اسلام
اسلام، از بزرگ‌ترین ادیان توحیدی و از شرایط صحت حج و عمره است. پیامبر این دین حضرت محمد(ص) است و پیروان او را مسلمان می‌نامند. حضرت محمد(ص) در شهر مکه در شبه جزیره عربستان زندگی می‌کرد و نخستین آیات قرآن در این شهر به سال 610 میلادی بر او نازل شد. او سیزده سال پس از بعثت به یثرب هجرت کرد و نخستین دولت - شهر مسلمانان در مدینه شکل گرفت و پس از مدتی قدرت سیاسی اصلی در جزیرة العرب شد. پس از وفات پیامبر(ص) نیز شهر مدینه تا پایان خلافت عثمان مرکز دولت اسلامی (خلافت اسلامی) بود.
مکه و مدینه از شهرهای مقدس مسلمانان به شمار می‌رود. مکه محل برگزاری یک آیین سالانه به نام حج است. شکلی از این آیین پیش از اسلام نیز در مکه برگزار می‌شد. حج، یکی از عبادت‌های واجب و از فروع اصلی و مورد تاکید دین اسلام است. مدینه نیز به دلیل قرار گرفتن آرامگاه حضرت محمد در آن (که در داخل مسجدالنبی قرار دارد) یکی از زیارتگاه‌های اصلی مسلمانان است.
واژه‌شناسی
اسلام از ریشه «س ـ ل ـ م» به معنای سرسپردگی و تسلیم و در اصطلاح، اظهار پیروی از دینی است که حضرت محمد(ص) پیامبر آن است.[۱] پیرو دین اسلام در عربی «مُسْلِم» و در فارسی «مُسَلْمان» نامیده می‌شود.
در آیاتی از قرآن، اسلام به مفهوم اطاعت و تسلیم شدن در برابر خدا آمده و مسلمان بودن را به پیامبران گذشته و پیروان آن‌ها نیز نسبت می‌دهد.[۲] آیه ۱۳ سوره شوری نیز دینِ فرستاده شده برای مسلمانان را همان دینِ نوح، ابراهیم، موسی و عیسی معرفی می‌کند.[۳]
تاریخ صدر اسلام در مکه و مدینه
پیامبر اسلام اهل مکه بود و اسلام در این شهر پدیدار شد. پیامبر اسلام از تیره بنی‌هاشم، از قبیله قریش، اصلی‌ترین قبیله مکه بود. او پیش از بعثت، هر سال یک ماه را مجاور غار حرا شده، به عبادت می‌گذراند[۴] و آغاز رسالتش در یکی از این خلوت‌گزینی‌ها بود.
مکه در منطقه حجاز در جزیره‌العرب قرار دارد. شبه جزیره عربستان سکونت‌گاه قبایل گوناگون عرب بود که بسیاری از آن‌ها صحرانشین بودند. تنها در مناطقی مانند مکه، یثرب، طائف و یمن، شهرنشینی تا اندازه‌ای رشد یافته و پدیدار شده بود.[۵] یکی از آیین‌های عرب‌های پیش از اسلام، حج بود. با توافق همه قبایل، افزون بر ماه رجب، سه ماه پیاپی ذی‌قعده، ذی‌حجه و محرم ماه حرام شمرده می‌شد و در آن‌ها از نبرد و غارت پرهیز می‌کردند. این امر امنیت حاجیان را فراهم می‌کرد و به کاروان‌های بازرگانی نیز اجازه می‌داد راهی بازارهای پیرامون مکه شوند.[۶]تیره‌های قریش مناصب عمومی مکه و منصب‌های حج و حرم از قبیل سقایت و حجابت را در اختیار داشتند.[۷]
شهر مکه بستری مناسب برای پیدایش دین اسلام بود؛ نخست به این سبب که از گونه‌ای مرکزیت دینی بهره داشت و کعبه در آن قرار داشت. دوم آن‌که این شهر مرکز بازرگانی بخشی مهم از عربستان بود و راه‌های مهم بازرگانی از آن می‌گذشتند و بازارهای سالانه در اطراف آن تشکیل می‌شد. [۸]
دعوت رسول‌الله در مکه
در سه سال نخست، دعوت به اسلام به شکل پنهانی انجام می‌گرفت؛ به این معنا که آن رسول خدا تنها برخی افراد را به اسلام دعوت می‌کرد و به مخالفت آشکار با بت‌پرستی مشرکان نپرداخت.[۹]پس از سه سال آن حضرت دعوتش را در مکه گسترش داد. گسترش تدریجی اسلام، مخالفت اشراف مکه را برانگیخت. پیامبر ۱۳ سال مکیان را به اسلام فراخواند؛ اما تنها اندکی که بیشتر آن‌ها جوانان و تنگدستان بودند، به اسلام گرویدند.[۱۰] بزرگان مکه با پیامبر و دین جدید مخالف بودند و توانستند دین تازه را در مکه مهار کنند. برخی تاریخ‌نگاران از به بن‌بست رسیدن دعوت اسلام در مکه سخن گفته‌اند.[۱۱]
دعوت به اسلام در ایام حج
در موسم حج بازارهای مشهور عکاظ، مجنّه و ذو المجاز در نزدیکی مکه برپا می‌شدند و مکه میزبان جمعیتی انبوه از بازرگانان و زائران سراسر شبه جزیره بودند. بدین‌ترتیب موسم حج فرصتی برای تبلیغ اسلام در میان زائران بود.[۱۲] گسترش اسلام به خارج از مکه از همین راه انجام شد. پیامبر در سال ۱۱ بعثت در ایام حج با تعدادی از مردم یثرب دیدار کرد. آنان اسلام آوردند و به یثرب بازگشتند. سال دوازدهم بعثت ۱۲ تن از مردم یثرب در ایام حج با پیامبر دیدار و با او بیعت کردند (بیعت عقبه اول). در سال سیزدهم بعثت ۷۵ نفر از مردم یثرب به حج آمدند و با پیامبر بیعت کردند (بیعت عقبه دوم) و از او دعوت کردند به یثرب بیاید.[۱۳]
مدینه بستر پذیرش گسترده اسلام
هجرت مسلمانان به مدینه از سال سیزدهم هجرت آغاز شد.[۱۴] پیامبر در اول ربیع الاول سال ۱۴ بعثت هجرت کرد.[۱۵] پیامبر در سال ۱۲ ربیع الاول به محله قبا در مدینه وارد شد و چند روز بعد به مدینه رفت. زمینی در محله بنی‌مالک بن نجار برای بنای مسجد مدینه تعیین شد و بنای مسجد آغاز شد.
حج در دوره اسلام مدنی
در ۱۰ سال حضور پیامبر در مدینه، ۱۰ بار مراسم سالانه حج در مکه برگزار شد. در پنج سال نخست هجرت، به سبب وضعیت ستیزآمیز، حج‌گزاری برای پیامبر و مسلمانان امکان نداشت؛ اما مشرکان بر پایه سنت خود، آن را برگزار می‌کردند.
تصمیم مهم پیامبر برای عمره، به سال ششم قمری پس از نزول آیه حج و عمره (وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمرَةَ لِلَّه) نازل شد. بیشتر سیره‌نویسان، مفسران و فقیهان نیز تشریع حج را در همین هنگام می‌دانند.[۱۶] رسول خدا خواب دیده بود که همراه اصحابش وارد مسجدالحرام شده‌اند.[۱۷] او با موفقیت‌هایی که تا سال پنجم قمری به دست آورد، در سال ششم قمری تصمیم گرفت برای انجام عمره همراه یاران خود به مکه رود. این نخستین بار در دوران مدنی بود که پیامبر قصد عمره کرد.
گسترش اسلام پس از پیامبر
پس از رحلت پیامبر و اختلاف در رهبری جامعه اسلامی، جنگ‌های رده، مسلمانان را متحد ساخت و رویارویی با قبایل و گروه‌هایی که به بهانه پرداخت نکردن زکات از اسلام بیرون شدند، به گسترش اسلام انجامید. همین رویارویی‌ها و رفتن به بیرون از شبه جزیره، مسلمانان را به این اندیشه واداشت که نفوذ اسلام را تا هرجا که ممکن است، بگسترند.[۱۸] در دوران ۳۰ ساله خلافت خلفای سه‌گانه و روزگار امامت امام علی(ع) گسترش اسلام ادامه یافت و در شرق، غرب و شمال عربستان، مناطقی مهم چون ایران، عراق، مصر و شامات شامل فلسطین، سوریه، و لبنان به تصرف مسلمانان درآمد. اسلام در سده‌های بعد نیز تا شبه قاره هند، غرب چین، مرکز افریقا، جنوب شرق آسیا، ماوراء النهر، آسیای صغیر و شبه جزیره بالکان در اروپا دامن گسترد.
پانوشت
- ↑ العین، ج7، ص265-266؛ لسان العرب، ج12، ص293، «سلم»؛ التعریفات، ص39.
- ↑ آل عمران، آیه 52؛ مائده/5، 111؛ اعراف، آیه 126؛ یونس، آیه 72؛ یوسف، آیه 101
- ↑ شوری، آیه 13.
- ↑ . صحیح مسلم، نووی، ج2، ص140؛ فتح الباری، ج1، ص21.
- ↑ . البدء و التاریخ، ج4، ص31-33؛ الکامل، ج1، ص451-453؛ المفصل، ج5، ص478، 480؛ ج6، ص219، 224-225.
- ↑ . امتاع الاسماع، ج8، ص309؛ المفصل، ج6، ص392؛ بحارالانوار، ج90، ص351.
- ↑ . البدایة و النهایه، ج2، ص263.
- ↑ . تاریخ یعقوبی، ج1، ص271؛ امتاع الاسماع، ج8، ص309.
- ↑ تاریخ صدر اسلام، ص ۲۳۵
- ↑ تاریخ صدر اسلام، ص ۲۴۹
- ↑ تاريخ صدر اسلام، ص294.
- ↑ الطبقات، ج1، ص170؛ تاریخ یعقوبی، ج2، ص24؛ البدایة و النهایه، ج3، ص54.
- ↑ تاریخ پیامبر اسلام، ص ۱۳۹، ۱۴۲، ۱۴۴، ۱۵۰
- ↑ تاریخ پیامبر اسلام، ص ۱۶۱
- ↑ تاریخ پیامبر اسلام، ص ۱۷۲
- ↑ المعتبر، ج2، ص745-746؛ کشف الغطاء، ج2، ص428.
- ↑ فتح، 27.
- ↑ نک: سیره خلفاء، ص334-336.
منابع
- العین: خلیل (م.۱۷۵ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
- لسان العرب: ابن منظور (م.۷۱۱ق.)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
- البدء و التاریخ: المطهر المقدسی (م.۳۵۵ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۳م.
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م.۶۳۰ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- المفصل: جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۷۶م.
- مجمع البحرین: الطریحی (م.۱۰۸۵ق.)، به کوشش الحسینی، بیروت، الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- التحقیق: المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ش.
- التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م.۶۰۶ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
- مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن: توشیهیکو ایزوتسو، ترجمه: بدره‌ای، تهران، فرزان روز، ۱۳۷۸ش.
- قاموس قرآن: علی اکبر قرشی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- امتاع الاسماع: المقریزی (م.۸۴۵ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
- بحار الانوار: المجلسی (م.۱۱۱۰ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م.۲۹۲ق.)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- صحیح مسلم بشرح النووی: النووی (م.۶۷۶ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
- فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م.۸۵۲ق.)، بیروت، دار المعرفه.
- الارشاد: المفید (م.۴۱۳ق.)، بیروت، دار المفید، ۱۴۱۴ق.
- تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت): غلامحسین زرگری‌نژاد، سمت، ۱۳۸۳ش.
- صحیح البخاری: البخاری (م.۲۵۶ق.)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
- الطبقات الکبری: ابن سعد (م.۲۳۰ق.)، بیروت، دار صادر.
- انساب الاشراف: البلاذری (م.۲۷۹ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
- عیون الاثر: ابن سید الناس (م.۷۳۴ق.)، بیروت، مؤسسة عزالدین، ۱۴۰۶ق.
- السیرة النبویه: ابن کثیر (م.۷۷۴ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۹۶ق.
- وفاء الوفاء: السمهودی (م.۹۱۱ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
- فتوح البلدان: البلاذری (م.۲۷۹ق.)، به کوشش صلاح الدین، قاهره، النهضة المصریه، ۱۹۵۶م.
- المغانم المطابه: محمد الفیروزآبادی (م.۸۱۷ق.)، مرکز بحوث و دراسات المدینه، ۱۴۲۲ق.
- المعتبر: المحقق الحلی (م.۶۷۶ق.)، مؤسسه سید الشهداء، ۱۳۶۳ش.
- کشف الغطاء: کاشف الغطاء (م.۱۲۲۷ق.)، اصفهان، مهدوی.
- سیره خلفاء: رسول جعفریان، دلیل، ۱۳۸۰ش.