کارگاه پرده‌بافی
کارگاه پرده کعبه (به عربی: مَصنَع کِسوَة الکعبة) کارگاهی است که پرده کعبه در آن بافته می‌شود. بنابر گزارش‌ها پرده کعبه از دوران خلیفه دوم در مصر بافته و به مکه فرستاده می‌شد. در مصر کارگاه‌‌هایی برای بافت پرده کعبه ساخته شده بود و برای آن موقوفاتی نیز وقف کرده بودند. این کارگاه در دوران مملوکیان در «مشهد الامام الحسین» در قاهره قرار داشت و در روزگار ناصر بن محمد بن قلاوون به قلعه‌ای در قصر الابلق منتقل شد و بعدها در سده سیزدهم هجری/ هجدهم میلادی کارگاه مجهزی برای بافت پرده کعبه در قاهره ساخته شد.
بافت پرده کعبه در مصر تا سال 1382ق. ادامه داشت. از این سال پرده کعبه در مکه بافته شد و کارگاهی برای بافت پرده کعبه و محصولات دیگری مانند پرده داخل کعبه و پرده ضریح پیامبر(ص) در ام الجود در راه مکه به جده ساخته شد که امروزه بافت پرده کعبه را بر عهده دارد.
تاریخ کارگاه پرده کعبه
به کارگاه پرده‌بافی کعبه «مَصنَع کِسوَة الکعبة» گفته می‌شود.[۱] در نوشته‌های مربوط به اوایل راه‌اندازی کارگاه مکه گویا به‌سبب محدود بودن مساحت و فعالیت، با عنوان‌هایی مانند «دار الکسوه» و «مَعمَل الکسوه» یاد شده است.[۲]
کارگاه پرده‌بافی در مصر
در طول تاریخ اسلام مصر مرکز اصلی بافت پرده کعبه بوده است. برخی تاریخ‌پژوهان براساس گزارش‌هایی،[۳] بافتن پرده در مصر را به زمانه خلیفه دوم می‌رسانند[۴] گزارش‌های تاریخی مربوط به اوایل دوران حکومت عباسیان (حک: 132-924ق.) به بافتن پرده کعبه در شهرهای تِنّیس و تونه در مصر[۵]تا هنگام نبردهای صلیبی اشاره می‌کند که سرانجام در سال 624ق. در مواجهه با اروپاییان ویران گشتند.[۶]
به سال 750ق. ملک صالح اسماعیل بن ناصر محمد بن قلاوون سه دهکده مصری برای ساختن پرده کعبه و حجره و منبر پیامبر وقف نمود.[۷]سلطان سلیمان بن سلیم عثمانی (حک: 926-974ق.) نیز دهکده‌هایی در شرق مصر را در وقفنامه‌ای با متنی طولانی به موقوفه یاد شده افزود.[۸]بر پایه برخی پژوهش‌ها، کارگاه پرده‌بافی در دوران مملوکی در «مشهد الامام الحسین» قاهره قرار داشت. این کارگاه در روزگار ناصر بن محمد بن قلاوون به «قلعه» در قصر الابلق و بعدها به سال 1213ق. به بیرون قلعه و در همسایگی خانه برخی بزرگان شهر مانند مصطفی کدخدا، فرماندار وقت قاهره، ایوب جاویش در مجاورت «مشهد السیدة زینب» و سپس احمد محروقی در جمالیه منتقل شد.[۹]
از سده سیزدهم
در آغاز سده سیزدهم ق. به دستور خدیو مصر، محمدعلی پاشا (حک: 1219-1265ق.) این موقوفه‌ها منحل گشتند و به خزانه مصر وارد شدند و دولت مصر با تأسیس اداره «اوقاف حرمین شریفین»، هزینه‌های بافتن پرده را از خزانه مصر تامین می‌کرد.[۱۰]گزارش‌های مربوط به اواخر سده سیزدهم و نیمه نخست سده چهاردهم قمری از وجود کارگاه پرده‌بافی در محله خُرَنفِش[۱۱]/خُرُنفُش[۱۲]قاهره یاد کرده‌اند.[۱۳] برخی از این گزارش‌ها کارگاه خرنفش را مجهز به جدیدترین ابزارها[۱۴]و دارای بخشی ویژه تعمیر ابزارهای آسیب دیده[۱۵]و شامل200 چرخ ریسندگی شمرده‌اند.[۱۶]پس از پایان یافتن بافت پرده، سرشناس‌ترین استاد خطاط مصر آیات قرآن را روی پرده می‌نوشت و پیرامون آن را تزیین می‌نمود و آن‌گاه جامه کعبه را با نخ‌های طلایی، نقره‌ای و ابریشمی حاشیه‌دوزی می‌کردند.[۱۷]به گفته برخی منابع، ساخت پرده در کارگاه خرنفش به سال 1318ق. معادل 4143 لیره هزینه داشت[۱۸]که به سال 1340ق. به 10322 لیره رسید.[۱۹]
افزون بر پرده، قطعه‌هایی دیگر مانند جامه مقام ابراهیم، پرده درگاه مقام ابراهیم، پرده باب التوبه (درِ پله درونی کعبه)، پرده دروازه منبر مسجدالحرام، کیسه جایگاه کلید کعبه، طناب‌های ضخیم و نازک برای پیوستن پرده به کعبه، و قطعه پارچه‌هایی برای شستن کعبه نیز در کارگاه مصر تولید می‌شده است[۲۰][۲۱]گفته شده این کارگاه از آن پس که مسؤولیت تولید پرده به دولت سعودی واگذار شد، به‌همان شکل باقی مانده و واپسین پرده تولیدی مصر در آن نگهداری می‌شود.[۲۲][۲۳]
بافت کعبه در خارج از مصر
مصر همواره مرکز بافت پرده کعبه نبوده و گاهی پرده در مناطقی دیگر بافته می‌شده است. برای نمونه، برخی منابع از بافتن پرده در سال‌هایی از سده‌های پنجم، ششم[۲۴]و نهم ق.[۲۵]در برخی شهرهای ایران و در سال‌هایی از سده سوم و ششم ق. در عراق[۲۶] و در دوره‌ای نیز در یمن[۲۷]یاد کرده‌اند. با این همه، منابع تاریخی از وجود کارگاه‌های پرده‌بافی در مناطق یاد شده سخنی نگفته‌اند.به سال 1333ق. در دوران جنگ جهانی اول، حکومت عثمانی که بیم داشت انگلیس به سبب دشمنی با آن‌ها و نفوذی که در مصر یافته بود، از فرستادن پرده کعبه مصر به مکه پیشگیری کند، دستور داد در سرزمین عثمانی پرده‌ای بسازند و آن را به مدینه برده، در مسجد نبوی نگهداری کنند تا در صورت لزوم از آن استفاده نمایند. به سال 1341ق. که به سبب اختلاف میان حکومت مصر و شریف حسین پادشاه حجاز، مصر از تحویل پرده خودداری ورزید، پرده پیشین را بر کعبه نصب کردند و سالیانی نیز از بیم تکرار رفتار مصر، پرده را در عراق بافتند.[۲۸]
کارگاه پرده‌بافی در مکه
به سال 1346ق. در پی خودداری مصر از ارسال پرده کعبه، کارگاهی برای بافت پرده در منطقه اجیاد در جنوب شرقی مکه ساخته شد.[۲۹]با بهبود روابط دوجانبه، مصر به سال 1357ق. بار دیگر بر بافت پرده در آن کشور پای فشرد و دولت سعودی نیز آن را پذیرفت؛ ولی بعدها به سال 1382ق. حکومت سعودی به سبب پیدایش اختلاف سیاسی اجازه نداد پرده مصر را به مکه آورند و دستور داد کارگاهی در منطقه «جروَل» راه‌اندازی شود.[۳۰][۳۱]به سال 1392ق. کارگاهی به مساحت 100 هزار متر مربع احداث گشت[۳۲]و ساختمان آن به دستگاه‌های مدرن و اتوماتیک تولید پارچه تجهیز یافت و به سال 1397ق. در امّ الجود مکه، جاده قدیم جده و نزدیک موزه حرم،[۳۳] راه‌اندازی شد.[۳۴][۳۵]کارگاه مکه از سال 1414ق. به «الرئاسة العامة لشؤون المسجدالحرام و المسجد النبوی» پیوست و اکنون زیرنظر آن کار می‌کند.[۳۶]
شمار کارکنان کارگاه به سال 1382ق. را 16 تن نوشته‌اند که به سال 1419ق. به 240 تن افزایش یافت. هفت تن از این افراد تکنیسین‌های خارجی بودند.[۳۷]مجموع هزینه‌های بافتن پرده را سالانه 17 میلیون ریال سعودی برآورد کرده‌اند.[۳۸]
مراحل تولید پارچه در کارخانه
تولید پوشش کعبه دارای مراحل مختلفی است. پس از طراحی پارچه و رنگ‌آمیزی ابریشم طبیعی،[۳۹]بخش‌های مختلف پارچه به شکل ماشینی و دستی بافته می‌شود.[۴۰]سپس حزام، پرده مجاور درِ کعبه و دیگر تزئینات با کلیشه‌های ویژه بر ابریشم سیاه چاپ می‌شوند.[۴۱]پس از چاپ آیات و نقش‌ها، کلاف‌های نخ را بر پرده نهاده، کوک می‌زنند. کلاف‌های زرد برای بخش‌هایی از کتیبه به‌کار می‌روند که طلادوزی می‌شود و کلاف‌های سفید برای بخش‌هایی به‌کار می‌آیند که نقره‌دوزی می‌شود. در ادامه، روی کتیبه‌ها را با مفتول‌هایی از طلا یا نقره به‌دقت کوک می‌زنند.[۴۲]افزون بر بخش بافت پرده بیرونی کعبه، بخش‌هایی دیگر نیز فعال هستند و در آن‌ها محصولاتی مانند پرده درون کعبه و ضریح پیامبر(ص)،[۴۳] قطعه‌های اهدایی به مهمانان بلندپایه عربستان و شخصیت‌های کشورهای اسلامی. [۴۴]
آیین تحویل پرده کعبه
در مراسم سالانه موسم حج در مکان کارخانه، مسؤول سازمان «الرئاسة العامة لشؤون المسجدالحرام والمسجد النبوی» با حضور گروهی از مسؤولان حکومتی، پرده را برای نصب به بزرگ خاندان پرده‌دار کعبه (شیبیان) تسلیم می‌کند.[۴۵]مرحله نهایی تولید پرده پس از انتقال در صبحگاه روز عرفه به مسجدالحرام، با پوشاندن آن بر کعبه و وصل کردن قطعه‌های بزرگ‌تر به‌یکدیگر انجام می‌پذیرد.[۴۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مرآة الحرمین، ج1، ص11؛ مصنع کسوة الکعبه، صفحات مختلف.
- ↑ تاریخ الکعبة المعظمه، ص293-294.
- ↑ نک: اخبار مکه، ج1، ص356-357؛ فتوح البلدان، ج1، ص54؛ مرآة الحرمین، ج1، ص282.
- ↑ تاریخ الکعبة المعظمه، ص251.
- ↑ مصر فی فجر الاسلام، ص276؛ نک: التاریخ القویم، ج2، ص552-553.
- ↑ المواعظ و الاعتبار، ج1، ص334؛ نک: الرحلة الحجازیه، ص135.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص169-170؛ مرآة الحرمین، ج1، ص284؛ تاریخ الکعبة المعظمه، ص269.
- ↑ نک: تاریخ الکعبة المعظمه، ص270-278.
- ↑ فی رحاب البیت العتیق، ص216؛ موسوعة المفاهیم، ج1، ص553، «باب الکعبه».
- ↑ مرآة الحرمین، ج1، ص281؛ مصنع کسوة الکعبه، ص17.
- ↑ تاج العروس، ج17، ص181، «خرمش.
- ↑ تاج العروس، ج23، ص185، «خرشف.
- ↑ کسوة الکعبه، ص82؛ نک: مرآة الحرمین، ج1، ص12.
- ↑ فی رحاب البیت العتیق، ص216.
- ↑ عصر محمد علی، ص499؛ فی رحاب البیت العتیق، ص217.
- ↑ فی رحاب البیت العتیق، ص216.
- ↑ فی رحاب البیت العتیق، ص222.
- ↑ مرآة الحرمین، ص297؛ تاریخ الکعبة المعظمه، ص287.
- ↑ تاریخ الکعبة المعظمه، ص287.
- ↑ مرآة الحرمین، ج1، ص293-296؛ میقات حج، ش35، ص145-150، «جامه مصری در دوران جدید».
- ↑ نک: کعبه و جامه آن، ص200-223.
- ↑ میقات حج، ش32، ص111، «جامه کعبه در عصر جدید.
- ↑ مجلة الداعی الشهریه، س35، ش11-12، «الملک عبدالعزیز اهتم بالکسوة و امر ببناء مصنع‌ام القری لکسوة الکعبة فی مکة المکرمة».
- ↑ العقد الثمین، ج4، ص385-386؛ اتحاف الوری، ج2، ص505؛ آثار اسلامی، ص84.
- ↑ خلد برین، ص485-486؛ جامع مفیدی، ج3، ص156.
- ↑ نزهة المشتاق، ج1، ص396؛ الکامل، ج6، ص311؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص306.
- ↑ الکامل، ج6، ص49.
- ↑ احکام و خصائص الحرمین، ج1، ص213-215؛ تاریخ الکعبة المعظمه، ص288-290.
- ↑ تاریخ الکعبة المعظمه، ص292-294.
- ↑ التاریخ القویم، ج4، ص7؛ میقات حج، ش37، ص124، «صنعت جامه کعبه در دولت عربستان سعودی».
- ↑ آثار اسلامی، ص86.
- ↑ آثار اسلامی، ص86.
- ↑ آثار اسلامی، ص86-87.
- ↑ مصنع کسوة الکعبه، ص18؛ رعایة الحرمین، ص76.
- ↑ تاریخ الکعبة المعظمه، ص295.
- ↑ فی رحاب البیت العتیق، ص121.
- ↑ مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، ص111؛ مصنع کسوة الکعبه، ص50.
- ↑ مصنع کسوة الکعبه، ص51؛ آثار اسلامی، ص89.
- ↑ مصنع کسوة الکعبه، ص36-37.
- ↑ مصنع کسوة الکعبه، ص38-40.
- ↑ مصنع کسوة الکعبه، ص42-43.
- ↑ موزه و پرده‌بافی، ص108-111.
- ↑ موزه و پرده‌بافی، ص140.
- ↑ مصنع کسوة الکعبه، ص48؛ موزه و پرده‌بافی، ص111.
- ↑ مصنع کسوة الکعبه، ص48؛ تاریخ الکعبة المعظمه، ص288.
- ↑ مصنع کسوة الکعبه، ص46-47.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده است از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل پرده‌بافي، كارگاه.
- آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش.
- اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (درگذشت 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق.
- احکام و خصائص الحرمین: علی احمد یحیی القاعدی، به کوشش ابراهیم احمد، لبنان، مؤسسة الریان، 1429ق.
- اخبار مکه: الازرقی (درگذشت 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.
- ارشیف ملتقی اهل الحدیث-1. www.ahlalhadeeth.com.
- الاطلس المصور لمکة المکرمة و المشاعر المقدسه: محمد مرزا عبدالصالح شاوش، الریاض، 1422ق.
- تاج العروس: الزبیدی (درگذشت 1205ق.)، به کوشش گروهی از محققان، دار الهدایه، 1409ق.
- تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (درگذشت 808ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، 1408ق.
- التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.
- تاریخ الکعبة المعظمه: حسین عبدالله باسلامه، جده، تهامه، 1402ق.
- جامع مفیدی: محمد مفید مستوفی بافقی، به کوشش افشاری، تهران، 1340ش.
- خلد برین (تاریخ تیموریان و ترکمانان): محمد یوسف واله اصفهانی قزوینی، به کوشش میرهاشم محدث، میراث مکتوب، 1379ش.
- الرحلة الحجازیه: محمد لبیب البتنونی، طائف، مکتبة المعارف.
- رعایة الحرمین منذ صدر الاسلام: محمد بن عبدالله السبیل، 1422ق.
- الریاض (روزنامه): www.alriyadh.com.
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
- عصر محمد علی: عبدالرحمن الرافعی، دار المعارف، 1402ق.
- العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، 1406ق.
- فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، بیروت، دار المعرفه.
- فتوح البلدان: البلاذری (درگذشت 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م.
- فی رحاب البیت العتیق: محیی الدین احمد امام،اندلس، دار قرطبه.
- کسوة الکعبة المشرفه: ابراهیم حلمی، به کوشش جمال غیطانی، اخبار الیوم.
- کعبه و جامه آن از آغاز تا کنون: محمد الدقن، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، 1384ش.
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.
- مجلة الداعی الشهریه: دار العلوم، 2001م.
- مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (درگذشت 1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق.
- مصر فی فجر الاسلام من الفتح العربی الی قیام الدولة الطولونیه: اسماعیل کاشف، بیروت، دار الرائد العربی، 1406ق.
- مصنع کسوة الکعبة المشرفه: الرئاسة العامة لشؤون المسجدالحرام، 1419ق.
- المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (درگذشت 211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.
- المواعظ و الاعتبار: المقریزی (درگذشت 845ق.)، به کوشش خلیل المنصور، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- موزه و پرده‌بافی مکه مکرمه: عمار ابوطالبی، مشعر، 1387ش.
- موسوعة المفاهیم الاسلامیة العامه: مصر، المجلس الاعلی للشؤون الاسلامی.
- میقات الحج (دو فصلنامه): مرکز تحقیقات حج، تهران، مشعر.
- میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
- نزهة المشتاق: محمد الادریسی (درگذشت 560ق.)، بیروت، عالم الکتب، 1409ق.