بیت العتیق
بیت العتیق از نام‌های کعبه است که دو بار در قرآن از آن یاد شده و در وجه نام‌گذاری آن دو دیدگاه وجود دارد؛ در مورد محدوده مکانی آن، تقریبا همه مفسران و تاریخ‌نگاران، مقصود از بیت العتیق را کعبه می‌دانند.
|
| کعبه |
| نام‌ها |
| بیت العتیق • بیت الله • بیت الحرام • بیت المحرم • بیت المعمور |
| ارکان |
| رکن عراقی • رکن شامی • رکن حجرالاسود • رکن یمانی |
| اجزا |
| باب الکعبه • باب التوبه • پلکان خارجی کعبه • ناودان کعبه • پرده کعبه • پرده درون کعبه • ستون‌های کعبه • پلکان داخلی کعبه • سقف کعبه • برقع • حزام • آویزه‌های کعبه • شاذروان • ملتزم • مستجار |
| پیشینه |
| بازسازی کعبه • تاریخ بازسازی درِ کعبه • مولد علی(ع) |
| متولیان |
| ابوخفاد اسدی • ابوطالب• عبدالله بن عبدالعزی • تمیم بن مر |
| مرتبط |
| طواف • حجر الاسود • حطیم • حجر اسماعیل • مقام ابراهیم • حجابت • بیت الضراح • خط آغاز طواف • کارگاه پرده‌بافی • شستشوی کعبه • ابرق • ازلام • استقسام • |
صفت عتیق برای خانه خدا به هر معنایی که باشد، بیانگر جایگاه و حرمت این مکان مقدس است.
مقدمه
این نام از نام‌های رایج خانه خدا در فرهنگ اسلامی است که دو بار در قرآن از آن یاد شده است: ( وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ) (سوره حجّ، 29)؛ ( ثم مَحِلُّهَا اِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ) (سوره حجّ، 33). این دو آیه برخی از احکام حج را بیان کرده‌اند و مفسران ذیل آن‌ها وجوهی برای نام‌گذاری خانه خدا به «بیت العتیق» و نیز دیدگاه‌هایی درباره طواف و شماری از احکام قربانی آورده‌اند.
از وجه این نام‌گذاری در روایت‌های اسلامی برمی‌آید که پیشینه آن به دوره‌هایی بسیار کهن و حتی پیش از تکوین زبان عربی بازمی‌گردد. البته در ادبیات و گزارش‌های بر جای مانده از دوران جاهلیت به این نام برنمی‌خوریم.
وجه نام‌گذاری
این ترکیب قرآنی از دو واژه «البیت» به معنای خانه و «العتیق» از ریشه «ع ـ ت ـ ق» تشکیل شده است. «عتیق» در دو معنای متفاوت «آزاد شده» و «کهن و باستانی» به کار رفته[۱] و همین منشا اختلاف درباره نام‌گذاری «بیت العتیق» شده است.
دیدگاه اول
«عتیق» را به معنای کهن می‌شمرد و قدمت را به معنای زمانی تفسیر کرده، این نام‌گذاری را منتسب به زمانه حضرت آدم می‌داند. بر همین اساس و به پشتوانه آیه 96 سوره آل‌عمران خانه خدا را نخستین خانه‌ای دانسته‌اند که برای انسان‌ها و به دست آدم ساخته شده است.[۲]
گروهی دیگر قدمت بیت العتیق را به پیش از آن روزگار نسبت داده‌اند. در روایتی، آفرینش آن پیش از آفرینش زمین دانسته شده است.[۳]
در برابر روایت یاد شده، در حدیثی، امام علی(ع) در پاسخ پرسش درباره نخستین بودن خانه خدا می‌فرماید که پیش از آن هم خانه‌هایی بود؛ اما کعبه نخستین خانه مبارکی است که در آن هدایت، رحمت و برکت قرار داده شده است.[۴]
در وجه جمع میان این دو دسته روایت، می‌توان دسته نخست را به زبان تاویلی و بیانگر اولویت رتبی و نه زمانی این خانه در آفرینش دانست یا منظور از آن‌ها را گستراندن زمین از نقطه کعبه به معنای مورد نظر در «دحوالارض» شمرد.
شماری از مفسران معاصر نیز با تحدید بیشتر تقدم زمانی خانه خدا، آن را نخستین خانه‌ای دانسته‌اند که برای مردم مکه قرار داده شده است.[۵]
دیدگاه دوم
واژه عتیق را به معنای «آزاد شده» دانسته، با مناسبت‌هایی چند، نام‌گذاری آن را بر این اساس توجیه می‌کند: رهایی از غرق در طوفان نوح، [۶] آزادی از چیرگی ستمگران، [۷] آزادی از مالکیت و سکونت هر موجود[۸] و آزادی گنهکاران از یوغ عذاب در این خانه.[۹]
در این میان، فخر رازی و شماری از مفسران معاصر به لازمه مفهوم آزاد شدن توجه کرده و گران‌بهایی و گرامی بودن خانه خدا را معنای بیت العتیق دانسته‌اند.[۱۰]
به هر رو، این وجوه را می‌توان ابعادی گوناگون از ویژگی‌های خانه خدا دانست که تعبیر «بیت العتیق» به آن‌ها اشاره دارد.
شماری از مفسران[۱۱] و نیز لغویانی مانند ابن‌منظور[۱۲] و فیروزآبادی[۱۳] با ذکر این دیدگاه‌ها، پذیرش یکجای آن‌ها را منتفی ندانسته‌اند.
محدوده مکانی
تقریبا همه مفسران و تاریخ‌نگاران، مقصود از بیت العتیق را کعبه می‌دانند و بیشتر معاصران نیز همین باور را دارند.[۱۴]
در برابر، گروهی اندک از همه محدوده حرم به عنوان بیت العتیق یاد کرده‌اند.[۱۵] در این میان، برخی میان دو آیه‌ای که این تعبیر در آن‌ها به کار رفته، تفکیک کرده و مقصود از یکی را کعبه و دیگری را حرم دانسته‌اند. این دسته از فقیهان با تفکیک دو عبارت ( اِلَی البَیتِ العَتیق) (حجّ، 33) و ( بِالبَیت العَتیق) (حجّ، 29) در آیات یاد شده، اولی را به قرینه (الی) شامل همه حرم دانسته‌اند و دومی را به کعبه تفسیر کرده و برخی ثمرات فقهی نیز درباره اعمال حج بر آن بنا نهاده‌اند.[۱۶]
شماری از مفسران معاصر نیز بدون پشتوانه و دلیل، (بیت العتیق) را در آیه 33 حجّ به همه محدوده حرم تفسیر کرده‌اند که سرزمین «منا» و «مشعر» را هم شامل می‌شود.[۱۷]
از برخی مفسران متقدم نیز اطلاق بیت العتیق بر همه شهر مکه گزارش شده است.[۱۸] بیضاوی در رویکردی تاویلی، مقصود از بیت العتیق را بهشت یا بیت‌المعمور دانسته است.[۱۹]
بیت العتیق و ارزش و احترام خانه خدا
صفت عتیق برای این خانه به هر دو معنای یاد شده، بیانگر جایگاه و حرمت این مکان مقدس است.
مفسرانی که بیت العتیق را بهشت یا بیت المعمور دانسته‌اند، آن را محل نگهداشت ثواب اعمال شمرده‌اند.[۲۰]
از دیگر نشانه‌های احترام و ارزش بیت العتیق آن است که مسلمانان در دعاهای بسیار برای بیان بزرگی خداوند از او با نام «خداوندگار بیت العتیق» یاد می‌کنند. دعاهایی چند در منابع شیعی[۲۱] و سنی[۲۲] متضمن این تعبیر هستند.
پانویس
- ↑ معجم مقاییس اللغه، ج4، ص219-221، «عتیق.
- ↑ العین، ج1، ص146، «عتیق؛ مجمع البیان، ج4، ص82؛ روح المعانی، ج9، ص147.
- ↑ الکافی، ج4، ص189؛ علل الشرائع، ص399.
- ↑ المناقب، ج1، ص322.
- ↑ المیزان، ج14، ص378.
- ↑ المحاسن، ج2، ص336.
- ↑ مجمع البیان، ج4، ص82؛ مفردات، ص321؛ لسان العرب، ج10، ص236، «عتق.
- ↑ الکافی، ج4، ص189-190؛ علل الشرائع، ص399.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج13، ص52.
- ↑ نک: التفسیر الکبیر، ج23، ص30؛ نمونه، ج14، ص88.
- ↑ نک: التفسیر الکبیر، ج23، ص30؛ نمونه، ج14، ص88.
- ↑ لسان العرب، ج10، ص235.
- ↑ القاموس المحیط، ج3، ص261، «عتق.
- ↑ نک: التبیان، ج7، ص314؛ المفصل، ج6، ص430؛ المیزان، ج14، ص371.
- ↑ نک: جامع البیان، ج2، ص307؛ مجمع البیان، ج7، ص151.
- ↑ نک: بدائع الصنائع، ج2، ص179؛ شرح معانی الآثار، ج2، ص194.
- ↑ من وحی القرآن، ج16، ص66.
- ↑ جامع البیان، ج17، ص210؛ قس: مکه در بستر تاریخ، ص76.
- ↑ تفسیر بیضاوی، ج3، ص71.
- ↑ تفسیر بیضاوی، ج3، ص71.
- ↑ الفضائل، ص51؛ المصباح، ص262.
- ↑ نک: کنز العمال، ج2، ص259.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بیت العتیق.
- بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. 587ق.)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق.
- التبیان: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- تفسیر بیضاوی (انوار التنزیل): البیضاوی (م. 685ق.)، به کوشش مرعشلی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1418ق.
- تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. 671ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
- التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. 606ق.)، تهران، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
- جامع البیان: الطبری (م. 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
- روح المعانی: الآلوسی (1270ق.)، بیروت، دار الفکر، 1408ق.
- شرح معانی الآثار: احمد بن سلمه، به کوشش زهری نجار، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.
- علل الشرائع: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، 1385ق.
- العین: خلیل (م. 170ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق.
- الفضائل: شاذان بن جبرئیل القمی (م. 660ق.)، نجف، المکتبة الحیدریه، 1381ق.
- القاموس المحیط: الفیروزآبادی (م. 817ق.)، بیروت، دار العلم.
- الکافی: الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.
- کنز العمال: المتقی الهندی (م. 975ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، 1413ق.
- لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
- مجمع البیان: الطبرسی (م. 548ق.)، صیدا، مطبعة العرفان، 1355ق.
- المحاسن: ابن خالد البرقی (م. 274ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1326ش.
- المصباح: الکفعمی (م. 905ق.)، بیروت، اعلمی، 1403ق.
- معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (م. 395ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق.
- مفردات: الراغب (م. 425ق.)، نشر الکتاب، 1404ق.
- المفصل: جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، 1976م.
- مکه در بستر تاریخ: نعمت الله صفری فروشانی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1386ش.
- من وحی القرآن: سید محمد حسین فضل الله، بیروت، دار الملاک، 1419ق.
- مناقب آل ابی‌طالب: ابن شهرآشوب (م. 588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید، نجف، الحیدریه، 1376ق.
- المیزان: الطباطبائی (م. 1402ق.)، بیروت، اعلمی، 1393ق.
- نمونه: مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.