ترکیه

از ویکی حج
ترکیه
اطلاعات عمومی
دین رسمی اسلام
جمعیت کل ۷۵.۶۲۷.۳۸۴ نفر
مساحت ۷۸۳.۶۵۲ کیلومتر مربع
حکومت جمهوری پارلمانی
واحد پول لیر ترکیه
پایتخت آنکارا
شهرهای مهم آنکارا، استامبول،
ادیان(درصد) اسلام (۹۶ درصد)، سایر ادیان (۴ درصد)
زبان رسمی ترکی استامبولی
احزاب و گروه‌ها
اقوام ترک، کرد، عرب

ترکیه کشوری مسلمان در غرب آسیا و جنوب شرقی اروپا است. قسمت عمده خاک این کشور در آسیا و بخش کوچکی از آن در قاره اروپا قرار دارد. اکثر قریب به اتفاق جمعیت ترکیه را مسلمانان تشکیل می‌دهند.

ترکیه قبل از جنگ جهانی اول توسط امپراتوری عثمانی اداره می‌شد اما همزمان با جنگ جهانی اول حکومت عثمانی از هم پاشید و شخصی به نام آتاترک با تفکری سکولار و برپایه اصل جدایی دین از سیاست حکومت ترکیه را پایه‌گذاری کرد.

در دوره عثمانی حج‌گزاری ترکیه رونق بسیار داشت به گونه‌ای که حاکمان عثمانی توجه ویژه‌ای به حجاز داشتند و خود را خادم حرمین می‌دانستند و در این راه تلاش‌های فراوانی انجام دادند. استانبول یکی از شهرهای مهم ترکیه در زمان دولت عثمانی در مسیر حج حاجیان مناطق مختلف قرار داشت.

نویسندگان بسیاری از ترکیه در مورد سفر حج کتاب نوشته‌اند. حج‌گزاری ترکیه در اواخر حکومت عثمانی به خاطر جداشدن حجاز از تحت حاکمیت آنان دچار مشکل شد و فقط عده‌ای به صورت غیر رسمی به سفر حج می‌رفتند. بعد از تشکیل دولت جمهوری حج‌گزاری دچار فراز و نشیب‌های زیادی گردید. در سال 1979م این مسئولیت بر عهده سازمان دیانت گذاشته شد.

مراسم تهنیه یکی از آداب و رسوم مردم ترکیه برای سفر حج است. آنان برای حاجی صندوقی را تهیه کرده و آن را به رنگ سبز در می‌آوردند و وسایل ضروری حاجی را درون آن می‌گذارند.


معرفی اجمالی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

جمهوری ترکیه با مساحت 779452 کیلومتر مربع و جمعیت 80694485 تن (آمار جولای 2013م.) از شمال به دریای سیاه، از جنوب به دریای مدیترانه و کشورهای سوریه و عراق، از غرب به دریای اژه و کشورهای یونان و بلغارستان، و از شرق به کشورهای گرجستان و ارمنستان و آذربایجان و ایران محدود شده است.[۱]

این کشور از دو بخش آسیایی و اروپایی تشکیل شده است که بخش آسیایی آن 97% از خاک ترکیه را تشکیل می‌دهد و در برگیرنده سراسر شبه جزیره آناتولی (آسیای صغیر) است و بخش اروپایی آن در جنوب شرقی شبه جزیره بالکان و قاره اروپا قرار دارد. این کشور به 80 استان تقسیم می‌شود و پایتخت آن آنکارا است.[۲]

قومیت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ترکان 80%، کردها 17%، عرب‌ها 2% و لازها و گرجیان مسلمان و شمار‌ اندکی از ارمنیان و یونانیان 1% باقی‌مانده را تشکیل می‌دهند. ترکی، زبان رسمی این کشور است که در گذشته با خط عربی نوشته می‌شد و از هنگام تشکیل جمهوری ترکیه، با خط لاتین نگاشته می‌شود.[۳]

بیش از 99% مردم ترکیه مسلمانند و از این شمار 80% اهل سنت و 15 تا 20% علوی وگروهی هم شیعه امامی هستند. پیروان اهل سنت بیشتر حنفی و شافعی به شمار می‌روند.

حنفیان بیشتر در سرزمین‌های مرکزی و غربی ترکیه سکونت دارند و شافعیان که بیشتر کرد هستند و جمعیتشان کمتر از حنفیان است، در مناطق شرقی کشور سکنا گزیده‌اند.

شیعیان که شمار آن‌ها حدود 1 تا 5/1 میلیون تن برآورد شده، بیشتر در شرق و شمال شرقی ترکیه نزدیک مرزهای ترکیه با ایران و ارمنستان ساکن هستند.[۴]

پس از کوچ قبایل ترکمن مسلمان از شرق ایران به آسیای صغیر، آنان به تدریج دولت‌های کوچک محلی تشکیل دادند. قبیله قایی یکی از مشهورترین این قبایل بود. عثمان بیک، رهبر این قبیله، به سال 699ق./1300م. حکومتی را که بعدها عثمانی نام گرفت، بنیان نهاد. عثمان بیک و 36 پادشاه دیگر در سال‌های 1299 تا 1922م. بر قلمروی گسترده با نام امپراتوری عثمانی حکومت کردند.[۵]

حکومت آتاترک[ویرایش | ویرایش مبدأ]

ترکیه در جنگ جهانی اول از هم پاشید و مورد تهاجم بریتانیا و متحدانش قرار گرفت. وی جمهوری ترکیه را به سال 1302ق./ 1923م. بر پایه اصل جدایی دین از سیاست بنا کرد و ملقب به آتاترک گشت. از این رو، ترکیه نخستین کشور سکولار در جهان اسلام قلمداد می‌شود. او برای نوشتن زبان ترکی، خط لاتین را مرسوم کرد و برای صنعتی کردن ترکیه بسیار کوشید.[۶]

حج‌گزاری ترکیه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دوره عثمانی مهم‌ترین دوره تاریخ حج‌گزاری این منطقه است. گزارش‌های فراوان در باره ارتباط دولت عثمانی و حرمین در منابع گوناگون یافت می‌شود.

حکمرانان عثمانی توجهی ویژه به حجاز داشتند و در طول سال‌ها به عنوان خادم الحرمین به زائران خانه خدا خدمت‌ می‌کردند. این دولت برای حراست و حفاظت از مسیر حج و شهرهای مقدس و نیز زائران خانه خدا، مسؤولیت مستقیم داشت و هر سال کمک‌های نقدی فراوان به مکه و مدینه می‌فرستاد. از آن جمله، ارسال صره همایونی و هدایای حکمرانان عثمانی و رجال دربار برای مردم حرمین شریفین بود.[۷]


استانبول در مسیر حج زائران مناطق بسیار همچون آسیای میانه و جمهوری‌های شوروی قرار داشت و مردم این مناطق به دلیل حمایت و یاری‌های دولت عثمانی، این مسیر را ترجیح می‌دادند. دولت عثمانی کاروان‌سراها و تکیه‌های فراوان برای استراحت این حاجیان در مسیر ساخته بود. ایرانیان نیز به دلیل امنیت بیشتر قلمرو عثمانی، بیشتر از این مسیر به حج می‌رفتند. بندرهای این کشور همچون سینوب و سامسون محل گرد آمدن حاجیان کشورهای گوناگون بود و حاجیان از آن جا به سفر ادامه می‌دادند.[۸]

تألیفات درباره حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]

آثاری متعدد از مردم این منطقه در حوزه مناسک حج و علم المنازل نگارش یافته که از آن جمله دلیل المناهل و مرشد الحاج نوشته عبدالقادر است. این کتاب شرح منازل حج از اسکدار به شام و از آن جا به قدس و سپس مدینه و مکه را به دست می‌دهد.

منازل الحج نوشته قیس داودی اثری دیگر است که به شرح منازل حج از استانبول به مصر و سپس حج پرداخته است. منازل حما، مناسک حج نوشته مصطفی سنایی شرحی از منازل حج از اسکدار به شام و سپس حج به دست داده است.


نهجة المنازل از محمد ادیب بن محمود درویش، منازل میان اسکدار تا شام و سپس مکه را یاد کرده است. سیاحت‌نامه یوسف نابی به نام تحفة الحرمین و منظومه در مناسک حج نوشته نالی محمد افندی قونوی (م. 1058ق.) از دیگر آثار در حوزه حج هستند که به زبان ترکی نگاشته شده‌اند.[۹]

الرحلة الحجازیه نوشته اولیاء چلپی (م. 1095ق.) از دیگر سفرنامه‌های معروف ترکی است. چلپی در این اثر، شرح سفر خود از استانبول به حجاز را به زبان ترکی نگاشته است.[۱۰]


برخی از ساکنان مکه را ترکان تشکیل می‌دادند. بر پایه گزارشی، به سال 1877م. بیش از 500 ترک در مکه ساکن بودند. بیشتر این ساکنان در شاخه‌های گوناگون نظامی مشغول به کار بودند و برخی نیز به تجارت و فروش لباس، ادویه و وسایل اروپایی اشتغال داشتند. قاضیان مکه بیشتر دانشورانی ترک بودند که از سوی دولت عثمانی به مکه فرستاده می‌شدند. این قاضیان ریاست مراسمی را بر عهده داشتند که در آن، امیران مکه به حکمرانی نصب می‌شدند.[۱۱]

مسیر حج مردم ترکیه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مردم ترکیه برای سفر حج به بندر ازمیر می‌رفتند و با عبور از دریای مدیترانه، به بندر سعید در مصر می‌رفتند و پس از شش تا هفت روز سفر بر دریای سرخ، در بندر جده پیاده می‌شدند.

این حاجیان پیش از سفر به مکه چند روز در مدینة الحجاج می‌ماندند. هر گروه از حاجیان ناگزیر از انتخاب مطوف ویژه خود بودند. مطوف معمولا فقط مسکن و آب برای حاجیان فراهم می‌کرد.[۱۲]

حاجیان در مسیر دریایی در پی عبور از کانال سوئز به جده وارد می‌شدند.این مسیر نسبت به راه زمینی هزینه کمتر داشت و 10 روز به طول می‌انجامید. شمار حاجیان ترک که از مسیر دریایی به حج مشرف شده‌اند، در سال‌های 1345، 1346 و 1348ق. به ترتیب 1039، 875 و 125 تن گزارش شده است. مسیر هوایی حاجیان ترک نخست به لبنان و سپس اردن و جده بود که البته به دلیل نقش نداشتن دولت ترکیه در امور حاجیان، با دشواری‌هایی روبه‌رو می‌شد.[۱۳]

اعلان جمهوریت ترکیه و رکود سفر حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]

چند سال پیش از اعلان جمهوریت در ترکیه، با خارج شدن منطقه حجاز از حاکمیت عثمانی و بسته شدن راه‌های آن سرزمین، سفر حج با رکود روبه‌رو شد و شمار حاجیان در این سال‌ها بسیار کاهش یافت. از آن پس نیز مشکلات اقتصادی و رفتارهای دین‌ستیزانه حکومت، موجب شد که بی‌رونقی حج ادامه یابد. این وضعیت حدود 30 سال یعنی از سال 1917 تا 1947م. به درازا انجامید.


در این سال‌ها برخی به صورت غیر رسمی و بعضی با گذرنامه‌های ویژه بازرگانان، به حج می‌رفتند.[۱۴] به سال 1947م. اعزام حاجیان به صورت رسمی آغاز گشت و در سال بعد دیگر بار تعطیل شد. می‌توان سال 1949م. را سرآغاز اعزام رسمی حاجیان ترک به حج دانست. عوامل متعدد همچون فشار مردم بر حکومت برای بازگشایی راه حج، پایان یافتن دوره تک‌حزبی در ترکیه، و اعزام ترک‌های ساکن مرزهای روسیه تاثیری بسزا بر گشایش رسمی راه حج داشت.[۱۵]


با وجود مشکلات دیگر چون رواج وبا و دشواری‌های دریافت ویزا، شمار حاجیان رفته رفته افزایش یافت و در سال 1950م. به حدود 9000 تن رسید.[۱۶] در این سال‌ها، حاجیان ترک در کاروان‌هایی از سه مسیر سوریه، فلسطین و اردن و از سه مسیر زمینی، دریایی و هوایی به حج می‌رفتند. به دلیل ویرانی راه‌آهن حجاز در جنگ جهانی اول، حاجیان از مسیر فلسطین با کامیون‌های صحرایی به مکه اعزام می‌شدند. پس از اشغال کامل فلسطین به دست اسرائیل در سال 1967م. امنیت این راه به خطر افتاد و حرکت از آن برای زائران ترک ناممکن شد.[۱۷]


مسئولیت سازمان دیانت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از سال 1947 تا 1979م. حج ترکیه با فراز و نشیب‌های بسیار روبه‌رو شد و سرانجام با وا‌گذاری امور حج به سازمان امور دیانت در سال 1979م. از ثبات نسبی‌ برخوردار گشت. سازمان امور دیانت پس از وزرات کشور و دفاع، از لحاظ اهمیت، در جایگاه سوم قرار دارد. آژانس‌های سیاحتی نیز بر پایه مصوبه هیئت وزیران به تاریخ 1988م. می‌توانند زیر نظر سازمان امور دیانت، به اعزام حاجیان به عربستان بپردازند. اکنون بخش خصوصی همراه دولت، وظیفه سامان‌دهی امور حج ترکیه را بر عهده دارد. سازمان امور دیانت ترکیه افزون بر انجام تحقیقات حج، بر امور اجرایی حج نظارت می‌کند.[۱۸]


شمار حاجیان این کشور، بسته به اوضاع سیاسی و اقتصادی، نوسان فراوان داشته است. در دهه 60 م. قدرت سیاسی ترکیه در دست حزب‌های لائیک بود و این احزاب از قدرت خود برای محدود کردن اسلام و حج بهره می‌بردند. آن‌ها امکانات لازم را برای اعزام حاجیان ترک ایجاد نمی‌کردند. پس از تبدیل مدیریت حج از یک ارگان دولتی به یک مرکز خدمات اجتماعی به سال 1961م. وضع حاجیان ترک بهتر شد.[۱۹]


در میان سال‌های 1974 تا 1977م. با روی کار آمدن دولت ائتلافی و آسان شدن وضعیت اعزام، شمار حاجیان افزایش یافت.[۲۰] در این سال‌ها پس از همدستی اربکان و اجاوید برای تأسیس اداره مرکزی حج و تمرکز مدیریت حج در دست دولت، شمار حاجیان رشدی چشمگیر یافت. در سال اول سامان‌دهی (1974م.) شمار حاجیان ترک به بیش از 100 هزار تن رسید که تا پیش از آن پیشینه نداشت. این رشد در سال‌های بعد هم ادامه یافت و به بیش از 136000 تن به سال 1975م. و 138000 تن در سال 1976م. رسید. در این سال‌ها کشور ترکیه بیشترین شمار حاجیان را به حج می‌فرستاد و در ردیف اول کشور‌های اسلامی قرار داشت.[۲۱] اما بحران اقتصادی و هرج و مرج سیاسی در سال‌های 1978 و 1979م. باعث کاهش شمار حاجیان این کشور شد.[۲۲]


سال شمار حاجیان
1950 6000
1954 12000[۲۳]
1964 22338[۲۴]
1965 21602[۲۵]
1966 25948
1967 39309
1968 41998
1969 51055
1970 56578
1971 23922
1972 27235
1973 36258
1974 106045
1975 136115
1976 138000
1977 91000[۲۶]
1978 27000
1979 10003
1980 25365
1981 30492
1982 37268
1983 35988
1984 41552
1985 37767
1986 50048
1987 97379
1988 120000[۲۷]
1989 74366
1990 33627
1991 62989
1992 73200
1993 57000
1994 56591
1995 55600
1996 60000
1997 61183
1998 64500
2000 65000
2003 89000
2006 80000[۲۸]
2007 156709

نحوه ثبت نام حج[ویرایش | ویرایش مبدأ]

خواستاران حج تمتع از طریق مساجد و رسانه‌های عمومی، از هنگام ثبت نام آگاهی می‌یابند. ثبت نام تنها از جانب دولت انجام می‌شود و هر فرد تنها یک بار حق ثبت نام دارد. حاجیان با قرعه‌کشی از میان خواستاران حج انتخاب می‌شوند و کسی نمی‌تواند سهمیه خود را به دیگری وا‌گذار کند. هزینه سفر حج، بسته به نوع هتل و مدت اقامت، تفاوت دارد و میان 1800 تا 1900 دلار گزارش شده است.[۲۹]

حاجیان ترک پیش از آغاز سفر لباس هم‌سان فراهم می‌نمایند و در طول سفر تنها از این لباس‌ها استفاده می‌کنند.[۳۰] مراسم عمره نیز به دست سازمان امور دیانت بر پا می‌شود و هزینه آن به سال 2009م. بسته به میزان اقامت و تاریخ عزیمت میان 695 تا 1395 یورو در گردش بوده است.[۳۱]

سازمان امور دیانت ترکیه و مسؤولان بخش خصوصی دو ماه پیش از عزیمت زائران به عربستان، به اجاره مسکن در عربستان می‌پردازند. در طول سفر، زائران از خدمات پزشکی و همه امکانات درمانی دولت ترکیه یا عربستان بهره می‌گیرند. در ترکیه یک تا دو ماه پیش از موسم حج، همایش‌های آموزشی بر‌گزار می‌شود که بیشتر با هماهنگی مفتی‌های استان‌ها انجام می‌گیرد.[۳۲]

حاجی در پی بازگشت از مکه، نزد مردم کشورش از جایگاهی والا برخوردار می‌شود. از رسم‌های حاجیان پیش از انقلاب ترکیه، بستن عمامه روی کلاهشان و پوشیدن عبای ویژه شامی بود. حاجیان ترک معمولاً سوغاتی همچون تسبیح، سجاده، عرقچین و آب زمزم همراه می‌آورند.[۳۳]

مراسم تهنیه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

یکی از رسم‌های کهن مردم ترکیه، مراسم تهنیه بوده است. در این مراسم، خویشاوندان حاجی پیش از عزیمت وی به حج برایش صندوقی می‌خریدند و آن را رنگ سبز می‌زدند و وسایل مهم حاجی را درون آن می‌گذاشتند و به او حاجی افندی می‌گفتند.

همسر حاجی تا هنگام بازگشت وی در مهمانی‌ها و شادی‌های بیرون از خانه شرکت نمی‌کرد. یک ماه پیش از بازگشت حاجی، در و دیوار خانه را رنگ سبز می‌زدند و برای زن و دختر او لباس ویژه سبز می‌خریدند. جشن سه روزه از دیگر ویژگی‌های مهم این مراسم است. در این سه روز، مراسم خاصی را انجام می‌دهند و دختران با پوشش‌های ویژه حضور می‌یابند.[۳۴]

به استقبال کنندگان خلعت‌هایی به نام چفیه داده می‌شد و حاجی در آغاز ورود، به دیدن واپسین نفری می‌رفت که به حج رفته بود. در اثنای این دیدار، نوعی شیرینی به نام «عاشوره» میان مردم پخش می‌کردند. این شیرینی در اصل گونه‌ای شیرینی نذری است که مردم ترکیه در روزهای محرم برای یادآوری شهادت امام حسین میان مردم پخش می‌کنند.

در روستاها نیز نخست نزدیکان حاجی، او را برای صرف غذا دعوت می‌کردند و سپس نوبت به همسایگان می‌رسید. در همه این دعوت‌ها، عالم روستا نیز حضور داشت. پس از خوردن غذا، همه به مسجد می‌رفتند و نماز می‌خواندند. آن گاه در میدان روستا گرد می‌آمدند و حاجی سکه‌هایی را که از پیش برای این مراسم فراهم کرده بود، به سوی مردم می‌انداخت و مردم این سکه‌ها را که متبرک می‌دانستند، نزد خود نگاه می‌داشتند.[۳۵]

پیوند به بیرون[ویرایش | ویرایش مبدأ]


پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ ترکیه ص12؛
  2. ↑ ترکیه، ص11-13؛ جهان اسلام، ج2، ص272-273.
  3. ↑ جهان اسلام، ج2، ص280؛ آشنایی با کشورهای اسلامی، ترکیه، ص14.
  4. ↑ آشنایی با کشورهای اسلامی، ترکیه، ص93-95.
  5. ↑ تاریخ امپراتوری عثمانی، ج1، ص39-42؛ آشنایی با کشورهای اسلامی، ترکیه، ص37-39.
  6. ↑ تاریخ امپراتوری عثمانی، ج2، ص614-615؛ ترکیه، ص57-64.
  7. ↑ تاریخ امراء المدینه، ص324.
  8. ↑ میقات حج، ش54، ص187-199، «حجاج ترکستان، راه‌ها و دشواری‌ها.
  9. ↑ میقات حج، ش50، ص100-119، «ادبیات حج در دوره دولت عثمانی.
  10. ↑ نک: الرحلة الحجازیه، ص46 به بعد.
  11. ↑ تاریخ مکه، ص688.
  12. ↑ تاریخ الحج، ص84-87.
  13. ↑ افادة الانام، ج5، ص190، 220، 245؛ ضیوف الرحمن، ص232؛ میقات حج، ش52، ص195-196، «حج‌گزاری در ترکیه.
  14. ↑ sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi، P47.
  15. ↑ sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi، P48.
  16. ↑ sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi، P49.
  17. ↑ sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi، P50.
  18. ↑ ترکیه، ص33؛ میقات حج، ش52، ص196؛ sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi، P50-52.
  19. ↑ ضیوف الرحمن، ص232-233.
  20. ↑ sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi، P50.
  21. ↑ ضیوف الرحمن ص236.
  22. ↑ ستة اشهر فی الحجاز، ص73-74؛ 50 sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi،P.
  23. ↑ ضیوف الرحمن، ص230.
  24. ↑ خاطرات سفر مکه، ص220.
  25. ↑ sosyo-kulturel Yonleriyle Turkiye’de hac olayi، P53.
  26. ↑ ضیوف الرحمن، ص236.
  27. ↑ ضیوف الرحمن، ص224-225.
  28. ↑ حج26، ص479.
  29. ↑ الحج و العمره، رجب 1429، ص49، «جهود خادم الحرمین الشریفین فی خدمة ضیوف الرحمن واضحة للعیان.؛ آشنایی با کشورهای اسلامی، ترکیه، ص145-150.
  30. ↑ الحج و العمره، رجب 1429، ص49؛ آشنایی با کشورهای اسلامی، ترکیه، ص151.
  31. ↑ کاروان نور، ش23، ص7، «مسلمانان ترکیه برای اعزام به عمره آماده می‌شوند.
  32. ↑ الحج و العمره، رجب 1429، ص49-51؛ آشنایی با کشورهای اسلامی، ترکیه، ص147-150.
  33. ↑ تاریخ الحج، ص88؛ آشنایی با کشورهای اسلامی، ترکیه، ص151.
  34. ↑ میقات حج، ش61، ص57، «رسم تهنیه در ترکیه.
  35. ↑ میقات حج، ش61، ص57-59، «رسم تهنیه در ترکیه».

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل ترکیه.
  • آشنایی با کشورهای اسلامی: زیر نظر حسن روحانی، تهران، مشعر، 1387ش؛
  • آشنایی با کشورهای اسلامی، ترکیه: محمد‌هادی فلاح‌زاده، مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات، 1384ش؛
  • افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م. 1365ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1430ق؛
  • تاریخ الحج من خلال الحجاج المعمرین: سلیمان عبدالغنی و سعدالدین اونال، مکه، جامعة‌ام القری؛
  • تاریخ امپراتوری عثمانی: استانفورد جی. شاو، ترجمه محمد رمضان‌زاده، مشهد، آستان قدس رضوی، 1370ش؛
  • تاریخ امراء المدینة المنوره: عارف احمد عبدالغنی، دمشق، دار کنان؛
  • تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه: احمد السباعی (م. 1404ق.)، ترجمه جعفریان، تهران، مشعر، 1385ش؛
  • ترکیه: کریس ابوک، ترجمه مهسا خلیلی، تهران، ققنوس، 1384ش؛
  • جهان اسلام: مرتضی اسعدی، تهران، نشر دانشگاهی، 1369ش؛
  • الحج و العمره (ماهنامه): مکه، 1429ق؛
  • خاطرات سفر مکه: احمد هدایتی و محمد علی هدایتی، تهران، حیدری، 1343ش؛
  • الرحلة الحجازیه: اولیا چلبی، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1999م؛
  • ستة اشهر فی الحجاز: جون کین، ترجمه ساده‌هادی، بیروت، دار الرافدین، 1432ق؛
  • ضیوف الرحمن: روبرت بیانکی، ترجمه سعید محمد، ریاض، العبیکان، 1428ق؛
  • کاروان نور (ماهنامه) : تهران، سازمان حج و زیارت؛
  • میقات حج (فصلنامه) : تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛
  • Sosyo، mehmet bayyigit، ankara، 1999.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=ترکیه&oldid=57996»