه و تحولات سیاسى صدر اسلام‏، سیمین قربان پور دشتکی، مجله تاریخ اسلام 1384 شماره23.

تأسیس مدنیة الکوفة، العمید، طاهر مظفر، مجله المورخ العربی، السنة 1978 - العدد 6 (18 صفحه - از 99 تا 116).

جایگاه کوفه در نقاط عطف تاریخ، همایون، محمد هادی؛ مطهری نیا، محمود، پژوهشنامه معارف قرآنی، بهار 1390 - شماره 4 ISC (18 صفحه - از 159 تا 176).

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب کوفه از پیدایش تا عاشورا، صفری فروشانی، نعمت‌الله. بخش «كوفه»، ص15-42، است.

• مختصر كتاب البلدان: احمد بن محمد همدانى معروف به ابن‌فقيه، ليدن، مطبع بريل، ١٣٠٢ه.ق.

• لسان العرب: ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.

• معجم البلدان: ياقوت بن عبدالله حموى بغدادى، بيروت، دار احياء التراث العربى.

• الروض المعطار: محمد بن عبدالمنعم الحمیری (درگذشت 900ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، 1984م.

• معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م.۴۸۷ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتاب، ۱۴۰۳ق.

• تاريخ الكوفه: سيدحسين براقى نجفى، تحقيق و تحرير: سيد محمدصادق بحرالعلوم، چاپ چهارم، بيروت، دارالاضواء، ١۴٠٧ه.ق.

• خطط كوفه: لويى ماسينيون، ترجمه تقى محمد مصعبى، نجف، جمعى... النشر، ١٣٩٩ه.ق.

• تخطيط مدين الكوفه: كاظم جنّابى، مقدمه احمد فكرى، مجمع العلمى العراق، ١٣٨۶ه.ق.

• فتوح البلدان: احمد بن يحيى بن جابر بلاذرى، ترجمه محمد توكل، تهران، نشر نقره، ١٣٣٧ه.ش.

• بحارالانوار: محمدباقر مجلسى، بيروت، مؤسس الوفاء، ١۴٠٣ه.ق.

• دائر المعارف الاسلامى الشيعه: سيد حسن امين، چاپ دوم، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، ١۴٠١ه.ق.

• تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

• فرهنگ فارسی: معین (م. 1350ش.)، تهران، امیر کبیر، 1375ش.

• موسوع النجف الاشرف - النجف قديماً: به كوشش جعفر هادى دجيلى، چاپ اول، دارالاضواء، ١۴١٣ه.ق.

• رحل ابن‌بطوطه: ابوعبدالله محمد بن ابراهيم، دار صادر، ١٩٩٨م.

• جغرافياى تاريخى سرزمين‌هاى خلافت شرقى: گاى لسترنج، ترجمه: محمود عرفان، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، ١٣۶۴ه.ش.

• الطريق الى المداين: احمد عادل كمال، بيروت، دارالنفايس، ١۴٠۴ه.ق.

• كربلاء: سعيد عسيلى، چاپ اول، بيروت، دارالزهراء، ١۴٠۶ه.ق.

• كوفه پيدايش شهر اسلامى: هشام جعيط، ترجمه: ابوالحسن سرو مقدم، چاپ اول، مشهد، بنياد پژوهش‌هاى اسلامى آستان قدس رضوى، ١٣٧٢ه.ش.

• تنظيمات الجيش العربى الاسلامى فى العصر الاموى: بغداد، دار شؤون الثقاف العامه.

• الامام و السياسيه (المعروف بتاريخ الخلفاء): ابومحمد عبدالله بن مسلم بن قتيبه دينورى، تحقيق: على شيرى، چاپ اول، قم، منشورات الشريف رضى، ١٣٧١.

• جمهر خطب العرب فى عصور العربى الزاهره: احمد زكى صفوت، چاپ دوم، مصر، مطبع الحلبى، ١٣٨۵ه.ق.

• فضل الکوفة و فضل اهلها، محمد بن علی علوی حسنی، کوفه – عراق، 2009.