اسکان در حج

اسکان در حج، شامل اسکان حج‌گزاران در مکه و مدینه است و به جهت شمار بسیار حج‌گزاران در موسم حج، از گذشته مورد توجه بوده است. کهن‌ترین پیشینه اسکان در مکه، به دوره حضرت ابراهیم(ع) و سکونت قبیله‌هایی از جرهم بازمی‌گردد. در دوره حضرت محمد(ص)، خلفا و امام علی(ع)، حاجیان در خانه‌های مردم مکه ساکن می‌شدند و اجاره گرفتن از حاجیان ممنوع بود. در دوره اموی (۴۰-۱۳۲ق) خانه‌های مکه اجاره داده می‌شد و به تدریج ساخت اقامت‌گاه‌هایی ویژه حج‌گزاران آغاز شد. در عصر عثمانی، اسکان حاجیان قوانین خاصی به خود گرفت. در سده دوازدهم قمری، گروه‌هایی با نام مطوِّف کار اسکان را بر عهده داشتند. پیشینه اسکان در مدینه، به عصر حضرت محمد(ص) بازمی‌گردد و در دورهای بعدی خانه‌های مردم و پس از آن، کاروانسراها مورد استفاده زائران قرار می‌گرفت.

پس از تسلط آل سعود بر عربستان، در سال ۱۳۵۵ق. نخستین هتل امروزی در مکه ساخته شد و شمار هتل‌ها در حجاز فزونی یافت. در سال ۱۴۱۰ق. حاجیان و بعثه‌های حج در انتخاب مسکن استقلال یافته و مؤسسه مطوّفین تنها نظارت را بر عهده داشت.

امروزه اسکان حج‌گزاران ایرانی در حج، به صورت متمرکز و توسط سازمان حج انجام می‌شود. کمترین فاصله محل اقامت حاجیان ایرانی تا مسجدالحرام ۲ کیومتر و بیشترین فاصله ۹ کیلومتر بوده و سرانه مسکن حاجیان ایرانی، بالاترین سرانه مسکن در میان حاجیان است. حج‌گزاران ایرانی در عرفات دارای ۹۶۰۰ خیمه و در منا ۷۲۰۰ خیمه مجهز به برق و کولر هستند.

در دیگر کشورها عمدتاً کاروان‌ها و شرکت‌های خصوصی، متصدی اسکان حج‌گزاران هستند و دولت‌ها بیشتر نقش نظارتی و هماهنگی کلی را بر عهده دارند. برخی کشورها نیز، برای کاهش هزینه، به صورت نوبتی در دو شیفت ۱۲ ساعته حاجیان را در هتل اسکان می‌دهند.

اسکان در حج، در فقه اسلامی نیز وارد شده و فقیهان، درباره جایز بودن یا جایز نبودن اجاره دادن خانه‌های مکه بحث کرده‌اند.

پیشینه

در مکه

هاجر و اسماعیل(ع)، از سوی حضرت ابراهیم(ع) در مکه ساکن شدند. ابراهیم(ع) از خداوند خواست دل‌های مردم را به آنها متوجه کند. این موارد و پیدایش زمزم و ساخت کعبه، باعث شد قبیله‌هایی از جرهم در آنجا ساکن شوند. این قبیله‌ها، برای نگهداری احترام کعبه در بیشتر موارد چادرهای خود را در دره‌های اطراف کعبه بر پا می‌کردند. گرایش روزافزون مردم به سوی کعبه و زیارت آن، رونق بازارهای محلی و شکل‌گیری کاروان‌های تجاری در آن مسیر، میهمانان مکه را بیشتر کرد و با توجه به چادرنشینی مردمان آن روزگار، اسکان آنها با مشکلی روبرو نمی‌شد.

نخستین ساختمان، در کنار کعبه را دارالندوه دانسته‌اند، که قصی بن کلاب دو سده پیش از اسلام آن را ساخت و پس از آن قریش، اقدام به ساخت خانه‌هایی در اطراف کعبه کردند. با ساخت خانه‌های گلی و سنگی، و یافتن ظاهر شهری در مکه، به تدریج، امر «اسکان»، در کنار اموری مانند سقایت و رفادت، برای پذیرایی از میهمانان کعبه افزوده شد و حج‌گزاران مجاز بودند به خانه‌های اهل مکه وارد شوند. بر پایه گزارش‌ها، حج‌گزاران در دوره حضرت محمد(ص) در خانه‌های اهل مکه ساکن می‌شدند و نه تنها از ورود حاجیان به خانه‌های اهل مکه جلوگیری نمی‌شد، بلکه اهل مکه در سکونت دادن حاجیان، بر یکدیگر پیشی می‌گرفتند. در روایاتی منسوب به حضرت محمد(ص)، از اجاره خانه‌های مکه نهی شده است.

بر پایه گزارش‌ها، در عصر خلفای چهارگانه، خانه‌های مکه در نداشت و حاجیان آزادنه بدان رفت و آمد، داشتند. عمر بن خطاب، خلیفه دوم در حکومت خود، از در گذاشتن برای خانه‌های مکه منع کرد و بستن در خانه‌ها را مانعی برای اسکان حج و عمره گزاران می‌دانست. امام علی(ع) نیز در سال ۳۹ق. طی فرمانی به حاکم خود در مکه، ضمن سفارشاتی در مورد حج و حاجیان و تأمین مسکن آنها، دستور می‌دهد اهل مکه را از اجاره دادن خانه به حاجیان منع کنند. از معاویه به عنوان نخستین کسی که بر در خانه خود قفل زد، یاد شده است. هرچند زمان این گزارش معین نیست، ولی بنابر دیگر گزارش‌ها در دوره اموی (۴۰-۱۳۲ق) مکیان، خانه‌های خود را به حاجیان اجاره می‌دادند. جز آنکه، عمر بن عبدالعزیز (حک ۹۹-۱۰۱ق) دستور داد از اجاره دادن خانه‌های مکه جلوگیری گردد، البته در زمان وی نیز اجاره پنهانی در مکه گزارش شده است.

چالش در اجاره دادن یا اجاره ندادن خانه‌های مکه، همزمان با افزایش شمار حج‌گزاران باعث شد تا در سده نخست و دوم هجری، خانه‌هایی در مکه ساخته شده و برای اسکان حاجیان اختصاص یابد، چنان‌که معاویه در توجیه ایراد عایشه مبنی بر ساخت قصر در مکه، آن ساختمان را برای سکونت حاجیان عنوان کرد یا برخی دیگر از حاکمان، خانه‌هایی را برای حج‌گزاران وقف کردند. افزایش مسافران و حج‌گزاران، و ضرورت اسکان آنها، و فتاوای فقهی بر جواز اجاره خانه‌های مکه به حج‌گزاران، زمینه رونق ساخت خانه و کاروانسراهائی جهت اسکان حاجیان گردید، که البته بخشی از آنها موقوفاتی برای اسکان حاجیان و مدارسی برای آموزش مسائل دینی بود. با این همه، اسکان حاجیان از مشکلات حج بوده و ابن عبد ربّه (م.۳۲۸ق) ضمن اعتراض به تعویض یا تزیینات متعدد پرده کعبه، آن را اسراف دانسته و صرف هزینه آن در اسکان حج‌گزاران را ضروری‌تر می‌داند.

بر پایه گزارش‌های تاریخی، ساخت محل‌هایی برای اسکان حج‌گزاران، طی سده‌های پنجم و ششم قمری ادامه داشته است. برای نمونه، حاجیان عراق و خراسان و ماوراءالنهر با رسیدن به مکه، در خانه‌هایی که برای آنها در نظر گرفته شده بود، ساکن می‌شدند. بر پایه گزارش‌های کتب تاریخی، مسافران این کاروانسراها متفاوت بوده و اشخاص ثروتمند، اهل علم و محترمان در کاروانسراهای ویژه‌ای ساکن می‌شدند. نمونه‌ای از این مکان‌ها، مدرسه قایتبای بود که در موسم حج، محل اسکان حج‌گزاران می‌گردید و به اسکان امیران و شخصیت‌های دولتی اختصاص داشت.

در دوره عثمانی (حک: ۶۹۹-۱۳۴۲ق) به جهت نظم اداری حاکم بر عثمانیان، اسکان حج‌گزاران نیز قوانین خاصی یافت. عدم امکان اقامت طولانی در مکه، تشویق به ترک شهر پس از اتمام اعمال و ممانعت از مجاورت مگر برای بیماران یا بازماندگان از مناسک حج، از این جمله است. در این دوران، مشکلی از جهت سکونت کاروان‌های حج نبوده و کاروان‌ها در مسکن مناسب جا داده می‌شدند. اسنادی از سکونت و پذیرایی از فقیران مانند اسکان حاجیان فقیر بخارا، افغانستان و ازبک و بازسازی تکیه آن‌ها از سوی حکومت عثمانی ثبت شده است.

اسکان و راهنمائی حاجیان در سده دوازدهم قمری به شکل‌گیری گروه‌های موسوم به مطوِّف انجامید که وظیفه فراهم کردن اسکان و راهنمائی حاجیان را در طول اقامت در حرمین و انجام مناسک حج بر عهده داشتند. از این دوره، اسکان حاجیان و تهیه امکانات لازم برای اقامت آنها از سوی مطوّفان یا نمایندگانشان در مکه و مدینه انجام می‌شد. البته همچنان زائران کعبه، با مشکلات فراوانی از جمله سوء استفاده مالی برخی مطوفان روبه‌رو بودند و گاهی اسکان حاجیان وضعیت مناسبی نداشت. برخی زائران در باغ‌ها، زیر سایه نخل‌ها اقامت می‌کردند و کمبود آب برای شست‌وشو و وضعیت نامناسب بهداشتی برای بیشتر زائران کهنسال، امید بازگشت آنها را کاهش می‌داد.

در این دوره نیز کاروانسراهایی برای اسکان فقیران، غریبان و طالبان علوم دینی توسط نیکوکاران ساخته شد. این ساختمانها بیشتر، جایی برای اسکان شبانه بود و وسائل خوردن و آشامیدن نداشت. برخی از این اماکن، ویژه مردان و برخی مختص بانوان بود. این نوانخانه‌ها که تعداد آنها در مکه بسیار بود، بیشتر در اطراف مسجدالحرام بودند که بیشتر آنها در جریان طرح توسعه دولت سعودی در سال ۱۳۷۵ق. ویران گردید. افزون بر کاروانسراها، خیمه‌هایی نیز برای اسکان حاجیان در برخی مناطق مکه مانند معابده، برافراشته می‌گردید که به شهرهای چادری شبیه بود. در کنار این موارد، خانه‌های اهل مکه نیز به صورت ضیافتی یا اجاره همچنان مورد استفاده مسافران و حاجیان قرار می‌گرفت. به‌ویژه محله «باب‌العمره» که خانه‌هایی با پنجره‌های کوچک بسیار، توصیف شده است. منازل «حارةالصفا» در نزدیکی کوه صفا نیز، دارای خانه‌های زیبایی برای سکونت حاجیان ثروتمند بوده است.

در مدینه

پیشینه اختصاص مکانی در مدینه برای میهمانان حکومتی، در دوره حضرت محمد(ص) گزارش شده است؛ دارالکبری، نخستین خانه‌ای بود که یکی از مهاجران در مدینه ساخت و به جهت اینکه میهمانان پیامبر در آن سکونت می‌یافتند به «دارالضیافه» معروف شد. از خانه «رمله بنت حارث» نیز، به عنوان استراحت‌گاه هیئت‌هایی که نزد پیامبر می‌آمدند، یاد شده است.

در دوره‌های بعدی، اسکان در مدینه با توجه به زمان کمتری که زائران در آنجا می‌ماندند، مشکل جدی نداشت و خانه‌های اهل مدینه میزبان آنها بود و در مواردی نیز، مسافران برای مدت کوتاهی در چادر می‌ماندند. در عین حال، همانند مکه کاروانسراها و تکیه‌هایی ساخته شده که مورد استفاده اسکان زائران قرار می‌گرفته است. شیعیان ایرانی عمدتاً در خانه‌های شیعیان نخاوله ساکن می‌شدند.

افزون بر حرمین، سکونت حج‌گزاران ایران در جده نیز دارای اهمیت بوده و آنان در اقامت کوتاه خود ترجیح می‌دادند در خانه‌های معروف ایرانی الاصل بمانند. در سال ۱۰۵۱–۱۰۵۴ق. مادر بزرگ شاه عباس دوم، کاروانسرایی در جده ساخت. از نکات پرتکرار در حج‌گزاری ایرانیان و اسکان آنان در جده یا حرمین در دوره قاجار، نقش کنسول ایران در جده و تحمیل هزینه اضافی به حاجیان بوده که از این راه درآمد هنگفتی بدست می‌آورد.

کارروانسراها

نوشتار اصلی: کاروانسرا

اهمیت اسکان حاجیان و ساخت محلی برای سکونت آنها، موجب شد شخصیت‌ها و خاندان‌های معروفی به ساخت سکونت‌گاه برای حج‌گزاران بپردازند و از همین رو در گزارش‌های تاریخی ستایش شدند. جواد اصفهانی (م.۵۵۸ق) از بانیان برخی فعالیتهای مذهبی و خیرخواهانه به «صاحب رباط عجم» شهرت یافت. ابراهیم بن محمد بن ابراهیم اصفهانی (م.۷۵۶ق) معروف به العز اصفهانی در سال ۷۴۹ق. کاروانسرایی را برای فقیران، امیر زین‌الدین فرامرز محمود افزری کاروانسرایی برای صوفیان غریب، عبدالعزیز بن علی بن عثمان اصفهانی، معروف به عجمی (م.۷۶۴ق) مکانی را برای زائران در راه مانده و محمد بن علی گیلانی، معروف به خواجه پیر محمد گیلانی (زاده ۸۰۸ق) کاروانسرا و موقوفاتی ایجاد کردند. در دوره ایوبیان نیز، کاروانسراهای پُرشماری برای صوفیان ساخته شد. از نکات جالب توجه طی این سده‌ها، ساخت خانه‌ها یا کاروانسراهایی جهت اسکان زائران منطقه‌ای خاص از سوی ثروتمندان آن منطقه بود. به گزارش فاسی، در مجموع، شمار سکونت‌گاه‌های حاجیان تا سال ۸۳۲ق. به ۷۵ کاروانسرا و ۱۱ مدرسه رسید.

در دوره معاصر

نوشتار‌های اصلی: توسعه مسجدالحرام و توسعه مسجدالنبی(ص)

اسکان حاجیان پس از تسلط آل سعود بر حرمین در سال ۱۳۴۳ق. مانند گذشته، در بیشتر موارد بر عهده مطوّفان بود. نخستین پادشاه سعودی، ملک عبدالعزیز، طی حکمی در همان سال این افراد را در کارهای خود ابقاء کرد. طی قوانینی در سالهای ۱۳۴۵ق، ۱۳۵۵ق، ۱۳۶۵ق و ۱۳۶۷ق. یکی از وظایف رسمی مطوفان آماده‌سازی مسکن مناسب حج‌گزاران ذکر شد. در این دوره نیز، مطوفان با وساطت بین حج‌گزاران و مالکان خانه‌های مسکونی، اسکان حاجیان را آسان می‌کردند. طی حکمی در سال ۱۴۱۰ق. حاجیان و بعثه‌های حج در انتخاب مسکن کاملاً استقلال یافته و برای عقد قرارداد اجاره با مالکان مسکن، نیاز به هیچ واسطه ای نبود و مؤسسه مطوّفین نظارت بر این امور را بر عهده داشتند.

در دوره سعودی افزون بر تغییرات قوانین و نظام حاکم بر اسکان حاجیان، تغییرات فراوانی نیز در ساختمان‌های مسکونی انجام شد. گرچه نبود هتل و مسافرخانه‌ها در برخی سفرنامه‌های اوایل دوره سعودی منعکس شده؛ ولی از سال ۱۳۵۵ق. ساخت هتل و اقامت‌گاه‌های امروزی در مکه آغاز شد. هتل مصر در محله اجیاد، نخستین هتل مکه بود که از سوی وزارت دارائی عربستان در آن سال ساخته شد و طی مدت کوتاهی هفت هتل دیگر به نام‌های هتل تیسیر، سلام، شبرا، الحرم، أم القری، عرفات و مکه بالاس ساخته شد. به گزارش محمدطاهر کردی (۱۴۰۰ق)، شمار هتل‌ها به سرعت فزونی یافته و نه تنها در مکه بلکه در مدینه، جده و سراسر حجاز، هتل‌های پُرشماری ساخته شد. در کنار هتل‌های عمومی، مهمانسراهای مجللی نیز برای شخصیت‌ها و مهمانان حکومتی ساخته شد.

همچنین دولت عربستان مطالعات و بررسی‌های متعددی در زمینه اسکان حج‌گزاران انجام داده است؛ از جمله تحقیقات دانشکده حج، وابسته به وزارت آموزش عالی عربستان که فهرست آنها در سایت این مرکز در دسترس است.

بر پایه این مطالعات، کمیته بازرسی و نظارت بر اسکان حاجیان، استانداردهای لازم از جمله ضریب امنیتی ساختمان، مقاوم‌سازی، تجهیز به سیستم اطفای حریق و پله‌های اضطراری و قوانین خاصی را برای بهره‌برداران وضع می‌کند، از جمله قانون ممنوعیت پخت غذا در هتل‌ها که از سال ۱۳۸۰ ش. (۱۴۲۲ق) وضع گردید. همچنین این کمیته بر ساخت و نگهداری اماکن اسکان حاجیان، نظارت کرده و مجوز اسکان زائران را صادر می‌کند. برای نمونه، در سال ۱۴۲۵ق. در مکه ۴۵۶۱ دستگاه ساختمان با گنجایش یک میلیون و صد هزار نفر برای اسکان حج‌گزاران تأیید شد. در سال۱۳۸۷ش. ۷۱۵۰ مجوز برای اسکان یک میلیون و ششصد هزار زائر، صادر و ۱۵۰ واحد مسکونی به سبب نداشتن استانداردهای لازم از لیست اسکان حاجیان حذف شد. این مسئله همراه با اجرای طرح‌های جدید عمرانی و توسعه حرمین، به کمبود مسکن حاجیان و رقابت آنها در تهیه مسکن مناسب می‌انجامد. اسکان حج‌گزاران منحصر به هتل‌ها نیست و برخی خانه‌های شهروندان مکه که به «ساختمان حجی» معروفند، در موسم حج برای کسب درآمد، اجاره داده می‌شود.

دولت عربستان در سال‌های اخیر عملیات اجرائی طرح‌های توسعه جدیدی برای حرمین شریفین و اطراف آن آغاز کرده است که یکی از اهداف آن آسان شدن اسکان حج‌گزاران در نزدیکی حرمین است.

بر پایه گزارشی در سال ۱۴۴۰ق. (۱۳۹۷ش)، مسجد النبی(ص) از سوی غربی آن در حال توسعه بوده و پس از پایان یافتن آن، گنجایش این مسجد، به یک میلیون و هشتصد نمازگزار خواهد رسید.

همچنین در طرح توسعه مسجدالحرام و اطراف آن، افزون بر اسکان حج‌گزاران در نزدیکی مسجدالحرام، امکان شرکت آنها در نمازهای جماعت مسجد نیز آسان خواهد شد.

اسکان حاجیان ایرانی

در مکه و مدینه

حج‌گزاران ایرانی، در دوره‌های مختلف مانند دیگر حاجیان در خانه‌های مردم حرمین یا در کاروانسراها ساکن می‌شدند. تا پیش از شکل‌گیری مدیریت حج ، تهیه مسکن عمدتاً بر عهده حمله‌دار بود که در دوره مطوفان، آنها محل اقامت حج‌گزاران ایرانی را تدارک می‌کردند؛ البته در این میان، کاروانسراهای پُرشماری نیز اختصاصاً برای حج‌گزاران عجم و ایرانی ساخته و وقف گردید. با سامان یافتن مدیریت حج ایرانیان، با همه تحولات آن، تهیه مسکن یکی از وظایف آنها بود.

امروزه سازمان حج با ایجاد اداره کل تدارکات و رفاه‏، به بررسی و تأمین امکانات رفاهی حاجیان، از جمله اسکان حج‌گزاران می‌پردازد.

بر پایه توافقات جمهوری اسلامی ایران و دولت سعودی، از جمله توافق سال ۱۴۲۴ق. سازمان حج موظف است ضمن رعایت مقرّرات مسکن حاجیان مندرج در دستورالعمل اجرایی حج، با مؤسّسات مطوّفین هماهنگ باشد. مسکن استیجاری باید دارای مجوز اجاره در حج باشد. برای هر نفر نیز، در مکه ۳ متر مربع و در مدینه ۴ متر مربع اجاره گردد و هیچگاه تعداد حاجیان از گنجایش مجاز ساختمان تجاوز نکند. همچنین باید در قرارداد اجاره شرط شود که ساختمان‌های اجاره‌ای به صندوق امانات برای نگهداری اشیاء گران‌بهای حج‌گزاران مجهز باشد.

کمترین فاصله محل اقامت حاجیان ایرانی تا مسجدالحرام ۲ کیومتر و بیشترین فاصله ۹ کیلومتر است. بیشتر زائران ایرانی در شرق مکه که مسافت نسبتاً کمتری با حرم دارد، مستقر هستند.

برای آسایش بیشتر حج‌گزاران ایرانی، سرانه مسکن حاجیان ایرانی، بالاترین سرانه مسکن در میان حاجیان است. در حالی که عربستان برای هر نفر ۳/۵ متر فضا در نظر گرفت، سرانه هر زائر ایرانی ۴ متر است که میانگین آن اتاق‌های ۴ تا ۵/ ۵ نفره می‌باشد. ساختمان‌های مورد اجاره دارای استانداردهای بین‌المللی است و مقامات عربستان نیز آن‌ها را تأیید کرده‌اند.

حاجیان ایرانی در مکه و مدینه بر پایه مقدار هزینه‌ای که پرداخت می‌کنند، در شش گروه اسکان داده می‌شوند. سرانه اجاره اقامت در مکه و مدینه برای هر ایرانی طی سال‌ها متفاوت بوده است. سرانه اجاره مسکن برای هر زائر در سال ۱۳۷۱ش. در مکه ۶۰۳ و در مدینه ۳۶۸ ریال سعودی بوده است. در سال ۱۴۲۸ق. (۱۳۸۶ش) از ۱۰۵۰ تا ۲۳۰۰ ریال عربستان متغیر بوده و این رقم بدون هزینه اسکان در عرفات و منا برای ۳۰ روز در سال ۱۴۳۴ق. (۱۳۹۲ ش) بیشتر از ۲۱۰۰ دلار اعلام شده است.

در عرفات و منا

اسکان حج‌گزاران در عرفات و منا با توجه به محدودیت فضا از مسائل مهم اسکان حج‌گزاران است. سازمان حج با ایجاد واحد اسکان در منا و عرفات، پس از دریافت آخرین آمار حاجیان هر کاروان به تفکیک مرد، زن و خدمه، روش‌های مختلف اسکان آنان را به وسیله رایانه نمونه‌سازی و معین می‌کند. در عرفات‏، ۹۶۰۰ خیمه برای اسکان زائران ایرانی اجاره شده است و هریک از این خیمه‌ها ۵/ ۱۲ مترمربع مساحت دارد و برای اسکان ده نفر اختصاص می‌یابد. نصب چادرها توسط مؤسّسه «مطوّفی حاجیان ایرانی» که عهده‌دار ساماندهی نیازهای زائران ایران است، انجام می‌شود.‏ در منا، ۱۱۷ هزار متر مربع در اختیار حاجیان ایرانی قرار دارد. در این منطقه، ۷۲۰۰ چادر مجهز به برق و کولر با مساحت ۱۶ متر مربع به حاجیان ایرانی اختصاص داده می‌شود که در هر چادر به‌طور میانگین ۵/ ۱۳ نفر ساکن می‌شوند؛ و به‌طور متوسط هر حاجی ایرانی بیش از یک متر مربع فضا در اختیار دارد. گزارش‌های سال‌های نه چندان دور، کیفیت بهداشتی چادرها در عرفات و منا را نامناسب بیان کرده و آن را منشأ بیماری حاجیان دانسته است. ولی امروزه وضعیت بهداشتی مناسبی برقرار است و افزون بر استفاده حاجیان از زیراندازهای مناسب، حمام و سرویس بهداشتی کافی نیز در محوطه چادرها وجود دارد.

اسکان حاجیان دیگر کشورها

همه کاروان‌های حج، پیش از ورود حج‌گزاران به عربستان باید قرارداد اسکان منعقد کرده باشند. عقد قرارداد اسکان از سوی کشورهای مختلف، متفاوت است. جمهوری اسلامی ایران، تنها کشوری است که تغذیه و تدارکات حاجیان همانند تهیه مسکن، حمل و نقل، امور پزشکی و ارشاد حاجیان را به صورت متمرکز برعهده دارد. در سایر کشورها عمدتاً کاروان‌ها و شرکت‌های خصوصی، متصدی اسکان حج‌گزاران هستند و دولت‌ها بیشتر نقش نظارتی و هماهنگی کلی را بر عهده دارند. در برخی کشورها نیز، دولت متصدی اسکان حاجیان است. برای نمونه، حج‌گزاری شهروندان ترکمنستان که بسیار محدود و تنها با انتخاب دولت این کشور است، بر عهده دولت بوده و همه هزینه حج‌گزاران را دولت می‌پردازد. در برخی کشورها مانند افغانستان نیز، حج‌گزاری به دو صورت دولتی و خصوصی صورت می‌گیرد که در هر بخش اعزام کننده، مسئول اسکان زائران است.

در بیشتر کشورها، درجه‌بندی کیفی هتل‌ها و نزدیکی آنها به حرم، از معیارهای طبقه‌بندی کاروان‌ها و اختلاف هزینه آنهاست. برای نمونه، شرکت‌های سیاحتی اندونزی حاجیان را در هتل‌های اطراف مسجدالحرام اسکان می‌دهند. برخی کشورها نیز برای کاهش هزینه، به صورت نوبتی در دو شیفت ۱۲ ساعته حاجیان را در هتل اسکان می‌دهند و حاجیان باقی وقت خود را در حرم و بیرون از هتل صرف می‌کنند.

با وجود کنترل جدی عربستان در مورد قرارداد اسکان حاجیان پیش از ورود به این کشور، در سال ۱۴۲۹ق. ۱۰۰ حاجی از کشور بورکینافاسو به دلیل تقلبی بودن قرارداد اسکان، ۱۷ ساعت در محل استقبال از حاجیان متوقف شدند و سرانجام در یکی از مساکن خیریه، اقامت داده شدند. مسئولان حج عربستان، تحقیقات ویژه‌ای درباره چگونگی ورود این افراد به عربستان، بدون در اختیار داشتن قرارداد اسکان، انجام دادند. با این همه، حاجیانِ فاقد مجوز، از مشکلات عربستان ذکر شده‌اند، که کارتن خوابی آنها در اطراف مسجدالحرام و در مشاعر منظره نامناسبی به حج داده است و دولت عربستان برای بهبود این وضعیت نابسامان تلاش‌هایی صورت می‌دهد.

اسکان شهروندان عربستان

با توجه به محدودیت مسکن مناسب در موسم حج، شهروندان عربستانی و مسلمانان مقیم در عربستان، هر ۵ سال یکبار اجازه تشرف به حج را دارند و پیش از موسم حج باید مجوز دریافت کنند. مؤسسات حج، مسئول امور حاجیان داخلی هستند و بر پایه گزارشی در ۱۳۷۶ش. (۱۴۱۸ق) هزینه اسکان هر نفر ۲۰۰ ریال عربستان است.

از منظر فقه

نوشتار اصلی: خانه‌های حرم

قرآن، همگان را در برخورداری از مسجدالحرام مساوی دانسته است و منابع فقهی و تفسیری به مناسبت این آیه، درباره این که آیا جایز است خانه‌های مکه را اجاره داد، مباحث مفصلی دارند. در روایاتی منسوب به حضرت محمد(ص) از اجاره خانه‌های مکه نهی شده است. او پس از فتح مکه از گذاشتن در برای خانه‌های مکه، نهی کرد. بر پایه گزارش‌ها، در عصر خلفای چهارگانه، خانه‌های مکه در نداشت و حاجیان آزادنه به آن رفت و آمد داشتند. عمر بن خطاب، خلیفه دوم در حکومت خود، گذاشتن در برای خانه‌های مکه را منع کرد و بستن در خانه‌ها را مانعی برای اسکان حج‌گزاران می‌دانست. امام علی(ع) نیز در سال ۳۹ق. طی فرمانی به حاکم خود در مکه، ضمن سفارشاتی در مورد حج و حاجیان و تأمین مسکن آنها، دستور داد اهل مکه را از اجاره دادن خانه به حاجیان منع کنند.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل حج/ اسکان.

• اتحاف الوری، عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
• اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله الازرقی(م.۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح ملحس، مکه، دارالثقافه، ۱۴۱۵ق.
• اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی (م.۲۷۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر، ۱۴۱۴ق. (جغرافی، ط۲، مکتبة اسدی، ۱۴۲۴ق)
• ارمغان حج، علی مقدم، تهران، عطایی، ۱۳۵۶ش.
• الاعلام باعلام بیت الله الحرام، محمد بن احمد النهروالی (م.۹۹۰ق)، تحقیق سعید عبدالفتاح و هشام عبدالعزیز عطا، مکه، مکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
• با کاروان ابراهیم در سال ۷۱، رسول جعفریان و محمد علی خسروی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۱ش.
• با کاروان صفا در سال ۸۲، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
• برکات سرزمین وحی، محمد محمدی ری شهری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۳ش.
• بسوی خدا می‌رویم، سید محمود طالقانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۱ش.
• به سوی ام القری، رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۳ش.
• پنجاه سفرنامه حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، ۱۳۸۹ش.
• التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم، محمد طاهر الکردی، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
• ترجمه قرآن (انصاریان)، حسین انصاریان، اسوه، قم، ۱۳۸۳ش.
• تفسیر شاهی (آیات الاحکام)، ابوالفتح بن مختوم جرجانی (م.۹۷۶ق)، به کوشش اشراقی، تهران، نوید، ۱۳۶۲ش.
• تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
• حج ۲۵، گزارشی از حج گزاری سال ۱۴۲۵ قمری برابر با سال ۱۳۸۳ شمسی، رضا مختاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش..
• حج ۲۷، حسن مهدویان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۶ش.
• حج ۲۸، رضا بابائی و علی اکبر جوانفکر، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
• حج ۲۹، گزارش حج سال ۱۴۲۹ه‍.ق، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۸ش.
• حج در ادب فارسی، خلیل الله یزدانی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۹ش.
• حج نیکان، علی احمدی میانجی ـ عبدالرحیم اباذری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۹۰ش.
• خاطرات حج، محمد عظیمی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی دهخدا، ۱۳۶۳ش.
• رحله ابن بطوطه (ت‍ح‍ف‍ه ال‍ن‍ظار ف‍ی غ‍رائ‍ب الام‍ص‍ار و ع‍ج‍ائ‍ب الاس‍ف‍ار)، ابن بطوطه (م.۷۷۹ق)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه، ۱۴۱۷ق.
• رحلة الحجاز، ابراهیم المازنی، قاهره، کلمات عربیه.
• رقابت عباسیان و فاطمیان در سیادت بر حرمین شریفین قرن پنجم و ششم هجری: سلیمان الخراشیه، ترجمه رسول جعفریان، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۵ش.
• سفرنامه منظوم حج، بانوی اصفهانی، به کوشش رسول جعفریان، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۶ش.
• سفرنامه ناصر خسرو، ناصر خسرو (م.۴۸۱ق)، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش.
• الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه (م.۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
• شرح وظایف مدیران و عوامل خدماتی ۱۳۷۶، مرکز تحقیقات حج، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۷۶ش.
• شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (م.۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
• العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد بن احمد التقی الفاسی (م.۸۳۲ق) به کوشش محمد عبدالقادرعطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
• العقد الفرید، احمد بن محمد بن عبد ربه (۲۴۶–۳۲۸ق)، به کوشش مفید محمد قمیحه، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۴ق.
• الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (م.۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
• مأساة الزهرا، سید جعفر مرتضی عاملی، بیروت، دارالسیره، ۱۴۱۸ق.
• مدیریت حج در کشورهای اسلامی، اداره کل طرح و برنامه سازمان حج، ۱۳۸۷ش.
• مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت باشا (م.۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
• المعارف، ابن قتیبه دینوری (۲۱۳–۲۷۶ق)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، انتشارات شریف الرضی، ۱۳۷۳ش.
• المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جواد علی عبیدی (۱۳۲۴–۱۴۰۸ق)، بیروت، دارالساقی، ۱۴۲۲ق.
• من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱–۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
• موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا (م.۱۲۹۰ق)، القاهره، دارالآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
• میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
• نشریه زائر، بعثه مقام معظم رهبری.
• نهج البلاغه، شریف الرضی (م ۴۰۶ق)، شرح صبحی صالح، قم، دارالاسوه، ۱۴۱۵ق.
• وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله السمهودی (م.۹۱۱ق)، به کوشش محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.