بنی‌امیه

بنی‌امیه تیره‌ای مشهور از قریش که در حرمین شریفین صاحب مناصبی بودند. بنی‌امیه از نسل امیة بن عبدشمس بن عبدمناف بن قصی بودند و نسبشان به عبدمناف جد سوم پیامبر(ص) می‌رسید. آنها ساکن پیرامون کعبه و در دوران جاهلی از تاجران قریش بودند. بنی امیه که از قدیم با بنی‌هاشم رقابت داشتند، پس از برخاستن پیامبر(ص) از میان بنی‌هاشم، در صف دشمنان آن حضرت قرار گرفتند و سرپرست مکیان در مبارزه با مسلمانان شدند، تا اینکه با فتح مکه به ناچار مسلمان شدند و در غزوات پیامبر(ص) شرکت داشتند و از جمله کارگزاران پیامبر(ص) در مناطق مختلف قرار گرفتند.

بنی‌امیه

نام کامل	خاندان بنی‌امیه
نسب	امیة بن عبدشمس بن عبدمناف بن قصی
سرسلسله	امیة بن عبدشمس
مکان قبیله	مکه
شاخه‌ای از	قریش
مذهب	مشرک، اسلام
محل حکومت	حرمین شریفین
مدت حکومت	حدود ۹۰ سال
جنگ‌ها	نبرد عُکاظ، جنگ بدر، جنگ احد، جنگ احزاب
اشخاص مهم	ابوسفیان، معاویة بن ابی‌سفیان، یزید بن معاویه، معاویة بن یزید، عبدالملک بن مروان، هشام بن عبدالملک، عمر بن عبدالعزیز، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک
مهم‎ترین اقدامات	حکومت بر جهان اسلام از سال 41 قمری تا 132 قمری
مناصب مهم	تجارت، قیادت

بنی‌امیه در زمان خلفای نخستین با حکومت همراه شدند و جایگاه و منزلتی یافتند و زمینه حکومتشان توسط خلفا ایجاد شد و با روی کار آمدن عثمان که اموی بود عملا حکومت را در دست گرفتند و تا قیام عباسیان پابرجا بودند.

امویان جز در خلافت کوتاه مدت ابن‌زبیر و استیلای کوتاه خوارج ازارقه، بر حرمین شریفین تسلط داشتند. در مدت حکومتشان، برخی اقدامات فاجعه بار مثل فاجعه حره و غارت و کشتار مردم مدینه، همچنین حمله به مکه و به آتش کشیدن کعبه در زمان حکومت یزید بن معاویه را می توان ذکر کرد. در دوران حکومت اموی برخی ساخت و سازها در شهرهای مکه و مدینه صورت گرفت و در بناهای مقدس این شهرها تغییراتی ایجاد شد.

نسب‌ و خاندان

بنی‌امیه از نسل امیة بن عبدشمس بن عبدمناف بن قصی هستند که نسبشان به عبدمناف جد سوم پیامبر(ص) می‌رسد. از میان فرزندان عبدشمس، یعنی امیه اکبر، امیه اصغر، نوفل، عبدامیه، حبیب، ربیعه، عبدالعزی و عبدالله، نسل امیه اکبر به بنی‌امیه شهرت دارند.

فرزندان امیه به دو گروه «عنابس» و «اعیاص» تقسیم شده‌اند. حرب، ابوحرب، سفیان،ابوسفیان و بر پایه گزارشی، عمرو و ابوعمروبه سبب مقاومتشان در نبرد عُکاظ، از جنگ‌های فجار، به عنابس (جمع عنبسه به معنای شیر) شناخته می‌شدند.

از میان عنابس، تنها نسل حرب ادامه یافت. معاویة بن ابی‌سفیان و جانشینانش، یزید و معاویة بن یزید، که از سال 41 تا 64 ق. بر جهان اسلام حکومت کردند، از عنابس و به «آل ابی‌سفیان» مشهور بودند.

عاص (عاصی)، ابوالعاص (ابوالعاصی)، عیص (عیصی)، ابوالعیص و عویص به دلیل تشابه در نام، به اعیاص شهرت یافتند. از عیص و عویص نسلی باقی نماند. شاخه مروانیان بنی‌امیه که از سال 64 تا 132ق. حکومت کردند، از اعیاص بودند.

بنی‌امیه پیش از اسلام

بنی امیه به سبب سکونت در پیرامون کعبه، از قریش بطائح بودند؛ در برابر قریش ظواهر که در اطراف مکه سکونت داشتند. آن‌ها در دوران جاهلی، از تاجران و توانگران قریش بودند. عبدشمس، جد بزرگ آنان، عامل پیمان تجارت قریش با حبشه یا عراق و در زمره اصحاب ایلاف بود. ابوسفیان (صخر) پسر حرب نیز در آستانه ظهور اسلام به عنوان رئیس کاروان‌های تجاری قریش با شام داد و ستد داشت.

بنی‌امیه از میان مناصب مکه، قیادت (فرماندهی در نبردها و کاروان‌های تجارت) را که به دست قصی بن کلاب، جد چهارم پیامبر، در کنار برخی دیگر از مناصب پدید آمده بود، پس از عبدشمس و امیه به صورت موروثی در اختیار داشتند.

رقابت بنی‌امیه با بنی‌هاشم از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین رخدادهای این خاندان است که ریشه آن به رقابت امیه، سر سلسله این خاندان، با‌ هاشم بازمی‌گردد. امیه که گویا به سبب کوشش‌های شایسته عمویش‌ هاشم در منصب سقایت و رفادت، به منزلت اجتماعی والای او رشک می‌برد، در رقابت با او تلاش‌هایی چون اطعام حاجیان انجام داد. سرانجام آن دو اختلاف خود را نزد کاهنی از خزاعه برای داوری بردند و تعهد سپردند تا در صورت محکومیت 50 شتر را در مکه نحر نمایند و مردم را اطعام کنند و نیز 10 سال از آن شهر بیرون روند. با داوری کاهن به نفع‌ هاشم، امیه به شام تبعید شد. شماری از پژوهشگران این گزارش را به افسانه تشبیه و آن را انکار کرده و عدم گزارش آن از سوی تاریخ‌نگارانی چون یعقوبی، ابن‌هشام و مسعودی را دلیل جعلی بودن آن دانسته‌اند.

بنی امیه پس از اسلام

بعد از بعثت امویان در صف نخست مقابله با پیامبر و مسلمانان قرار داشتند. از میان امویان، ابوسفیان، عقبة بن ابی‌معیط، ابواُحیحه، معاویة بن مغیرة بن ابی‌العاص (از مقتولان پس از غزوه احد)، مروان و پدرش حکم بن ابی‌العاص (تبعیدی رسول خدا به طائف) و نیز‌ ام‌جمیل خواهر ابوسفیان از سرسخت‌ترین دشمنان پیامبر(ص) بودند.

به رغم مواضع ستیزآمیز بنی‌امیه با رسول خدا، چند تن از آنان در سال‌های نخست دعوت پیامبر مسلمان شدند. خالد از پیشگامان در اسلام و از کاتبان پیامبر(ص) و عمرو فرزندان سعید بن عاص، ابوحذیفة بن عتبه، عثمان بن عفان و‌ ام‌حبیبه دختر ابوسفیان، از همسران پیامبر، از آن جمله هستند.

دشمنی بنی‌امیه در پی هجرت پیامبر به یثرب ادامه یافت. ابوسفیان رهبری و فرماندهی قریش را جز در نبرد بدر (2ق.) که وی به عنوان رئیس کاروان تجاری قریش به شام غایب بود، بر عهده داشت.

در این غزوه نیز که در غیاب ابوسفیان رخ داد، کسانی از بنی‌عبدشمس و بنی‌امیه و هم‌پیمانانشان شرکت داشتند و چند تن از آن‌ها مانند حنظلة بن ابی‌سفیان، عقبة بن ابی‌معیط، عتبه و شیبه فرزندان ربیعه، ولید بن عتبه، و نیز عاص و عبیده پسران سعید بن عاص به قتل رسیدند و 12 تن از آنان به اسارت درآمدند.

پس از غزوه بدر، روابط بنی‌امیه با پیامبر وارد مرحله‌ای تازه‌ای شد؛ زیرا کشته شدن بزرگانی از بنی‌مخزوم و بنی‌عبدشمس و برخی دیگر از تیره‌های قریش، به ابوسفیان این امکان را داد تا افزون بر رهبری بنی‌امیه، به رهبری قریش هم برسد. وی به عنوان وارث منصب قیادت، در نبردهایی بزرگ مانند اُحد و احزاب هدایت سپاه قریش را بر عهده داشت.

ابوسفیان بزرگ امویان که نقش اصلی را در فرماندهی احزاب (5ق.) داشت، پس از ناکامی در آن نبرد به ناچار همراه قریش تن به مصالحه با پیامبر(ص) در غزوه حدیبیه (6ق.) داد. پس از نقض این پیمان از سوی قریش، ابوسفیان تلاش‌هایی از جمله سفر به مدینه، برای تجدید پیمان با رسول خدا به کار بست. بی‌نتیجه ماندن این کوشش‌ها به فتح مکه به سال هشتم ق. انجامید.

پس از فتح مکه: پیامبر در فتح مکه با توجه به نفوذ ابوسفیان، خانه او را از مکان‌هایی خواند که مردم با پناهنده شدن به آن‌ها، در امان خواهند بود. نیز درباره بنی‌امیه گذشت فراوان نشان داد و با صدور فرمان عفو عمومی، قریش از جمله بنی‌امیه را با عنوان طُلَقا (آزاد شدگان) مخاطب ساخت. بدین ترتیب، بنی‌امیه پس از 21 سال موضع‌گیری ستیزآمیز بر ضد پیامبر، با او بیعت کردند و مسلمان شدند. بنی‌امیه در غزوه‌های حُنین و طائف که پس از فتح مکه انجام شد، حضور داشتند. در نبرد حُنین، پیامبر به چند تن از چهره‌های اموی مانندابوسفیان و پسرانش یزید و معاویه، طُلیق بن سفیان بن امیه و فرزندش حکیم بن طلیق و خالد بن اسید، غنایمی برای تالیف قلوب آن‌ها بخشید. از این‌رو، آن‌ها را در شمار «مؤلفة قلوبهم» دانسته‌اند.

بعد از این تاریخ، تعدادی از بنی امیه از کارگزاران پیامبر(ص) در نواحی مختلف بودند. عتاب بن اسید (8-10ق.) در مکه، عمرو بن سعید بن عاص در وادی القری و پسرانش ابان و خالد بن سعید در مناطقی از یمن یا بحرین و ابوسفیان به عنوان مامور گردآوری خراج نجران، از آن جمله هستند.

بنی‌امیه در دوره خلفای نخستین

ابوسفیان پس از خلافت یافتن ابوبکر، در آغاز به مخالفت با او پرداخت اماابوبکر با بخشیدن زکات نجران به ابوسفیان که خود وی گرد آورده بود، او را با خود همراه کرد. ابوبکر همچنیین یزید بن ابی‌سفیان را فرمانده بخشی از سپاه مسلمانان در شام کرد. و نیز عثمان را کاتب خویش قرار داد.

بنی‌امیه در خلافت عمر دارای منزلت بودند؛ چنان‌که دو تن از فرزندان ابوسفیان در شمار کارگزاران او قرار داشتند. پس از مرگ یزید بن ابی‌سفیان، به جای او برادرش معاویه امیر شامات شد توجه ویژه عمر به معاویه سبب شد تا وی بعدها تسلط خود بر مردم را برآمده از منزلتش نزد این خلیفه معرفی کند.

دوره خلافت عثمان که خود اموی بود، دوره قدرت یافتن بنی امیه بود. عملکرد نامناسب کارگزاران عثمان که بیشتر از خویشاوندان وی بودند، میان مسلمانان نارضایتی برانگیخت و منجر به قیام و گرد آمدن آن‌ها بر ضد عثمان در مدینه شد. در این رخداد، بر خلاف معاویه که در اعزام نیرو برای حمایت از عثمان و بر خلاف دستور وی تعلل کرد، امویان ساکن در آن شهر از عثمان حمایت کردند و حتی با طولانی شدن محاصره، تصمیم گرفتند عثمان را شبانه به مکه بفرستند که با آگاهی قیام‌کنندگان، تدبیرشان نافرجام ماند.

با قتل عثمان، برخی از بنی‌امیه ساکن در مدینه، بیمناکانه نخست به‌ ام‌حبیبه دختر ابوسفیان و همسر رسول خدا پناه بردند و سپس به شام یا مکه گریختند.

در آغاز خلافت امام علی، برخی از چهره‌های مشهور اموی مانند مروان، سعید بن عاص، ولید بن عقبه و معاویه از بیعت با امیرمؤمنان(ع) خودداری کردند و شماری از امویان در مکه نزد عبدالله بن حضرمی، هم پیمان بنی‌عبدشمس و کارگزار عثمان در آن شهر، رفتند و پس از پیوستن عبدالله بن عامر حکمران عثمان بر بصره به جمع آنان، خونخواهی عثمان را بهانه کردند و نبرد جمل را به سرکردگی عایشه و طلحه و زبیر برپا نمودند.

حکومت امویان

در دوران حکومت 90 ساله امویان، 14 تن حکومت کردند. حکومت امویان شاخصه‌هایی چون تبدیل نظام خلافت به نظام استبدادی موروثی، برخورد تبعیض‌آمیز با غیر عرب و موالی، بی‌عدالتی و ستم بر رعیت به ویژه مخالفان، قداست بخشیدن به خلیفه و دستگاه خلافت، تقویت و ترویج جبرگرایی، و حمایت از مرجئه داشت.

در حکومت آن‌ها، دیوان‌های جدید با الهام از تشکیلات ایرانیان و رومیان تاسیس شد یا گسترش یافت. دیوان بَرید (پست امروزین)، خاتم (مهر) و رسائل از آن جمله هستند. در این دوره، با پدید آمدن منصب حجابت، دسترسی مردم به حاکم دشوار گشت.

فتوحات در عصر امویان: امویان مناطق بسیار را در شرق و غرب قلمرو اسلام فتح کردند. در حکومت ولید بن عبدالملک (85-95ق.) مسلمانان به فرماندهی قتیبة بن مسلم باهلی، در آسیای مرکزی بر قبایلی از ترکان چیره شدند و مناطق گسترده را فتح کردند. در غرب نیز دامنه فتوحات آن‌ها از شمال آفریقا به غرب اروپا و اسپانیا و جنوب فرانسه و‌ اندلس به سال 92ق. رسید.

سقوط امویان

از چالش‌های داخلی پیش روی امویان در طول حکومت آنان، تلاش‌های سیاسی علویان، شیعیان و خوارج و در اواخر حکومت آن‌ها عباسیان بود که حرکت‌هایی را برضد بنی‌امیه به راه‌ انداختند. قیام امام حسین(ع)، شورش ابن‌زبیر (حک: 64-73ق.)، قیام توابین (65ق.)، مختار (66-67ق.)، زید بن علی (122ق.)، یحیی بن زید، عبدالله بن معاویه و قیام‌های خوارج از جمله قیام ابوحمزه خارجی و تسلط کوتاه مدت وی بر حرمین شریفین به سال 129ق. از آن جمله است.

سرانجام حکومت بنی‌امیه را نهضت عباسیان با تکیه بر قوای خراسانی و با شعار «الرضا من آل محمد» به سال 132ق. سرنگون کردند. با سقوط حکومت اموی، بسیاری از بنی‌امیه به دست عباسیان کشته شدند و یکی از امویان به نام عبدالرحمن بن معاویه از شام به‌ اندلس گریخت و به سال 138ق. حکومتی تاسیس کرد که به حکومت امویان‌ اندلس شهرت یافت و تا 422ق. حدود سه سده دوام آورد.

امویان و حرمین شریفین

امویان به حرمین شریفین اهتمام داشتند تا با بهره‌گیری از فضاهای سیاسی و عبادی حج افزون بر احراز مشروعیت دینی، به قوام حکومت خویش بیفزایند؛ جز در خلافت کوتاه مدت ابن‌زبیر (65-73ق.) که بر حجاز و دیگر مناطق قلمرو اسلامی جز شام و مصر حکم می‌راند و نیز به سال 129ق. که خوارج ازارقه مدتی کوتاه بر آن استیلاء یافتند، این امویان بودند که بر حرمین تسلط داشتند. در مدت حکومت ایشان، حرمین شاهد رویدادهایی مهم و تکان‌دهنده بود.

به دلیل حضور مخالفان اموی در مدینه و حمایت‌های مردم این شهرها از امام علی آن‌ها می‌کوشیدند تا از قداست حرمین بکاهند. شاید کوشش آن‌ها برای تبدیل مکه و مدینه به مرکز لهو و لعب و بها دادن به رقاصان و کنیزکان آوازه‌خوان، در این مسیر صورت می‌گرفت. یزید بن عبدالملک (حک: 101-105ق.) و پسرش ولید (حک: 126ق.) از آن جمله هستند.

سیاست بنی‌امیه در مدت حکومتشان به کارگیری خویشاوندانشان یا تیره‌های مهم قریش مانند بنی‌مخزوم برای اداره حرمین بود. امویان با گسترش دیوان برید و راه ارتباطی حجاز با شام، در اشراف کامل بر حرمین کوشیدند.

حکومت معاویه

معاویه (حک: 41-60ق.) به سال 39ق. در دوران خلافت امام علی(ع) سپاهی را به فرماندهی بُسر بن ارطاه به حجاز گسیل داشت که با غارت و تهدید، برای معاویه بیعت گرفت. بُسر پس از ورود به مدینه، با تهدید مردم بر منبر مسجد نبوی و کشتار شماری از آن‌ها به قصد خون‌خواهی عثمان بیعت گرفت و همه مردم مدینه را به بهانه قتل عثمان تهدید به کشتار کرد.

بر پایه گزارشی، بسر پس از تسلط بر مدینه، خانه ابوایوب، میزبان پیامبر، را به آتش کشید و ابوهریره را به عنوان حاکم آن شهر منصوب کرد. بسر سپس به مکه رفت و از مردم آن شهر برای معاویه بیعت گرفت.

حضور در مراسم حج

معاویه دو بار در سال‌های 44 و51ق. در مراسم حج حضور یافت. وی امیران مکه را بیشتر از میان امویان مانند مروان بن حکم، سعید بن عاص، عبدالله بن خالد بن اسید، عمرو بن سعید بن عاص، عتبة بن ابی‌سفیان، ولید بن عتبة بن ابی‌سفیان، و عثمان بن محمد بن ابی‌سفیان برگزید. او با سفر به مکه به سال 56ق. مشکل مخالفت برخی بزرگان آن شهر با ولایت‌عهدی پسرش یزید را حل کرد.

اقدامات در مکه

معاویه کوشش‌هایی سودمند همانند جاری ساختن چند چشمه در حرم انجام داد. چاهی در عُسفان و چاه شوذب، از موالی معاویه، از آن جمله هستند. وی همچنین کعبه را با پارچه‌های قباطی که از مصر آورده شده بود، پوشاند. در این دوره، از آن‌جا که برخی از سنگ نشانه‌های حرم (انصاب) از میان رفته بود، معاویه در نامه‌ای به مروان بن حکم، امیر مدینه، به وی دستور داد تا در صورت زنده بودن کُرز بن علقمه خزرجی که در مدینه می‌زیست، وی را مامور بازسازی انصاب کند.

اقدامات در مدینه

معاویه در سال 50ق. قصد انتقال عصا و منبر پیامبر به شام را داشت؛ اما خورشید گرفتگی و یا سخنان برخی صحابه مانند جابر و ابوهریره، او را از تصمیمش منصرف کرد.

او شش پله بر منبر رسول خدا افزود. همچنین در مدینه سدهایی ساخت؛ از جمله سدی میان مَدینه و رحضیه، سدی به نام عنتر نزدیک کوه عیر نزدیک ذوالحلیفه و سدی نزدیک به صَبِر. به گزارش سمهودی، مروان به دستور معاویه، از جنوب مدینه قناتی را به سوی شمال آن شهر کنار کوه احد جاری ساخت. در این میان، بدن برخی شهدای احد بیرون آمد و فرزندانشان به دفن آن‌ها پرداختند. بر پایه گزارشی دیگر، در سال 49ق. که سیل اجساد برخی شهدای احد را نمایان کرد، آن‌ها در جای دیگر دفن شدند. همچنین مروان با حفر قنات از پشت مسجد قبا، چشمه معروف به زرقاء را تا کنار مسجدالنبی روان ساخت.

به گزارشی، معاویه مروان بن حکم را مامور کرد تا حُش کوکب را که عثمان در آن مدفون بود، به بقیع ملحق سازد. شماری از منابع این کار را به عثمان (حک: 23-35ق.) و برخی بدون نام بردن از معاویه، آن را به بنی‌امیه نسبت داده‌اند. نیز آن‌ها سنگی را که به دست پیامبر بر قبر عثمان بن مظعون جمحی، از مسلمانان پیشگام، قرار گرفته بود، بر روی قبر عثمان بن عفان نهادند.

از دیگر کارهای معاویه، دستور سنگفرش کردن بِلاط، بازار تا ورودی مسجد نبوی، و زمین‌های پیرامونی آن بود که به دست مروان در میان سال‌های 42 تا 48ق. صورت پذیرفت.

حکومت یزید

در دوران حکومت کوتاه یزید (حک: 61-64ق.)رویدادهایی مهم همچون ماجرای عاشورا، سرکوب قیام مردم مدینه (قیام حره) و حمله به مکه برای سرکوب ابن‌زبیر رخ داد که هر سه را می‌توان از علل سقوط امویان دانست. شاید یزید به سبب همین بحران‌ها فرصت انجام حج را نیافت.

به سال 60ق.عمرو بن سعید اموی و به سال 61 و 62ق. ولید بن عقبه از امیران مکه، امیر الحاج بودند. از تلاش‌های عمرو، محدود کردن تحرک ابن‌زبیر بود که با موفقیت همراه نشد. ولید بن عتبة بن ابی‌سفیان از دیگر امیران مکه در این عصر بود. در اواخر حکومت یزید (64ق.) به سبب تحرکات ابن زبیر در مکه، مردم شام امکان حضور در آن شهر و موسم را نیافتند.

واقعه حره

نوشتار اصلی: حره از کارهای فاجعه‌آمیز یزید در حرمین، فرستادن لشکری به مدینه (63ق.) به فرماندهی مسلم (مسرف) بن عقبه مری، محاصره و راهیابی به شهر، غارت و کشتار مردم مدینه و تجاوز به نوامیس بود که فاجعه حره نام یافت. علت این اقدام، قیام مردم مدینه بر ضد حکومت یزید و اخراج بنی‌امیه از شهر و نیز کینه امویان از انصار به دلیل حضور آن‌ها کنار امام علی(ع) در نبرد جمل و صفین گرایش برخی قیام‌کنندگان مدینه به ابن‌زبیر، علت دیگر حمله سپاه یزید به مدینه بود. و موجب راندن امویان از مدینه شد.

مسلم بن عقبه در 28 ذی‌حجه سال 63ق. با مردم مدینه جنگید و پس از پیروزی، به دستور یزید سه روز مدینه را در اختیار سپاه خود قرار داد و سپس از مردم شهر به عنوان بردگان یزید بیعت گرفت. بر پایه گزارشی، در این واقعه 1700 تن از بزرگان انصار و مهاجر و از دیگر مردم ده هزار تن کشته شدند.

حمله به مکه

سپاه مسلم بن عقبه بعد از مدینه با هدف سرکوبی ابن زبیر به سوی مکه حرکت کرد. مسلم بن عقبه در راه مُرد و حُصَین بن نُمَیر کِنْدی جانشین او شد و مکه را محاصره کرد و کعبه را به منجنیق بست که پیامد آن آتش گرفتن پرده کعبه و ویران شدن دیوار آن بود. با مرگ یزید به سال 64ق. حصین به شام بازگشت و بدین ترتیب، محاصره 64 روزه مکه شکسته شد و از این هنگام خلافت ابن‌زبیر آغاز شد و حدود نه سال تا 73ق. ادامه یافت.

اقدامات یزید در مکه

بر پایه گزارش‌هایی، به دستور یزید، خانه خدا با پارچه ابریشمی پوشانده شد. از او به عنوان کسی نام برده‌اند که برای کعبه خواجگانی را تعیین کرد. برخی این کار را به ابن‌زبیر یا افراد دیگر نسبت داده‌اند.

عبدالملک بن مروان

پس از مرگ یزید مدتی فرزندش معاویة بن یزید (حک: 64ق.) حکومت کرد و پس از او حکومت از شاخه آل ابی‌سفیان به آل مروان انتقال یافت. نخستین خلیفه از این خاندان یعنی مروان بن حکم (حک: 65ق.) به سبب رویارویی با هواداران ابن‌زبیر در شام، فرصت نیافت در حرمین کوششی انجام دهد. پس از او فرزندش عبدالملک بن مروان (حک: 65-85ق.) به خلافت رسید و او نیز تا تا سال 73ق. از این‌رو که ابن زبیر بر مکه تسلط داشت و نیز به سبب قیام مختار و خوارج در عراق و بخش‌هایی از ایران، نتوانست به حرمین بپردازد. عبدالملک بن مروان به سال 75ق. حج گزارد.

منع از حج‌گذاری

او شامیان را به سبب بیم از گرایش آن‌ها به ابن‌زبیر در ایام حج و بیعت با او، از رفتن به حج بازمی‌داشت و در پاسخ به اعتراض ایشان، با یاری فتوای ابن‌شهاب زهری، از فقیهان شام و عالمان دربار، آن‌ها را به حج گزاردن در بیت المقدس و طواف پیرامون قبه‌ای که به دستور این خلیفه در مسجدالاقصی ساخته شده بود، تشویق می‌کرد. از این‌رو، شامیان اعمال حج را در روز عرفه و عید قربان در همان‌جا انجام می‌دادند.

جنگ با ابن زبیر در مکه

نوشتار اصلی: عبدالله بن زبیر عبدالملک پس از تسلط بر عراق، هم‌زمان با تطمیع بزرگان و مراکز رهبری زبیریان در حجاز، حجاج بن یوسف ثقفی را به سال 73ق. مامور سرکوب ابن‌زبیر در مکه کرد. بزرگان شام به پاس حرمت مکه، حاضر به پذیرش چنین کاری نبودند. حجاج پس از محاصره طولانی مکه که مدت آن‌را هشت ماه و 17 روز دانسته‌اند و با کشتن ابن‌زبیر به سال 73ق. توانست حجاز را دوباره زیر سلطه امویان درآورد.

تخریب کعبه

از فجایع ایام محاصره مکه، نصب منجنیق بر کوه‌های پیرامون مسجدالحرام بود که به کعبه سنگ افکند و به آن آسیب زد. افزون بر فروریختن دیوار مشرف بر چاه زمزم، کناره‌های کعبه نیز ویران و حجرالاسود از جای خود کنده شد. استفاده از گلوله‌های آتشین نیز پرده کعبه را سوزاند.

اقدامات حجاج در مکه

پس از تسخیر مکه، حجاج بن یوسف را امیر مدینه کرد. او با انصار رفتار ناشایست در پیش گرفت و آن‌ها را قاتلان عثمان خواند و بر دست و گردن بزرگان انصاری به سان بردگان داغ نهاد. وی مدینه را از آلوده‌ترین شهر‌ها و ساکنانش را خیانتکار‌ترین افراد به عبدالملک خواند. نیز احترام مردم مدینه به منبر و قبر مطهر رسول خدا را به سخره و ریشخند گرفت و سوگند خورد که اگر سفارش‌های خلیفه نبود، مدینه را ویران می‌کرد.

حجاج سه سال (73-75ق.) افزون بر امارت حج، بر مکه و مدینه و حجاز نیز حکمرانی داشت. وی در مدت امارتش، به دستور عبدالملک، کعبه را به سال 74ق. به صورت پیش از بازسازی ابن‌زبیر، بازسازی کرد.

تفکیک حِجر اسماعیل از کعبه، پوشاندن کعبه با ابریشم، بازسازی نردبان داخلی کعبه و ایجاد اتاقکی برای آن (باب التوبه) و نیز تعمیر چاهی در مکه به نام یاقوته و احداث سدهایی در پیرامون مکه برای ذخیره آب، از جمله کوشش‌های حجاج در مکه بود.

به دستور عبدالملک، حجاج در دوم کعبه (در غربی) را مسدود نمود و در بیت را از سطح زمین بالاتر برد و ستون میانی را از پایین تا بالا با ورقی از طلا پوشاند.

عبدالملک همچنین دو سایبان و دو قدح شیشه‌ای به کعبه اهدا کرد. وی پس از جاری شدن سیل در مکه (80ق.) به کارگزارش دستور داد تا در کم‌ترین زمان، بر کوچه‌ها سیل‌بند احداث کند. وی بدین منظور فردی نصرانی را روانه مکه کرد تا سیل‌بند مسجدالحرام را بسازد. احداث سیل‌بند بنی‌قراد معروف به بنی‌جمح و نیز سیل‌بندی در پایین شهر مکه و همچنین سیل‌بند سرای اویس در نحر الوادی از دیگر کارهایی است که به دستور عبدالملک در مکه انجام شد.

وی به سال 75ق. چند تن از کهنسالان خزاعه، قریش و بنی‌بکر را مامور تجدید انصاب و نشانه‌های ویران شده حرم کرد.

حمکرانان مکه در ایام عبدالملک

در دوران خلافت عبدالملک بن مروان، فرزندش مسلمة بن عبدالملک، حارث بن خالد مخزومی و خالد بن عبدالله قسری بر مکه حکمرانی داشتند.

ولید بن عبدالملک

ولید بن عبدالملک (حک: 85-96ق.) که در دوران حکومتش با بحران جدی روبه‌رو نبود، در قیاس با دیگر امویان، بیشترین کوشش‌ را در حرمین انجام داد.ولید در سال‌های 78، 79 و 91ق. حج گزارد.

اقدامات ولید در مکه

برخی از این تلاش‌ها در روزگار حکمرانی خالد بن عبدالله قسری (به اختلاف، بین سال‌های 75 تا 96ق.) بر آن شهر انجام شد. ساختن برکه‌ای برای وضو با جاری ساختن آب از پیرامون مکه، تشکیل صف‌های نماز جماعت به صورت دایره‌ای پیرامون کعبه برای نخستین بار، اخراج عراقی‌ها از مکه به دستور ولید، و جدا ساختن مردان و زنان در حال طواف از کارهای او است.

خالد نخستین بار در ماه رمضان کسی را روی کوه ابوقبیس گماشت که با صدای بلند مردم را از هنگام طلوع فجر آگاه کند.

خالد در دوران امارتش بر مکه دستور داد تا بر منبر به امام علی(ع) دشنام دهند. نیز مردم را به اطاعت از بنی‌امیه برانگیخته، می‌گفت: اگر بدانم که این حیوانات زبان داشته باشند و از امویان اطاعت نکنند، آن‌ها را از حرم بیرون می‌کنم.

ولید در سال 93 ق. 36000 دینار برای خالد بن عبدالله قسری، حکمران خود در مکه، فرستاد تا در کعبه را طلاپوش سازد. نیز سقف مسجدالحرام را ویران و بنای جدیدی روی پله‌ها و ستون‌هایی با زینت فسفساء، نوعی کاشی رنگارنگ، احداث کرد و ایوان‌هایی برای مسجد ساخت.

درون مسجد را هم با سنگ‌های مرمر که از مصر و شام آورده بودند، سنگفرش شد. وی همچنین دو هلال و یک تخت طلا به کعبه اهدا کرد.

اقدامات ولید در مدینه

از کارهای ولید در مدینه، ویران کردن خانه امام علی و فاطمه(س) در شرق مسجد نبوی و نیز حجره‌های همسران پیامبر و خرید منازل پشت مسجد و پیرامون آن در مساحت 200 ذراع در 200 ذراع و افزودن آن‌ها به مسجد بود. ا

این کارها را به دستور او عمر بن عبدالعزیز که در این هنگام امیر حرمین بود، انجام داد. وی مسجد را با کاشی‌های ارسالی امپراتور روم که ولید از او درخواست کرده بود، زینت بخشید.

سلیمان بن عبدالملک

سلیمان بن عبدالملک (حک: 96-99ق.)، از این خلیفه اقدامی ویژه در حرمین به ثبت نرسیده، جز آن که خالد بن عبدالله قسری را از حکمرانی مکه برکنار و طلحة بن داود حضرمی و سپس عبدالعزیز بن عبدالله بن خالد را امیر مکه کرد. سلیمان به سال 98ق. حج به جا آورد.

خالد در دوران امارتش بر مکه، با عبدالله بن شیبه، از پرده‌داران کعبه، که در کعبه را در وقت غیر معمول باز کرده بود، برخوردی تند نمود و بر پایه گزارشی، به ضرب و شتم وی پرداخت که با شکایت پرده‌دار به خلیفه، خالد قصاص شد.

عمر بن عبدالعزیز

عمر بن عبدالعزیز (حک: 99-101ق.) به عبدالعزیز بن خالد، امیر خود در مکه، نوشت تا از کرایه دادن خانه‌های مکه پیشگیری کند و خانه‌های ساخته شده در منا را ویران نماید؛ زیرا همه مکان‌های مکه، مسجد به شمار می‌آیند و نباید اجاره داده شوند. از این‌رو، مردم به صورت پنهان خانه‌هایشان را اجاره می‌دادند.

عمر بن عبدالعزیز برای پیشگیری از ورود چارپایان به درون مسجد نبوی، زنجیری بر باب الرحمه نصب کرد که آثار آن بر کناره‌های در تا سده نهم ق. برجا بود.

دیگر خلفای اموی

از کوشش‌های خلفای پسین بنی‌امیه در حرمین، نشانی نیست، جز آن‌که از حج‌گزاری هشام بن عبدالملک به سال 106ق. و تصمیم ولید بن یزید (حک: 125-127ق.) برای ساختن اتاقکی بر بام کعبه که در آن به نوشیدن شراب بپردازد، گزارشی در دست است.

نیز در دوران خلافت مروان بن محمد (حک: 127-132ق.) واپسین خلیفه اموی، ابوحمزه خارجی به سال 129ق. به مکه هجوم برد و با گریختن امیر اموی آن، عبدالواحد، شهر بدون درگیری به تصرف ابوحمزه درآمد و وی حدود 40 روز در مکه ماند. با پایان یافتن موسم حج، میان حکمران اموی و ابوحمزه نبردی رخ داد که منجر به شکست سپاه اموی و گریختن آن‌ها شد. اما نبرد بعد در جمادی‌الاولی 130ق. به شکست خوارج و فرار آن‌ها و قتل ابوحمزه انجامید.

امویان در حرمین صاحب منازل، باغ‌ها و املاک گوناگون بودند؛ از جمله باغی که معاویه در برابر یکصد هزار درهم از حسان بن ثابت شاعر در مدینه خرید و قصر بنی‌حُدَیله، از تیره‌های خزرج را در آن بنا کرد که چاه حاء در میان آن قرار داشت.

در دوران حکومت بنی‌امیه، حدود 30 تن بر مدینه حکم راندند که بسیاری از آن‌ها اموی و از خویشاوندان یا تیره‌های مشهور قریش مانند بنی‌مخزوم بودند.

پیوند به بیرون

امیه بنی امیه، طباطبایی، سید محمد حسین، مجله مکتب تشییع، اردیبهشت 1339 - شماره 4 (32 صفحه - از 289 تا 320)

بنی امیه در تاریخ، فقیهی، علی اصغر، مجله مجموعه مقالات کنگره شیخ مفید، شماره 87 (54 صفحه - از 3 تا 56)

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بنی‌امیه.

آثار المدینة المنوره: عبدالقدوس الانصاری، المکتبة العلمیه، 1406ق.

الآحاد و المثانی: ابن ابی‌عاصم (م. 287ق.)، به کوشش باسم فیصل، ریاض، دار الدرایه، 1411ق.

اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق.

الاخبار الطوال: ابن داود الدینوری (م. 282ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، 1412ق.

اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.

اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.

الارشاد: المفید (م. 413ق.)، بیروت، دار المفید، 1414ق.

اسباب النزول: الواحدی (م. 468ق.)، قاهره، الحلبی و شرکاه، 1388ق.

الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. 463ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

اسد الغابه: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق.

الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.

الاعلام: الزرکلی (م. 1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.

الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (م. 356ق.)، به کوشش علی مهنّا و سمیر جابر، بیروت، دار الفکر.

الامام علی صوت العدالة الانسانیه: جورج جرداق، بیروت، دار و مکتبة الحیاة، 1970م.

الامامة و السیاسه: ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، 1413ق.

الانباء فی تاریخ الخلفاء: ابن العمرانی (580 ش)، به کوشش السامرائی، قاهره، الآفاق العربیه، 1419ق.

انساب الاشراف: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.

الانساب: عبدالکریم السمعانی (م. 562ق.)، به کوشش عبدالله عمر، بیروت، دار الجنان، 1408ق.

الاوائل: ابوهلال العسکری (م. 395ق.)، دار البشیر، 1408ق.

بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.

البدء و التاریخ: المطهر المقدسی (م. 355ق.)، بیروت، دار صادر، 1903م.

البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.

بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله المرجانی (م. 699ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 2002م.

بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغه: محمد تقی التستری، تهران، امیر کبیر، 1376ش.

تاج العروس: الزبیدی (م. 1205ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م. 808ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1391ق.

تاریخ اجتماعی ایران: مرتضی راوندی، تهران، نگاه، 1382ش.

تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.

التاریخ الشامل للمدینة المنوره: عبدالباسط بدر، مدینه، 1414ق.

التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.

تاریخ حبیب السیر: غیاث الدین خواند امیر (م. 942ق.)، به کوشش سیاقی، خیام، 1380ش.

تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (م. 240ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

تاریخ صدر اسلام: غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران، سمت، 1378ش.

تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

تاریخ عمارة المسجدالحرام: حسین عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1400ق.

تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م. 571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّه (م. 262ق.)، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق.

تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه: احمد السباعی (م. 1404ق.)، ترجمه: جعفریان، تهران، مشعر، 1385ش.

تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.

تجارب السلف: هندوشاه صاحبی نخجوانی (م. 730ق.)، به کوشش عباس اقبال، تهران، طهوری، 1357ش.

التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (م. 902ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.

تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم): ابن کثیر (م. 774ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1409ق.

تفسیر بغوی (معالم التنزیل): البغوی (م. 510ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.

تفسیر العیاشی: العیاشی (م. 320ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه.

تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (م. 671ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.

التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. 606ق.)، قم، دفتر تبلیغات، 1413ق.

التنبیه و الاشراف: المسعودی (م. 345ق.)، بیروت، دار صعب.

تهذیب الکمال: المزی (م. 742ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، 1415ق.

الثقات: ابن حبان (م. 354ق.)، الکتب الثقافیه، 1393ق.

جامع البیان: الطبری (م. 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق.

الجمل و النصرة لسید العتره: المفید (م. 413ق.)، قم، مکتبة الداوری.

جمهرة النسب: ابن الکلبی (م. 204ق.)، به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب، 1407ق.

جمهرة انساب العرب: ابن حزم (م. 456ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.

حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، مشعر، 1375ش.

حیاة الحیوان الکبری: الدمیری (م. 808ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق.

دائرة المعارف قرآن کریم: مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان کتاب، 1386ش.

الدر المنثور: السیوطی (م. 911ق.)، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

الدرة الثمینة فی اخبار المدینه: محمد ابن النجار (م. 643ق.)، به کوشش صلاح الدین، مرکز بحوث و دراسات المدینه، 1427ق.

ربیع الابرار: الزمخشری (م. 538ق.)، به کوشش عبدالامیر، بیروت، اعلمی، 1412ق.

الروض الانف: السهیلی (م. 581ق.)، به کوشش عبدالرحمن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1412ق.

روض الجنان: ابوالفتوح رازی (م. 554ق.)، به کوشش یاحقی و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوی، 1375ش.

الروض المعطار: محمد بن عبدالمنعم الحمیری (م. 900ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، 1984م.

سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م. 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.

سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق.

السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، المکتبة العلمیه.

شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار: النعمان المغربی (م. 363ق.)، به کوشش جلالی، قم، نشر اسلامی، 1414ق.

شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (م. 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق.

شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.

شواهد التنزیل: الحاکم الحسکانی (م. 506ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق.

الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.)، بیروت، دار صادر.

العقد الفرید: احمد بن عبدربه (م. 328ق.)، به کوشش الابیاری، بیروت، دار الکتاب العربی.

عیون الاثر: ابن سید الناس (م. 734ق.)، بیروت، مؤسسة عزالدین، 1406ق.

الغارات: ابراهیم الثقفی الکوفی (م. 283ق.)، به کوشش المحدث، بهمن، 1355ش.

الغدیر: الامینی (م. 1390ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1366ش.

الفتن: نعیم بن حماد المروزی (م. 228ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق.

الفتنة الکبری: طه حسین، قاهره، دار المعارف.

فتوح البلدان: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش صلاح الدین، قاهره، النهضة المصریه، 1956م.

الفتوح: ابن اعثم الکوفی (م. 314ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق.

فخری: ابن الطقطقی (م. 709ق.)، به کوشش عبدالقادر، بیروت، دار القلم، 1418ق.

فصول من تاریخ المدینه: علی حافظ، شرکة المدینة المنوره، 1405ق.

القاموس المحیط: الفیروزآبادی (م. 817ق.)، بیروت، دار العلم.

الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.

کنز العمال: المتقی الهندی (م. 975ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، 1413ق.

لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.

مبهمات القرآن: بلنسی (م. 782ق.)، به کوشش القاسمی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1411ق.

مجمع البیان: الطبرسی (م. 548ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

المحبّر: ابن حبیب (م. 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.

مراصد الاطلاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م. 739ق.)، بیروت، دار الجیل، 1412ق.

مروج الذهب: المسعودی (م. 346ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق.

المستدرک علی الصحیحین: الحاکم النیشابوری (م. 405ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.

مشاهیر علماء الامصار: ابن حبان (م. 354ق.)، به کوشش مرزوق علی، دار الوفاء، 1411ق.

المعارف: ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.

المعالم الاثیره: محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، 1411ق.

معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م.

المعجم الصغیر: الطبرانی (م. 360ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه.

معجم قبائل العرب: عمر کحّاله، بیروت، الرساله، 1405ق.

معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م. 487ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق.

المغازی: الواقدی (م. 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.

المفصل: جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، 1976م.

المنتظم: ابن جوزی (م. 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.

المنمق: ابن حبیب (م. 245ق.)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405ق.

موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.

النزاع و التخاصم: المقریزی (م. 845ق.)، به کوشش حسین مونس، قاهره، دار المعارف.

نسب قریش: مصعب بن عبدالله الزبیری (م. 236ق.)، به کوشش بروفسال، قاهره، دار المعارف.

النسب: ابن سلّام الهروی (م. 224ق.)، به کوشش مریم محمد، بیروت، دار الفکر، 1410ق.

النصائح الکافیه: السید محمد بن عقیل (م. 1350ق.)، قم، دار الثقافه، 1412ق.

نظام ادارای مسلمانان در صدر اسلام: عبدالحی کتانی، ترجمه: ذکاوتی، سمت، 1384ش.

نهج البلاغه: صبحی صالح، تهران، دار الاسوه، 1415ق.

وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.

ینابیع الموده: القندوزی (م. 1294ق.)، به کوشش حسینی، تهران، اسوه، 1416ق.